Teatr i dramat w

antycznej Grecji
Pochodzenie

Zdecydowana większość historyków kultury

zgadza się, że dramat i teatr mają swoje
korzenie w antycznych obrzędach religijnych.
Starożytni Grecy czcili w nich Dionizosa, boga
wina i dzikiej natury. Nic dziwnego więc, że
początkowo jego święta łączyły się z piciem
wina i pełnymi ekstazy tańcami mężczyzn
i kobiet.
 Dionizos

Dionizos był synem Zeusa i śmiertelniczki Semele, która zmarła

w czasie narodzin Dionizosa.

Dionizosem opiekowały się nimfy, muzy uczyły go śpiewu i

tańca, a pozostałymi sprawami wychowania zajmował się Sylen.

Dionizos był bogiem, który wolał ziemię od Olimpu, był dobry i

serdeczny dla ludzi i zwierząt.

Potrafił stwarzać… miód i mleko, symbole dobrobytu. Nauczył

ludzi na całym świecie, jak mają uprawiać winną latorośl.
WIELKIE DIONIZJE

• -miejskie - miały charatker podniosłego misterium. Trwały one

początkowo pięć, potem sześć dni, a zaczynały się w końcu marca,
kończyły wraz z nadejściem kwietnia.
• Pierwszego dnia składano Dionizosowi ofiarę z kozła. W trakcie
tego obrzędu chór chłopięcy śpiewał dytyramby - wzniosłe hymny
sławiące boga winnej latorośli. Natępnie w uroczystym pochodzie
przenoszono posąg Dionizosa ze świątyni u stóp Akropolis do gaju
Akademosa, gdzie odbywało się nabożeństwo, a następnie wielka
uczta. Po zachodzie słońca przy blasku pochodni posąg boga
wędrował do Aten. Przez kolejne dni przy udziale chórów
chłopięcych i męskich wystawiano sztuki.
• Pieśń kultowa ku czci dionizosa - DYTYRAMB przekształciła się z
czasem w tragedię opartą na dialogu Koryfeusza (przewodnika
chóru) z chórem WIELKIE DIONIZJE
DIONIZJE MAłE

• DIONIZJE MAłE - wiejskie - miały charakter ludowej, wesołej

zabawy. Obchodzono je w Attyce pod koniec grudnia i na
początku stycznia. Czczono w ten sposób porę otwierania
naczyń z młodym winem. Tak jak podczas wielkich dionizji,
składano w ofierze kozła, a jego krwią polewano korzenie
winnej latorośli. Przez następne dni miały miejsce wesołe
zabawy, procesje, pochody zwane komos.
• Z pieśni o zaczepnym, żartobliwym charakterze, śpiewanych
przez komos wykształciła się z czasem komedia
• Wśród świąt na cześć Dionizosa wyróżniały się tzw. Wielkie i Małe Dionizje.
• Nazwy obu gatunków dramatu wskazują na charakter należących do nich dzieł:
Tragedia = trágos (kozioł) + ōdḗ (pieśń)
Komedia = kṓmos (wesoły orszak) + ōdḗ (pieśń).
• Nazwy te, prawdopodobnie, wskazują np. na to, że:
• chór wykonujący utwory na cześć Dionizosa ubrany był w skóry kozłów, co upodabniało śpiewaków
do otoczenia boga wina, czyli do satyrów i sylenów;
• orszak podateńskich wieśniaków, ubranych w stroje zawierające zabawne elementy (np. duże
genitalia), śpiewał żartobliwe pieśni i wypowiadał (niekiedy bardzo ostre) dowcipy.
• W Atenach obrzędy religijne poświęcone Dionizosowi zamieniły się więc z tańców pełnych erotyzmu
w przedstawienia dramatyczne. Konieczne do wystawiania sztuk było specjalne miejsce: teatr. Ten
grecki nie miał dachu: aura pozwalała na uroczystości pod gołym niebem – w amfiteatrze.
Od VII w. p.n.e. uroczystości na cześć Dionizosa zaczęły się
cywilizować. Składały się m.in. z chóralnych śpiewów
wychwalających boga. Chórowi przewodniczył koryfeusz,
decydujący o wyborze pieśni zwanych dytyrambami. Takim
koryfeuszem prawdopodobnie był Tespis, żyjący w VI w. p.n.e.
(nie ma jednak dowodów na jego istnienie). Tespisa oraz chór
sprowadził do Aten sprawujący tam władzę tyran Pizystrat. Chciał
w ten sposób zaskarbić sobie przychylność obywateli
miasta‑państwa (później robili tak cesarze rzymscy, dostarczający
ludziom „chleba i igrzysk”).
Czy Tespis był wyjątkowy? Tak, wpadł bowiem na rewolucyjny
pomysł. Wydzielił z chóru jedną osobę, która nie tyle inicjowała
śpiewy (jak koryfeusz), ile odpowiadała grupie.
Tak powstał dialog! Tak powstał aktor! I tak powstał dramat!
Początkowo na scenie w ogóle nie
występowali aktorzy, tylko chór i jego
przewodnik. Aktorzy byli wprowadzani na
scenę stopniowo: pierwszego wprowadził
Tespis drugiego – Ajschylos trzeciego –
Sofokles. W tragedii na scenie mogło
występować jednocześnie tylko trzech
aktorów.
Budowa teatru

Początkowo drewniany, a później

kamienny teatr składał się z:
• orchestry (na której występował chór,
zazwyczaj kilkudziesięcioosobowy),
• skene (jej ściana stała się scenerią),
• proskenionu (podniesienia, na którym
pojawiali się aktorzy),
• episkenionu (budowli ustawionej na
proskenionie, wyznaczającej przestrzeń
dla aktorów),
• parodosu (przejścia dla widzów oraz
chóru).
Maski

Dobrą akustykę w amfiteatrze zapewniały:

a) rodzaj tuby wbudowanej w maskę, dzięki której głos był wzmacniany,

b) rezonatory (w postaci miedzianych półkul) pełniące funkcję swoistych głośników.Rozstawiano je w amfiteatrze,

aby wzmacniały słowa aktorów i śpiew chóru. Było to konieczne, gdyż np. w najstarszym amfiteatrze zbudowanym
z kamienia, czyli w teatrze w Atenach, na widowni mogło zasiadać ponad 17 000 osób!
Rola chóru

Rozwój dramatu zmierzał do ograniczania roli chóru na rzecz

tych części tragedii, w których występują aktorzy. Jednak nie
zmieniała się rola złożonego z kilkunastu lub kilkudziesięciu
osób chóru. Był on swoistym narratorem (trzeba pamiętać, że to
określenie odnosi się do epiki, a nie dramatu). Chór zatem
komentował to, co się dzieje, dodawał informacje na temat
wydarzeń z przeszłości, ewentualnie powiadamiał o przyszłości.
W stasimonach jest też wiele zdań o charakterze ogólnych
sentencji podających uniwersalne prawdy.
Ubiór aktora

Aktor występował w długim chitonie, w jaskrawych barwach,

którego cechą charakterystyczną były rękawy (normalnie chiton
ich nie posiada). Na chitonie nosił himation, który był ubiorem
sugerującym pozycję społeczną postaci. Aktorzy, dla lepszej
widoczności, występowali w butach na grubej podeszwie, a aby
nie byli nieproporcjonalnie szczupli w stosunku do wzrostu, pod
chitonem „watowano ich”, grubo owijano. Na głowach mieli
wysokie przybrania, przez co sylwetka wydawała się duża.
Uzupełnieniem stroju była maska. […] Maska zbudowana była
z dwóch części: jedna zasłaniała twarz, druga tył głowy, można ją
było rozchylać przy zdejmowaniu jak przyłbicę. W masce
pozostawiano szeroki otwór na usta. Służył on jako wzmacniacz
głosu. Początkowo maski były prymitywne – kobiece były białe,
męskie – ciemne. Z biegiem czasu zaczęto nadawać maskom
wyraz.
Budowa tragedii

Prologos, który był zapowiedzią tematu tragedii;

Parodos, który był pierwszą pieśnią chóru;

Epejsodia, które były epizodami akcji, grali w nich aktorzy;

Stasimony, które były pieśniami chóru, komentującego akcję,

pouczającego bohaterów, opowiadającego o wydarzeniach.
Stasimony były niekiedy zastępowane kosmosami;

Exodos, który był ostatnią kwestią chóru, puentą całej tragedii.

 Cechy tragedii antycznej
Przedstawione wydarzenia oparte są na znanych widzom mitach.

Tragizm: Akcja tragedii rozwija się wokół nieuchronnego, niemożliwego do

rozwiązania konfliktu.

Zgodnie z zasadą decorum (stosowności stylu do gatunku ) bohaterami

tragedii mogli być tylko ludzie szlachetnie urodzeni – często pochodzący z
rodów królewskich, jak Edyp czy Antygona. Przemawiali językiem wysokim,
wolnym od rubasznych żartów czy niskiego poczucia humoru, od którego nie
stroniła komedia.
Zgodnie z zasadą trzech jedności – akcja rozgrywa się w jednym określonym
miejscu (np. pałac w Tebach), czasie (jedna doba) i podejmuje jeden wątek –
wyjaśnienie tajemnicy klęsk miasta.

Konieczna obecność chóru, który komentuje wydarzenia.

 Cechy tragedii
antycznej
Katharsis – duchowe oczyszczenie. Polega na tym, iż widz doznaje oczyszczenia
poprzez obserwację dziejów bohatera. Staje się tak przez przeżycie uczucia litości i
trwogi. Litujemy się, bowiem gdy obserwujemy nieszczęścia człowieka niewinnego,
doznajemy trwogi – widząc jego podobieństwo do nas samych.

Hybris – pycha, pewność swoich racji, zarozumiałość – stały się przyczynami klęski
Edypa.

Ironia tragiczna – bohater stara się uniknąć klątwy – a jak na ironię – tym bardziej
ją wypełnia. Jego działanie wynika zazwyczaj z niewiedzy.

Hamartia – wina niezawiniona. Bohater rzeczywiście popełnia zbrodnię, ale czyni to

nieświadomie, jak choćby Edyp, poślubiając własną matkę.
Cechy tragedii antycznej

Trzy osoby na scenie

Nad bohaterem ciąży fatum

Główny bohater jest szlachetnym człowiekiem (choć

niepozbawionym pewnych wad!). Podejmuje działania w imię
wyznawanych przez siebie wartości, co prowadzi go do klęski,
choć jego zamiary są szczytne.

Bohater nie jest ani dobry, ani zły.