1.

OPERACIONA ISTRAŽIVANJA

1.1. DEFINICIJA I KARAKTERISTIKE OPERACIONIH ISTRAŽIVANJA

- Operaciona istraživanja obuhvataju primenu naučnih metoda za rešavanje

kompleksnih problema upravljanja i organizacije privrednih, administrativnih,
vojnih i drugih sistema.

- Interdisciplinarna oblast u kojoj se primenjuju razne kvantitativne metode i

tehnike za pronalaženje optimalnih ili za korisnika najprihvatljivijih rešenja za
donošenje upravljačkih odluka.

- Operaciona istraživanja baziraju se na sistemskom pristupu vođenju i koordiniranju

aktivnosti unutar jednog poslovnog ili nekog drugog sistema.

- Struktura i ciljevi takvog sistema moraju biti unapred definisani.

Karakteristike operacionih istraživanja:

- sistemski pristup,

- primena naučnih metoda u izučavanju funkcionisanja sistema i pripremi odluka,

- formulisanje modela i iznalaženje zadovoljavajućeg ili optimalnog rešenja,

- kompleksnost radnog tima koji:

- analizira i rešava postavljene zadatke ,

- predlaže rešenja donosiocu odluka ,
- vrši kontrolu njihove realizacije u praksi.
1.2. FAZE REŠAVANJA PROBLEMA

- Postupak rešavanja nekog problema sastoji se iz pet faza:

* formulacija problema,
* izrada matematičkog modela,
* određivanje rešenja modela,
* provera modela i ocena rešenja,
* primena rešenja u praksi i kontrola njegovog izvršenja.

-
1.2.1. Formulisanje problema

- Formulisanje problema je polazna faza u kojoj se moraju:

* tačno opisati ciljevi istraživanja,

* formulisati hipoteze,
* identifikovati alternativne odluke koje se mogu doneti i
* sagledati razna ograničenja, mogućnosti i zahteve sistema , odnosno
organizacije za koju se ta istraživanja vrše.
1.2.2. Izrada matematičkog modela

- Matematički model predstavlja odgovarajući matematički prikaz neke celine iz sveta

realnosti koja može biti sistem ili njegov deo, proces, operacija itd.

- Matematički model u problemima operacionih istaraživanja se najčešće odnosi na

određivanje maksimalne ili minimalne, odnosno optimalne vrednosti neke funkcije

Z = max (min) f (x1,x2,.....xn; µ1,µ2,......µk)

gde je:

Z – f-ja cilja ili f -ja kriterijuma

xi - promentjive varijable odlučivanja i čine komponente vektora

x = [x1,x2,.....xn]

koji se naziva vektor odlučivanja

µi - parametri stanja sistema
- Promenljive x se nalaze u nekim granicama koje se matematički formulišu kao jednačine
ili nejednačine i nazivaju se uslovi ograničenja

gi(x1,x2,.....xn; µ1,µ2,......µk) = 0 (i=1, .....,m)

hi(x1,x2,.....xn; µ1,µ2,......µk) ≤ 0 (i=m+1, .....,m+r)

- Ovi uslovi ograničenja određuju u n dimenzionalnom Euklidovom prostoru En skup

tačaka

D (x ϵ D)

koje predstavljaju dopustiva rešenja problema

1.2.3. Dobijanje rešenja na osnovu matematičkog modela

- Rešenje problema može se dobiti analitičkim ili numeričkim postupkom.

- Analitički postupak - niz matematičkih izvođenja dok se ne dobiju konačni

matematički izrazi za odredivanje izlaznih promenljlvih i funkcije cilja u
zavisnosti od ulaznih promenljivih i parametara problema. Ovaj postupak se obično
primenjuje kod nekih jednostavnijih problema.

- Numerički postupci se češće primenjuju za dobijanje optimalnih rešenja problema

- Treba prethodno sačiniti odgovarajući algoritam, koji se sastoji od skupa logičkih i

matematičkih operacija koje se izvršavaju po određenom redosledu.

- Najčešće se koriste tzv. iterativne procedure u kojima se polazi_ od nekog

pretpostavljenog početnog rešenja problema i prema utvrđenom algoritmu dobija novo
bolje rešenje.

- Niz operacija, kojima se iz polaznog dobija novo rešenje se naziva iteracija

- Dobijeno rešenje se opet koristi kao polazno i dobija se bolje rešenje posle sledeće iteracije.

- Postupak se tako ponavlja više puta, sve dok se ne ispune određeni uslovi u skladu sa
pravilima završetka algoritma.

1.2.4. Provera modela i ocena rešenja

- Potrebno je da se izvrši provera modela i ocene rešenja pre donošenja odluke o realizaciji
tog rešenja u praksi.

- Ova provera se može ostvariti koristeći postojeće podatke koji se odnose na ranije ponašanje
sistema ili na osnovu nekih probnih podataka za predviđanje budućeg ponašanja sistema.
1.2.5. Primena rešenja i kontrola njegovog izvršenja

- Poslednja faza i cilj svakog istraživačkog projekta.

- Veoma je značajno praćenje realizacije predloženih rešenja, kako bi blagovremeno mogli da

se uoče učinjeni propusti i izvrše potrebne korekture u modelu i rešenju.

- Prilikom praćenja realizacije predloženog rešenja treba stalno sagledavati razlike između
onoga što je predloženo i onog što se u praksi ostvaruje i otkrivati razloge zbog kojih do tih
odstupanja dolazi.

- Takodje je korisno da se prikupljaju razni podaci od značaja za realizaciju projekta, koji

mogu kasnije poslužiti za izradu i testiranje sličnih projekata, istraživanje budućih operacija ili
poslovnih poduhvata. Ovo je moguće ostvariti samo ako firma poseduje dobar informacioni
sistem sa računarskom podrškom.
2. NASTANAK I RAZVOJ OPERACIONIH ISTRAŽIVANJA

- Nastanak - na početku Prvog svetskog rata (problem najefikasnijeg rasporeda protiv

avionske artiljerije za zaštitu britanskih gradova od napada nemačkih bombardera).

- Posle Prvog svetskog rata izgledalo je da su ova istraživanja zaboravljena, jer nisu naišla na
neko šire interesovanje.

- Posle ulaska SAD u rat, formirana je u Američkoj mornarici 1942. godine Grupa za
operaciona istraživanja.

- Iste godine su i u Kanadskom vazduhoplovstvu formirane tri sekcije za operaciona

istraživanja.

- Poznati ruski matematičar L.V Kantorovič objavio je 1939. godine rad "Matematički
modeli planiranja proizvodnje", u kome je prvi put formulisao neke značajne probleme
proizvodnje kao zadatke linearnog programiranja (linearne programe) i predložio jednu
metodu za njihovo rešavanje, koju je nazvao metoda rešavajućih koeficijenata.
- G. Dantzig 1947. godine formulisao problem linearnog programiranja i predložio simpleks
metodu, za njegovo rešavanje.

- Posle Drugog svetskog rata interesovanje za primenu operacionih istraživanja pojavljuje se u

industriji i drugim privrednim granama.

- Unapredenja u oblasti računarske tehnologije i široka primena računara, omogućili su vrlo

složena matematička modeliranja različitih problema. Naročito intenzivan razvoj metoda
operacionih istraživanja, posebno matematičkog programiranja, odvijao se u prvim decenijama
posle rata.

- Američki matematičar R. Bellman je pedesetih godina ovog veka formulisao metodologiju

rešavanja jednog velikog broja problema optimizacije, koju je nazvao dinamičko
programiranje.

- Odmah posle rata, u velikom broju zemalja, naročito u razvijenim, formirana su društva za
operaciona istraživanja koja su bila uključena u Internanacionalnu federaciju za operaciona
istraživanja - IFOS. Pokrenuto je vise internacionalnih časopisa i štampan veliki broj značajnih
monografija.
- Začeci operacionih istraživanja u nas nalaze se u radu V. Ivanovića, pukovnika
Jugoslovenske kraljevske vojske, koji je objavljen 1940. godine i u kojem je rešavan problem
određivanja minimalnog broja vozila potrebnog za prevoženje odredene količine materijala
u datim uslovima ograničenja za potrebe inžinjerije.

- Ovde svakako treba istaći i rad Đ. Lazarevića iz 1938. godine, koji se odnosi na problem
dimenzionisanja armiranobetonskih grednih nosača. Funkcija kriterijuma se u ovom rađu
definiše kao minimalno koštanje nosača, dok se uslovi ograničenja formulišu prema izrazima
za dimenzionisanje armiranobetonskih nosača.

- Razvoj operacionih istraživanja, kako u metodološkom i teorijskom, tako i u aplikativnom

pogledu bio je u našoj zemlji naročito intenzivan od šezdesetih godina prošlog veka.

- Već više od četiri decenije se održava svake godine Jugoslovenski Simpozijum Operacionih
Istraživanja SYMOPIS, na kojem se prezentiraju radovi naših i stranih istraživača, čiji se broj
svake godi­ne povećava. Radovi se odnose na sve oblasti primene operacionih istraživanja.

- Prve naši radovi u kojima se primenjuju metode linearnog programiranja za rešavanje

problema organizacije i tehnologije građevinske proizvodnje su radovi B. Trbojevića i A.
Postnikova 1967. godine.
3. METODE OPERACIONIH ISTRAŽIVANJA

- Matematičke metode – matematička strogost u formulaciji modela i tačnost u nalaženju

rešenja
*Determinističke metode – vrednost svih parametara i rešenje poznati sa
verovatnoćom p=1 ( linearno programiranje, nelinearno programiranje, dinamičko
programiranje, mrežno programiranje)

*Stohastičke metode – vrednost bar jednog parametra se procenjuje sa određenom

verovatnoćom (0 < p < 1) i za njih se na osnovu statističkih podataka utvrđuje i bira funkcija
raspodele verovatnoće ( statističko programiranje, teorija slučajnih procesa, teorija
opsluživanja, metode simulacije)

- Metode koje se zasnivaju na teoriji rasplinutihi grubih skupova – stepen pripadnosti

elementa x skupu A može biti bilo koji realan broj u intervalu [0,1]. Uvodi se i pojam
lingvističkih promenljivih (nezadovoljavajući, zadovoljavajući, dobar, vrlo dobar, odličan)

- Heurističke metode – (od grčke reči heurisko – nalazim, pronalazim) skup pravila zvanih
heuristike za pronalaženje zadovoljavajućih rešenja

- Ekspertne metode, ekspertni sistemi, vrednosno inženjerstvo – nalaženje rešenja složenih

i slabo strukturiranih problema . Baziraju na subjektivnim ocenama eksperata

- Veštačke neuralne mreže – zasnovane na analogiji sa neuro sistemom živih bića

4. PRIMENA OPERACIONIH ISTRAŽIVANJA U GRAĐEVINARSTVU

- Mogućnost za široku primenu svih metoda operacionih istraživanja u svim svojim

područjima:

- konstrukterstvu,
- saobraćaju,
- hidrotehnici i vodoprivredi,
- komunalnom inženjerstvu i
- menadžmentu.
Neke mogućnosti primene operacionih istraživanja u građevinskom menadžmentu :

4.1. Determinističke metode

Linearno programiranje:

- Određivanje optimalnog plana proizvodnje u proizvodnim pogonima i na gradilištima,

- Optimizacija transporta materijala,
- Alokacija proizvodnih pogona i raspored mehanizacije na pojedina gradilišta i objekte,
- Assignacija resursa na proizvodne jedinice ili objekte,
- Sastav mešavina (granulometrijskih krivih) za proizvodnju betona, stabilizaciju tla i si.,
- Krojenje materijala (čeličnih šipki za armaturu ili grade) sa minimalnom količinom otpadaka,
- Određivanje mehanizama loma i opterećenja loma konstrukcijskih sistema u stanju granične
ravnoteže, itd.

Nelinearno programiranje:

- Određivanje optimalnog plana proizvodnje sa nelineranim funkcijama kriterijuma kojima se

najčešće izražavaju profit ili troškovi,
- Alokacija proizvodnih pogona i raspored mehanizacije,
- Optimizacija tehnoloških rešenja u montažnoj izgradnji,
Dinamičko programiranje:

- Alokacija resursa na objekte i projekte,

- Raspodela ulaganja investicionih sredstava na određene projekte,
- Etapna izgranja velikih investicionih objekata,
- Održavanje i zamena mehanizacije i opreme,
- Optimalno projektovanje i proračun kontinualnih nosača i okvirnih konstrukcijskih
sistema,
- Određivanje optimalnih proizvodnih programa u fabrikama montažnih elemenata.

Mrežno programiranje i mrežno planiranje:

- Planiranje realizacije investicionih projekata,.
- Planiranje i optimizacija proizvodnje u proizvodnim pogonima,
- Optimizacija realizacije investicionih projekata,
- Nivelisanje korišćenja (upotrebe) resursa,itd.

Višekriterijumska optimizacija:
- Optimizacija proizvodnih programa,
4.2. Stohastičke metode (optimalan plan proizvodnje, raspored mehanizacije na
gradilišta, itd)

4.3. Metode koje se zasnivaju na teoriji rasplinutihi grubih skupova (planiranje

realizacije projekta, izbor izvođača radova, priprema ponude za licitaciju)

4.4. Heurističke metode ( alokacija proizvodnih pogona i mašina, ulaganje

investicionih sredstava, itd)

4.5. Ekspertne metode, ekspertni sistemi, vrednosno inženjerstvo ( ulaganje

investicionih sredstava, izbor izvođača, izbor projektnih rešenja)

4.6. Veštačke neuralne mreže ( optimizacija mrežnih planova, procena troškova i

vremena gradnje)