Anlayışların məzmunu,

həcmi və növləri
•Konsepsiya mücərrəd fikir kimi müəyyən edilir. Onun prinsiplərin,
düşüncələrin və inancların əsasını təşkil edən əsas tikinti bloku olduğu başa
düşülür.[1] Anlayışlar idrakın bütün aspektlərində mühüm rol oynayır.[2][3]
Beləliklə, anlayışlar dilçilik, psixologiya və fəlsəfə kimi elmlər daxilində
öyrənilir və bu elmlər anlayışların məntiqi və psixoloji quruluşu, fikir və
cümlələr yaratmaq üçün necə bir araya gətirildiyi ilə maraqlanır.
Konsepsiyaların tədqiqi yeni yaranmaqda olan fənlərarası yanaşmanın, idrak
elminin mühüm flaqmanı kimi xidmət etmişdir.[4] Müasir fəlsəfədə
konsepsiyanın üç anlayışı üstünlük təşkil edir:[5] zehni təmsillər, belə ki, bir
anlayış ağılda mövcud olan bir varlıqdır (zehni obyekt) koqnitiv agentlərə xas
olan qabiliyyətlər (psixi vəziyyətlər) Fregean hissləri, zehni obyekt və ya psixi
vəziyyətdən daha çox mücərrəd obyektlər Konsepsiyalar iyerarxiyaya bölünür,
onların daha yüksək səviyyələri "yuxarı" və aşağı səviyyələri "tabe" adlanır.
Bundan əlavə, insanların anlayışı ən asanlıqla təsnif edəcəyi "əsas" və ya "orta"
səviyyə var.[6] Məsələn, əsas səviyyəli anlayış, üstün olan "mebel" və
tabeliyində olan "asan stul" ilə "stul" olardı.
•Konsepsiyalar dəqiq və ya qeyri-dəqiq ola bilər.[7] Ağıl ağac anlayışı kimi ümumiləşdirmə apardıqda
çoxsaylı misallardan oxşarlıqlar çıxarır; sadələşdirmə daha yüksək səviyyəli düşünməyə imkan verir.
Konsepsiya real dünyada olan şeylər və ya digər ideyalar olsun, onun bütün faktiki və ya potensial
nümunələri tərəfindən yaradılır (şəkillənir).

•Konsepsiyalar insan idrakının komponentləri kimi dilçilik, psixologiya və fəlsəfənin koqnitiv elm
sahələrində öyrənilir, burada davam edən mübahisə bütün idrakın anlayışlar vasitəsilə baş verməli
olub-olmadığını soruşur. Riyaziyyat, informatika, verilənlər bazası və süni intellektdə anlayışlar
mütəmadi olaraq rəsmiləşdirilir. Bu sahələr üzrə xüsusi yüksək səviyyəli konseptual siniflərə siniflər,
sxemlər və ya kateqoriyalar daxildir. Qeyri-rəsmi istifadədə konsepsiya sözü çox vaxt sadəcə hər
hansı bir fikir deməkdir.
•Fiziki ağıl nəzəriyyəsində anlayış beynin dünyadakı əşyalar sinfini ifadə etmək üçün istifadə etdiyi zehni
təmsildir. Bu o deməkdir ki, bu, sözün əsl mənasında beynin fiziki materialından hazırlanmış simvol və ya
simvollar qrupudur.[10][11] Konsepsiyalar gündəlik həyatımızda qarşılaşdığımız varlıqların növü haqqında
müvafiq nəticələr çıxarmağa imkan verən zehni təsvirlərdir.[11] Konsepsiyalar bütün zehni təsvirləri əhatə
etmir, sadəcə olaraq onların bir alt çoxluğudur.[10] Kateqoriyalara ayırma, yaddaş, qərar qəbul etmə,
öyrənmə və nəticə çıxarma kimi idrak prosesləri üçün anlayışların istifadəsi zəruridir.Konsepsiyaların
uzunmüddətli kortikal yaddaşda saxlandığı düşünülür,[13] hipokampusda saxlanılan xüsusi obyektlərin və
hadisələrin epizodik yaddaşından fərqli olaraq. Bu ayrılmanın sübutu xəstə HM kimi hipokampal
zədələnmiş xəstələrdən gəlir. Günün hipokampal hadisələrindən və obyektlərindən kortikal anlayışlara
abstraksiya çox vaxt yuxu və yuxu görmənin (bəzi mərhələlərinin) əsasını təşkil edən hesablama hesab
olunur. Bir çox insanlar (Aristoteldən başlayaraq) günün hadisələrini analoji və ya əlaqəli tarixi anlayışlar və
xatirələrlə qarışdıran yuxuların xatirələrini bildirir və onların daha mücərrəd anlayışlara çeşidləndiyini və ya
təşkil edildiyini təklif edirlər. ("Sort" özü də anlayış üçün başqa bir sözdür və "çeşidləmə" anlayışlar
şəklində təşkil etmək deməkdir.)
•Anlayışların semantik baxışı anlayışların mücərrəd obyektlər
olduğunu deməyə əsas verir. Bu nöqteyi-nəzərdən anlayışlar
bəzi zehni təmsillərdən daha çox insan şüurundan kənar bir
kateqoriyanın mücərrəd obyektləridir.[8] Anlayışlarla təbii dil
arasındakı əlaqəyə dair mübahisələr var.[5] Bununla belə, ən
azı “it” anlayışının dünyadakı bu anlayışla qruplaşdırılan
şeylərdən – yaxud istinad sinfi və ya uzantısından fəlsəfi
cəhətdən fərqli olduğunu anlamaqla başlamaq lazımdır.[10]
Tək sözə bərabər tutula bilən məfhumlara “leksik məfhumlar”
deyilir.[5] Konsepsiyaların və konseptual quruluşun
öyrənilməsi dilçilik, fəlsəfə, psixologiya və idrak elminin
fənlərinə aiddir.
•Kant, insan şüurunun saf və ya apriori anlayışlara malik
olması fikrini müdafiə edirdi. Empirik anlayışlar kimi fərdi
qavrayışlardan mücərrəd olmaq əvəzinə, onlar şüurun özündə
yaranır. O, bu anlayışları sözün predikat, atribut, səciyyəvi və
ya keyfiyyət mənasını verən mənasında kateqoriyalar
adlandırmışdır. Lakin bu xalis kateqoriyalar xüsusi bir şeyin
deyil, ümumi şeylərin predikatlarıdır. Kanta görə fenomenal
cisimlərin dərkini təşkil edən on iki kateqoriya var. Hər bir
kateqoriya bir çox empirik anlayışlar üçün ümumi olan bir
predikatdır. A priori konsepsiyanın ayrı-ayrı hadisələrlə necə
əlaqəli ola biləcəyini, posteriori konsepsiyaya bənzər şəkildə
izah etmək üçün Kant sxemin texniki konsepsiyasından
istifadə etdi. O hesab edirdi ki, konsepsiyanın təcrübənin
mücərrədliyi kimi izahı yalnız qismən doğrudur. O,
abstraksiya nəticəsində yaranan anlayışları “a posteriori
anlayışlar” (təcrübədən yaranan anlayışlar deməkdir)
adlandırmışdır. Empirik və ya posteriori konsepsiya bir neçə
spesifik qavranılan obyektlər üçün ümumi olanın ümumi
təsviri (Vorstellung) və ya qeyri-spesifik düşüncədir (Məntiq,
I, 1., §1, Qeyd 1)
•Anlayışların empirist nəzəriyyəsi kimi də adlandırılan klassik anlayışlar nəzəriyyəsi[10] anlayışların
strukturu ilə bağlı ən qədim nəzəriyyədir (bu nəzəriyyəni Aristotelə[11] aid etmək olar) və 1970-ci illərə
qədər diqqəti cəlb edirdi.[ 11] Klassik anlayışlar nəzəriyyəsi anlayışların tərif strukturuna malik
olduğunu bildirir.[5] Bu nəzəriyyənin tələb etdiyi növün adekvat tərifləri adətən xüsusiyyətlərin siyahısı
şəklində olur. Bu xüsusiyyətlər hərtərəfli tərif vermək üçün iki mühüm keyfiyyətə malik olmalıdır.[11]
Konsepsiyanın tərifinin gətirdiyi xüsusiyyətlər müəyyən bir anlayışın əhatə etdiyi şeylər sinfinə üzv
olmaq üçün həm zəruri, həm də kifayət qədər olmalıdır.[11] Göstərilən sinfin hər bir üzvü həmin
xüsusiyyətə malik olduqda xüsusiyyət zəruri hesab olunur. Əgər bir şey tərifin tələb etdiyi bütün
hissələrə malikdirsə, xüsusiyyət kifayət hesab olunur.[11] Məsələn, klassik misal bakalavrın subay və
kişi tərəfindən müəyyən edildiyi deyilir.[5] Müəssisə bakalavrdır (bu tərifə görə) o halda ki, həm subay,
həm də kişidir. Bir şeyin sinfin üzvü olub-olmadığını yoxlamaq üçün onun keyfiyyətlərini tərifdəki
xüsusiyyətlərlə müqayisə edirsiniz.[10] Bu nəzəriyyənin digər əsas hissəsi ondan ibarətdir ki, o, xaric
edilmiş orta qanuna tabedir, yəni bir sinfin qismən üzvləri yoxdur, siz ya daxilsiniz, ya da xaricsiniz.[11]
•Klassik nəzəriyyə intuitiv olaraq düzgün
göründüyü və böyük izahedici gücə malik olduğu
üçün bu qədər uzun müddət şübhəsiz davam etdi.
O, anlayışların necə əldə ediləcəyini, onları
kateqoriyalara ayırmaq üçün necə istifadə
etdiyimizi və onun istinad sinfini müəyyən etmək
üçün konsepsiyanın strukturundan necə istifadə
etdiyimizi izah edə bilər.[5] Əslində, bu, uzun illər
fəlsəfənin əsas fəaliyyətlərindən biri idi -
konsepsiya təhlili.[5] Konsepsiya təhlili
konsepsiyanın referent sinfinə üzv olmaq üçün
zəruri və kifayət qədər şərtləri ifadə etməyə
çalışma hərəkətidir.[sitat lazımdır] Məsələn,
Shoemakerin klassik "Dəyişikliksiz Zaman"
əsərində zamanın axını anlayışının daxil olub-
olmaması araşdırılır. Dəyişiklik adətən zamanın
tərifi kimi qəbul edilsə də, heç bir dəyişikliyin baş
vermədiyi axınlar.
•Prototip nəzəriyyəsi konseptual quruluşun klassik görünüşü ilə bağlı problemlərdən çıxdı.[5] Prototip
nəzəriyyəsi deyir ki, anlayışlar bir sinfin üzvlərinin sahib olmaq məcburiyyətindən daha çox sahib
olmağa meylli olduğu xüsusiyyətləri müəyyənləşdirir.[14] Wittgenstein, Rosch, Mervis, Berlin,
Anglin və Pozner bu nəzəriyyənin əsas tərəfdarları və yaradıcılarından bir neçəsidir.[14][17]
Vitgenşteyn bir sinfin üzvləri arasındakı əlaqəni ailə oxşarlığı kimi təsvir edir. Üzvlük üçün hər hansı
zəruri şərtlərin olması mütləq deyil; it hələ də yalnız üç ayağı olan it ola bilər.[11] Bu fikir xüsusilə
prototiplik effektləri üçün psixoloji eksperimental sübutlarla dəstəklənir.[11] İştirakçılar həvəslə və
ardıcıl olaraq "tərəvəz" və ya "mebel" kimi kateqoriyalardakı obyektləri həmin sinif üçün daha çox və
ya daha az xarakterik olaraq qiymətləndirirlər.[11][17] Görünür, bizim kateqoriyalarımız psixoloji
cəhətdən qeyri-səlisdir və ona görə də bu struktur izahedici gücə malikdir.[11] Bir elementin
konseptin referent sinfinə üzvlüyünü onu tipik üzvlə - konsepsiyanın ən mərkəzi üzvü ilə müqayisə
edərək mühakimə edə bilərik. Əgər müvafiq yollarla kifayət qədər oxşardırsa, o, idrak baxımından
müvafiq varlıqlar sinfinin üzvü kimi qəbul ediləcəkdir
İzlədiyiniz üçün
Təşəkkürlər!!!