Trường Đại học Bách khoa tp Hồ Chí Minh

Bộ môn Toán ứng dụng

-------------------------------------------------------------------------------------

Môn học Phương pháp tính

Chương 5: Đạo hàm và tích phân số

Giảng viên: TS Đặng Văn Vinh

Nội dung chương 5

1/ Đạo hàm số

2/ Phương pháp Newton - Cotes

3/ Tích phân suy rộng và tích phân hàm nhiều biến

1/ Tính gần đúng đạo hàm cấp 1

Xét hàm y  f  x  mà không biết biểu thức giải tích cụ thể f

Ta chỉ biết y0 , y1 ,..., yn tại các điểm x0 , x1 ,..., xn

Yêu cầu: Tính đạo hàm của y  f  x  tại các điểm mút.

f  x   Pn  x   Rn  x   f '  x   Pn'  x 

Sai số của đạo hàm: rn  x   Rn'  x   f '  x   Pn'  x 

 Công thức tính gần đúng đạo hàm cấp một.
TH1: hai nút nội suy  x0 ; f  x0  ,  x1; f  x1  với x1  x0  h
Thay hàm y  f ( x) bằng đa thức nội suy Newton tiến bậc một (TH
các nút nội suy cách đều) xuất phát từ nút x0
h 2 ''
f  x   y0  t y0  f c  t t  1
2
d  h 2

f  x    y0  t y0 
'
f c  t t  1
''

dx  2 
d  h 2 ''  dt
f  x    y0  t y0 
'
f c  t t  1
dt  2  dx
1 2
h '' h 2
d 
f '  x    y0 
h 2
f  c  2t  1  t t  1
2 dt
 
f '' c  
2 
d y1  y0 h ''
Giả sử
dt
 ''

f  c  bị chặn, x  x 0 , t  0  f '
 0
x 
h

2
f  c0 

y  y h 2
 f '  x0   1 0 , r1  x    f ''  c0  , c0   x0 , x1 
h 2
y  y h 2
x  x1 , t  1  f  x1   1 0 , r1  x  
'
f ''  c1 
h 2
 Công thức tính gần đúng đạo hàm cấp một.

TH2: ba nút nội suy  x0 ; f  x0  ,  x1 ; f  x1  ,  x2 ; f  x2 

x1  x0  h, x2  x0  2h

Thay hàm y  f ( x) bằng đa thức nội suy Newton tiến bậc hai (TH
các nút nội suy cách đều) xuất phát từ nút x0 , hoàn toàn tương tự:

1 h 2 '''
Công thức sai phân tiến f  x0    3 y0  4 y1  y2  
'
f c0 
2h 3

2
1 h
Công thức sai phân hướng tâm f '  x1     y0  y2   f '''  c1 
2h 6

1 h 2 '''
Công thức sai phân lùi f  x2    y0  4 y1  3 y2  
'
f  c2 
2h 3
Ví dụ 1
Tính gần đúng y ' (20) của hàm y  log3 x theo công thức sai phân tiến
dựa vào dữ liệu: y (20)  2.7268, y  22   2.8136, y  24   2.8928
h2 Theo công thức sai phân tiến:
2
1 h
f '  x0    3 y0  4 y1  y2   f ''' c0 
2h 3
1
f '  20    3  2.7268  4  2.8136  2.8928   0.0453
4
' 1 '' 1 ''' 2
Đánh giá sai số y  y  2 ,y  3
x ln 3 x ln 3 x ln 3
''' 2
 max y  3  0.0002276
x20,24 20 ln 3
2
2
 f '  20   0.0453   0.0002276  0.000304
3
Ví dụ 2
Tính gần đúng y ' ( xi ), i  0,1, 2 của hàm y  sin x dựa vào dữ liệu:
y ( x0 )  y  0.5   0.4794, y ( x1 )  y  0.6   0.5646, y ( x2 )  y 0.7   0.6442

1 h 2 '''
f  x0    3 y0  4 y1  y2  
'
f c0 
2h 3

2
1 h
f '  x1     y0  y2   f '''  c1 
2h 6

1 h 2 '''
f  x2    y0  4 y1  3 y2  
'
f  c2 
2h 3
Ví dụ 3
2
Tính gần đúng y ' ( xi ), i  0,1, 2 của hàm y  x ln x dựa vào dữ liệu:
y ( x0 )  y 1  0, y ( x1 )  y 1.2   0.2625, y ( x2 )  y 1.4   0.6595

1 h 2 '''
f  x0    3 y0  4 y1  y2  
'
f c0 
2h 3

2
1 h
f '  x1     y0  y2   f '''  c1 
2h 6
2
1 h
f '  x2    y0  4 y1  3 y2   f '''  c2 
2h 3
1/ Tính gần đúng tích phân xác định
Để tính tích phân xác định ta công thức Newton - Lebnitz
b
 f  x dx  F  x  a  F b   F  a 
b

Trong thực tế, đôi lúc cần tính tích phân của hàm y  f  x 
cho bởi bảng dữ liệu.

Để tính tích phân, ta thay y  f  x  bằng đa thức nội suy Pn  x 

b b
 f  x dx   Pn  x dx
a a
 Công thức hình thang và sai số
Thay f  x  bằng đa thức nội suy Newton tiến bậc một qua hai điểm
A  a, f  a  , B b, f b  xuất phát từ điểm trùng với cận dưới a
b b
 f  x dx   P1  x dx
a a

Đổi biến số x  a  b  a  t  dx  b  a  dt
1
b 1
 t2

 f  x dx  
 0 y  t y 0   b  a dt  b  a   y0t  y0 
a 0
 2 0
y0  f  a  , y0  y1  y0  f b   f  a 

b ba
 f  x dx 
a 2
 f  a   f b  

b h h3 ''
 f  x dx   f  a   f b   f c  h  b  a, c   a, b 
a 2 12
 Công thức hình thang tổng quát và sai số
b
 f  x dx
a

Chia a, b  thành n đoạn bằng nhau (n nguyên, dương, chẵn hoặc lẻ)
ba
 x0 , x1 ,  x1 , x2 ,...,  xn1, xn  có độ dài h
n
x0  a, xi  a  ih, i  1, n  1, xn  b f  xi   yi , i  0, n
b x1 x2 xn
 f  x dx   f  x dx   f  x dx  ...   f  x dx
a x0 x1 xn1

b h h h
 f  x dx   y0  y1    y1  y2   ...   yn1  yn 
a 2 2 2
b
 y0  yn 
  
f x dx  h   y1  y 2  ...  y n 1 
a  2 

 b  a  h ''
2
b
 y0  yn
 f  x dx  h   y1  y2  ...  yn1   f c 
a  2  12
 Xấp xỉ bởi hình thang cho trường hợp 1 đoạn

Xấp xỉ bởi các hình thang trường hợp nhiều đoạn

Ví dụ 4
1
dx
Tính gần đúng  bằng công thức hình thang mở rộng khi chia
0
x 1
0,1 thành 10 đoạn bằng nhau.
 b  a  h ''
2
b
 y0  yn
 f  x dx  h   y1  y2  ...  yn1   f c 
a  2  12
Dùng casio để tính y1  y2  ...  yn1
Nhập 0 bấm =, bấm shift + sto + A. Nhập 0 bấm =, shift + sto + B
1
A  A  0.1: B  B 
1 A
 Công thức Simpson và sai số
Thay f  x  bằng đa thức nội suy Newton tiến bậc hai qua ba điểm
x0  a, x1  a  h, x2  a  2h xuất phát từ điểm trùng với cận dưới a
ba b b
h  f  x dx   P1  x dx
2 a a

Đổi biến số x  a  ht  dx  hdt

b 2  t t  1 2 
 f  x dx    y0  t y0   y0  hdt
a 0 2 
2
b  t 2
1 2  t t  3 2

 f  x dx  h  y0  y0   y0    
a  2 2  3 2  0
 2 y0  y1  y0  y2  y1   y1  y0   y2  2 y1  y0

b h h5  4  ba
 f  x dx   y0  4 y1  y2   f c  h , c   a, b 
a 3 90 2
 b
Công thức Simpson tổng quát và sai số  f  x dx
a

Chia a, b  thành n=2m đoạn bằng nhau (n nguyên, dương, chẵn)
ba ba
 x0 , x1 ,  x1, x2 ,...,  x2 m1, x2 m  có độ dài h  
n 2m
x0  a, xi  a  ih, i  1, 2m  1, x2 m  b f  xi   yi , i  0, n
b x1 x2 x2 m
 f  x dx   f  x dx   f  x dx  ...   f  x dx
a x0 x1 x2 m1

b h h h
 f  x dx   0
y  4 y1  y 2  1
y  4 y2  y3  ...   y2 m2  4 y2 m1  y2 m 
a 3 3 3
b h
 f  x dx   y0  y2 m  4  y1  y3  ...  y2 m1   2  y2  y4  ...  y2 m2 
a 3
 1  y1  y3  ...  y2 m1 , 2  y2  y4  ...  y2 m2

b h b  a  h f  4  c , c  a, b
4
  f  x dx   y0  y2 m  4 1  2 2      
a 3 180
Công thức Simpson cho trường hợp 3 nút nội suy

Công thức Simpson cho trường hợp 2m+1 nút nội suy