EĞİTİMDE NİTEL

TASARIM

DOKÜMAN
İNCELEMESİ

HAZIRLAYAN:
ENGİN YILDIRIM

DERS SORUMLUSU:
PROF. DR. KERİM
GÜNDOĞDU
 DOKÜMAN NEDİR?
• «Bir gerçeğe tanıklık eden yazı, fotoğraf, resim, film vb. vesika, belge» (TDK, 2023)

• Temel veri kaynağının gözlem ya da görüşme olduğu araştırmalarda ana verilere ek olarak
kullanılabilecek her türlü fotoğraf, video, film, not, mektup, günlük, klinik vaka kayıtları ve hatıra
materyalleri (Bogdan & Biklen, 2022)

• Sosyal olguların ardında kalan «yazılı kanıtlar» ve «görsel / işitsel kanıtlar» (Seggie & Bayyurt,
2017)

• Genellikle amaçlı olarak gerçekleştirilmiş bir organizasyon veya faaliyet çerçevesinde ortaya çıkan
ürünlerdir (Sözer & Aydın, 2021)

• Doküman (Belgeler teriminin karşılığı olarak); İnsan yapımı nesneler, yazı ve imza gibi simgesel
araçları ve mobilya gibi simgesel olmayan materyalleri içerir (Merriam, 2018)
DOKÜMAN İNCELEMESİNİN ÖZELLİKLERİ
Araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini
kapsar (Yıldırım & Şimşek, 2018).

Belgeler, görüşme ve gözlem gibi bazı kısıtlamalara tabi değildir, onlar gibi kapris
içermezler (Merriam, 2018)

Tek başına bir araştırma yöntemi olabildiği gibi, diğer yöntemlerin kullanıldığı durumlarda
ek bilgi kaynağı olarak da tercih edilebilir (Yıldırım & Şimşek, 2018).

Tarihçiler, antropologlar ve dilbilimciler başta olmak üzere sosyologlar ve psikologlar

tarafından da kullanılır (Yıldırım & Şimşek, 2018).

Araştırmacıya zamansal ve mali tasarruf sağlayabilir; diğer veri toplama yöntemleriyle birlikte
kullanıldığında «verinin çeşitlendirilmesi (data trianglation)» ni sağlayarak geçerliği arttırabilir
(Yıldırım & Şimşek, 2018).
DOKÜMAN ANALİZİ YÖNTEMİNİN TARİHÇESİ (Seggie & Bayyurt, 2017)
19. yy da coğrafi keşifler
sonucu arkeolojik ve
etnografik
koleksiyonlarla
parşömen, kağıt ve
papirüs üzerine yazılı
metinlerin, müze ve
kütüphanelere akması
Aynı dönemde;
Sosyolog Emile Durkheim,
eleştirel gözle toplanan
dökümanlar sosyal bilim
araştırmasının kilit yöntemi
olduğunu savunmuş. O’ na
göre dokümanlar toplumun
inanç, gelenek ve hukuk
sistemlerini anlamada, geçmiş
ve gelecek, kamusal ve özel
olan arasındaki ilişkiyi
kavramada temel malzemedir.
20. yy a girerken sanayi ve
kentleşmenin yükselişiyle
birlikte kurumların artışı;
gazete, resmi kayıt ve
raporlar, kişisel günlük ve
otobiyografilerde patlama
yaşanması; doküman
analizi temelli
çalışmalarda artış
1945’ lerden sonra;
Bölge araştırmalarının
başlatılması; dokümanların
öneminin azalması,
doküman analizinin sadece
tarihçilere özgü bir araştırma
yöntemi olarak görülmesi.
1970’ lerde ise tamamen
unutulması.
Wilfred Waller (1932);
20. yy. istatiksel yöntemden
uzaklaşarak okulda ve
Robert ve Helen Lynd
öğretmenlerin ilişkilerindeli
(1929) tarafından yazılan somut durumlara odaklanmış,
Middletown adlı yaşam öyküleri, vaka
çalışma; Amerikan kayıtları, günlükler,
toplumu ve etkinliklerini mektuplar, gibi kişisel
istatistikler üzerinden dokümanları kullanmış.
temellendiriyordu. DOKÜMAN ANALİZİNİN
ALTIN ÇAĞI
BUGÜN
Yeniden önem
kazanmaya başlayan
disiplinler arası
çalışmalarla birlikte
yeniden önemli hale
gelmeye başlamıştır.
DOKÜMAN TÜRLERİ (Seggie & Bayyurt,
2017; Sözer & Aydın, 2021)
Kaynağına Göre (Seggie & Bayyurt, 2017; Sözer & Aydın, 2021)

• Birincil veri kaynakları (Araştırmacı tarafından yapılan görüşmelere ilişkin notlar,

gözlem kayıtları)
• İkincil veri kaynakları (Başkaları tarafından toplanmış, arşivlenmiş, yayımlanmış)

Kişisel / Resmi (Sözer & Aydın, 2021)

• Kişisel dokümanlar: mektup, e-posta, günlük, mesaj metinleri, fotoğraflar gibi resmi
kaynaklara geçmeyen anlayışları ortaya çıkaran.
• Kişisel olmayan dokümanlar: Kurumsal belgeler, yıllıklar, gazeteler, tutanaklar, resmi
kayıtlar, hukuki metinler gibi kamusal erişime açık, kollektif özellikteki grupların,
örgütlerin, kurumların vb. hakkında fikir edinmek için toplanabilecek belgeler.
DOKÜMAN TÜRLERİ (Merriam, 2018)
Kamu Kayıtları
• Süregelen toplumsal hareketleri kaydeden resmi belgeler
• Doğum, ölüm, evlilik vb. hükümet kayıtları; nüfus sayımı, polis, acente, kurum, program kayıtları, mahkeme
kararları; daha önceki çalışmalar ve bilgi bankaları.

Şahsi Dokümanlar
• Bir şahsın ilk el bireysel çalışmaları, tecrübeleri ve inançlarını anlatan hikayeler
• Günlük, mektup, ev video kayıtları, koleksiyon ve fotoğraf albümleri, takvimler, otobiyografiler, seyahat kayıtları

Popüler Kültür Evrakları

Toplumun kendi halkını eğlendirmek, bilgilendirmek veya bazen de ikna etmek için ürettiği belgeler
Popüler medya, TV, film, radyo, gazete, edebi çalışmalar, fotoğraf, çizgi film, internet (Kitle iletişim araçları)

Görsel Dokümanlar
Film, video ve fotoğraflar.
Diğer kategorilerde yer alan doküman türleri, bu formatlarda olabilir.

Fiziki Materyal / Artifaklar

Doküman formunda olan, çalışma ortamındaki fiziki objeler; antropologların deyimiyle el yapımı eser.
Araçlar, edevatlar, mutfak eşyaları ve günlük yaşamda kullanılan gereçler.
 Kişisel Belgeler
• Bireyin eylemlerini, deneyimlerini ve inançlarını tanımlayan, herhangi bir
birinci şahıs anlatısı,
• Günlükler, kişisel mektuplar, otobiyografiler, romanlar
• Betimleyici ve yansıtıcı saha notları

Resmi Belgeler
DOKÜMAN • Kurum içi: Kurumun içinde dolaşan not ve diğer iletişim araçları.

TÜRLERİ Hiyerarşik bir yapıya sahip, toplantılar, emir komuta zinciri, kurum içi
kurallar ve düzenlemeler hakkında bilgi sunar.
• Dış iletişim: Kamuya hizmet için üretilen malzemeler: haber bültenleri,
(Bogdan & basın duyuruları, yıllıklar, eve gönderilen notlar, kamuya açık bildirimler,
açık hava reklamları, broşürler, el ilanları, vb.
Biklen, 2022) • Kayıtlar ve Kişisel Dosyalar: Kurum çalışanları için tutulan dosyalar,
psikolojik raporlar, ölçme kayıtları, devamsızlık, anektodlar, aile bilgileri,
vs.

Popüler Kültür Belgeleri

• Videolar, eğitim amaçlı ve uzun metrajlı filmler, TV, aşk romanları,
reklamlar
DOKÜMAN
TÜRLERİ
(Kıral, 2020)
EĞİTİM BİLİMLERİ ARAŞTIRMASINDA DOKÜMAN KAYNAKLARI-1
(Seggie & Bayyurt, 2017)
Kurumsal arşiv ve kütüphanelerin çevrim içi olanakları

• TBMM Arşiv ve Kütüphanesi

• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Dokümantasyon Merkezi Bilgi Bankası Dokümantasyon Daire
Bşk.
• YÖK Tez Merkezi
• TÜİK
• ULAKBİM (Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi)
• Milli Kütüphane
• Üniversiteleri Yayın Arşivleri
• MEB
• EURYDICE-AB Eğitim, Görsel, İşitsel ve Kültür İdari Ajansı
• Kalkınma Bakanlığı
• TODAİE (Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü
• Eğitim Sendikalarının Yayın arşivleri
• Süreli Yayın Arşivleri

Kişisel Arşivler ve Bloglar

• Yayımlanmamış mektuplar, notlar, anılar, broşürler, risaleler, örgüt içi yayınlar, vb.
EĞİTİM BİLİMLERİ ARAŞTIRMASINDA DOKÜMAN KAYNAKLARI-2
(Seggie & Bayyurt, 2017)

Okul yıllıkları, ders kitapları, sanatsal ve edebi eserler

• Almanak türü yayınlar

• Yıllıklar
• Ders kitapları, tarih ve sosyal konulara ilişkin
• Çocuklar için yazılmış eğitim materyalleri
• Otobiyografi/hatıratlar/sinema filmleri/romanlar

Basın, medya ve yeni medya olanakları

• Farklı basın kaynaklarının birbirleriyle kıyaslanarak incelenmesi

• Yeni egemenlik ilişkileri ve mücadele olanaklarının tespiti, gerçekliğin algılanmasına katkı

İstatiksel Dokümanlar

• Nüfus, çağ nüfusu, öğrenci, öğretmen, okul, derslik artış oranları, eğitim bütçeleri, öğrenci-öğretmen
oranları, okul büyüklükleri, sınıf büyüklükleri, eğitim yerlerinin kullanım oranları, öğrenci akış modeli,
niteliğe ilişkin göstergeler, öğrenci birim harcama ve maliyetleri.
Belge Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar (Cohen, Maion &
Morrison, 2021)

Otantiklik (Aslına uygunluk)

Kriterler

İnanılırlık: Güvenilir mi?, Çarpıtılmamış, gerçek ve hatasız mı?

Temsil kabiliyeti: «Özgünlük mü, genellik mi? Genel / tipik durumlara mı odaklanıyoruz, yoksa farklı
boyutlara dayanan kanıtları mı inceliyoruz?» Hangisi amacımız?

Eldeki dokümanın anlamı; metnin planlanan içeriği, kabul edilmiş içeriği ve metnin dahili anlamı
Doküman Analizinin Aşamaları
Yıldırım ve Şimşek (2018) Merriam (2018) Sak, Sak, Şendil ve Nas (2021)

1. Dokümanlara ulaşma 1. Uygun dokümanları bulma 1. Amaca uygun dokümanlara

ulaşma

2. Özgünlüğü kontrol etme 2. Dokümanların orjinalliğinin 2. Ulaşılan dokümanların kontrol

kontrolü edilmesi

3. Dokümanları anlama 3. Kodlama ve kategori oluşturma 3. Uygun yöntemlerle veri analizi

sistematiğini geliştirme

4. Veriyi analiz etme 4. Veri analizi

5. Veriyi kullanma
Doküman Analizinin Aşamaları
(Sak, Sak, Şendil ve Nas, 2021)
 DOKÜMAN ANALİZİNİN AŞAMALARI (Yıldırım ve Şimşek, 2018)

Dokümanlara ulaşma:
Dokümana ihtiyaç var mı?
Ne tür dokümanlar?
Dokümanlar nerede?
Dokümanlar kimde, ya da kimler
vasıtasıyla ulaşabilirim?
Dokümanları anlama
Özgünlüğü kontrol etme Dokümanların sistematik olarak
Dokümandaki veriler, araştırmaya ilişkin mi? karşılaştırmalı çözümlemesi
Birincil kaynak mı, ikincil kaynak mı? Bir dokümandakiler, diğer
Dokümanlar asıllarının aynısı mı? dokümanlarla ya da görüşme ve
gözlem verileriyle teyit edilebiliyor
Dokümanlar üzerinde oynama, değiştirme var
mı? mu?
Dokümanlar / gözlem-görüşme
Dokümanların faili, tarihi, yeri belli mi?
Dokümanları oluşturanlar güvenilir mi? verileri arasında farklı bakış açıları ve
yorumlar var mı?

Veriyi kullanma Veriyi analiz etme

- Veriden örneklem seçimi
İlgili kişi, grup vb. nin onayının
alınması gereklidir. - Kategorileri geliştirme
- Analiz birimini saptama (sözcük, tema,
Dokümanlarda adı, sanı, unvanı karakter/kişi, cümle/paragraf, içerik mi , hangisi?)
geçenlerin gizliliği -Sayısallaştırma: Var / yok, yüzde dağılımı,
Teyit ettirme kapsanan alan (her zaman değil)
Doküman Analizinin Aşamaları
(Kıral, 2020)
 Dokümanların Güçlü ve Sınırlı Yönleri (Yıldırım ve Şimşek, 2018)
Sınırlı Yönleri
Olası Yanlılık: Dokümanlarda olayların abartılması,
dramatikleştirilmesi, uydurulması; para kazanma amacı, hak savaşı,
çıkar çatışmaları
Seçilmişlik: Sıradan kişilere ait belgelerin korunmamış olma ihtimali
Eksiklik: Araştırmacı başkaları tarafından anlatılanlar ve
nakledilenlerle yetinmek zorunda.
Ulaşılabilirlik: Dokümanların gizlilik kapsamında koruma altında
olma veya ulaşılamaz olma ihtimali
Örneklem yanlılığı: Hem dokümanı yazan(lar)ın, hem de olası
okuyucuların eğitim düzeyleri; düşük eğitim düzeyde olanları
sistematik olarak dışlama ihtimali
Sınırlı sözel olmayan davranış: Dokümanlar öznelerin sözel olmayan
davranışlarını içermezler.
Standart bir formatın olmaması: Dokümanlar arasında içerik ve
sunum açısından farklılıklar vardır, bu da dokümanlar arası
karşılaştırmayı zorlaştırır.
Kodlama zorluğu: Dokümanlar hiç bilinmeyen/az bilinen bilgileri
içerdiğinden, bu bilgilerin kodlanması zordur.
Güçlü Yönleri
Kolay ulaşılamayacak özneler: Özellikle tarihsel olay, olgu, kültür
veya geleneksel durumların incelendiği durumlarda doğrudan
ulaşılamayan öznelere ulaşım imkanı
Uzun süreli (zamana yayılmış) analiz: Bir araştırma problemi
hakkında geniş zamana dayalı analiz imkanı
Örneklem büyüklüğü: Çok çeşitli doküman olanağı, «genelleme»
sorununun aşılabilmesini sağlama.
Göreli düşük maliyet: Seyahat, ham verinin yazıya dökülmesi,
görüşmelerin ayarlanması vb. masrafların en aza inmesi
Tepkiselliğin olmaması: Araştırmacı ve araştırmaya katılanlar arasında
doğrudan fiziksel, davranışsal ve duygusal etkileşim olmaz
Nitelik: Pek çok nitelikli dokümana ulaşma imkanının olması, geçerlik
ve güvenirliği arttıracaktır. (Ders kitapları, örgütsel dokümanlar,
uzmanlarca yazılmış yazılar, vb.)
Bireysellik ve özgünlük: Bireye özgü davranış ve duyguların, oluştuğu
anda ve bireyin kendisi tarafından özgün bir şekilde kaydedilmesi
olanağı
Sınırlılıklar
Yetersiz ayrıntı:
Dokümanlar tek başlarına araştırma sorusunu
cevaplamak için yeterli ayrıntıya sahip
olmayabilirler (Bowen, 2009, akt. Kıral, 2020).
Yorumlama Güçlüğü:
Bazı dokümanların, kayıtlar, fotoğraflar ya da
metinler gibi materyalleri içermesinden dolayı
araştırmacı tarafından yorumlanması
gerekmektedir. Bu bağlamda, araştırmacı, elde
ettiği dokümanları sadece analiz etmekle
kalmamakta ayrıca dokümanları yorumlayarak
yeniden oluşturmaktadır (Sak, Sak, Şendil ve
Nas, 2021)
 Zaman kullanımı açısından verimli bir yöntem olması: Doküman
analizi, diğer araştırma yöntemlerinden daha az zaman alır ve
dolayısıyla daha verimlidir. Veri toplamak yerine veri seçimini
gerektirir (Bowen, 2009; akt. Kıral, 2020)

Kullanılabilirlik: Pek çok doküman, özellikle internetin

yaygınlaşmasıyla birlikte kamu malı haline gelmiş ve bunlara herkesin
erişme imkânı sağlamıştır (Merriam, 1988; akt. Kıral, 2020).

Güçlü Tekrar Kullanım: Dokümanlar tekrarlanan incelemeler için

uygundur. Tekrar tekrar, sayısız ve süresiz olarak, isteyen araştırmacı

Yönleri tarafından kullanılabilir (Merriam, 1988; akt. Kıral, 2020).

Kesinlik: Olayların tam adlarının, referanslarının ve detaylarının

eklenmesi araştırma sürecinde dokümanları avantajlı yapmaktadır. Bu
kesin bilgiler daha sonraki bilgilere ışık tutacak nitelikte olabilirler
(Yin, 1994; akt. Kıral, 2020).
Verinin Çeşitlendirilmesi: Dokümanlar nitel araştırmalarda gözlem ve görüşme gibi başka veri
toplama yöntemleriyle birlikte kullanılabilmektedir. Veri kaynakları, birbirlerinin bütünlenmesi
için kullanılabileceği gibi karşılıklı olarak sınanması amacıyla da önemli olabilmektedir. Bu
durum verinin çeşitlendirilmesi (data triangulation) amacına hizmet edecek ve araştırmanın
geçerliğini önemli ölçüde artıracaktır (Hatch, 2002; akt. Sak, Sak, Şendil ve Nas, 2021)
DOKÜMAN ANALİZİNE İLİŞKİN BAZI
TARTIŞMALAR
Doküman analizi bir araştırma yöntemi mi, bir nitel veri toplama
tekniği mi yoksa bir nitel veri analiz yöntemi mi?

Yöntem çeşitlemesi (triangulation) ile veri çeşitlemesi aynı şey

mi?

Doküman analizinin kullanıldığı bir araştırma bir alanyazın

taraması mı?
Bogdan, R. C. & Biklen, S. K. (2022). Eğitimde nitel araştırma: Teori ve metodlara giriş. (S. Balcı ve B. Ahi,
Trans.; 3rd ed.). Pegem Akademi. (Original work published 2006)
Martin, J. (2021). Tarihi ve belgesel araştırma. (E. Dinç, Trans.; 8th ed.). L. Cohen, L. Manion & K. Morrison
(Eds.), (E. Dinç & K. Kıroğlu, Trans Eds.). Eğitimde araştırma Yöntemleri (1. baskı, s. 323-333). Pegem
Akademi. (Original work published 2018)
Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8(15),
170-189.
Merriam, S. B. (2018). Nitel araştırma: Desen ve uygulama için bir rehber (S. Turan ve H. Özen, Trans.; 3rd ed.).
Nobel yayıncılık. (Original work published 2009)
Sak, R., Sak, İ. T. Ş., Öneren-Şendil, Ç. & Nas, E. (2021). Bir araştırma yöntemi olarak doküman analizi. Kocaeli
Üniversitesi Eğitim Dergisi 4(1), 227-250. https://doi.org/10.33400/kuje.843306
Seggie, F. N. & Bayyurt, Y. (2017). Nitel araştırma: Yöntem, teknik, analiz ve yaklaşımları (2nd ed.). Anı
yayıncılık.
Sözer, Y. & Aydın, M. (2021). Nitel veri toplama teknikleri ve nitel veri analizi süreci. B. Oral & A. Çoban (Eds.),
Kuramdan uygulamaya eğitimde bilimsel araştırma yöntemleri (2. baskı, s. 249-282). Pegem Akademi.
Türk Dil Kurumu (TDK), (t.y.). Türkçe’ de batı kökenli kelimeler sözlüğü. 2 Aralık 2023 tarihinde
https://sozluk.gov.tr adresinden edinilmiştir.
Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (11th ed.). Seçkin Yayıncılık.