POZNAŃSCY MATEMATYCY ENIGMA

Poznańscy matematycy ENIGMA

Pod koniec grudnia 1932 roku Marian Rejewski odczytał pierwsze informacje przesyłane za
pośrednictwem niemieckiej maszyny szyfrującej „Enigma”. Współautorami złamania kodu
„Enigmy” byli Jerzy Różycki i Henryk Zygalski.
Matematycy Rejewski, Różycki i Zygalski, studenci Uniwersytetu Poznańskiego, uczestniczyli w kursie
dla kryptologów zorganizowanym na tej uczelni przy współudziale wojska. Po ukończeniu kursu
zostali zatrudnieni w 1930 roku w Biurze Szyfrów Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.
Rozpracowywali tajemnicę działania niemieckiej elektromechanicznej maszyny szyfrującej „Enigma”.
Skonstruowana w latach 20. XX wieku miała służyć utajnianiu korespondencji handlowej. Szybko
jednak wykorzystano ją w niemieckich siłach zbrojnych.
Według Marka Grajka, autora książki „Enigma. Bliżej prawdy”, złamanie szyfru „Enigmy” uważano za
niemożliwe. Polacy osiągnęli sukces dzięki zastosowaniu metody matematycznej zamiast
lingwistycznej. Na ten pomysł wpadł ppłk Maksymilian Ciężki z Biura Szyfrów.
Poznańscy matematycy ENIGMA
Marian Rejewski
Urodził się 16 sierpnia 1905 roku w Bydgoszczy. Jego rodzicami byli kupiec Józef
Rejewski i Matylda Thoms. Warto podkreślić, iż Rejewski dorastał na terenie
zaboru niemieckiego, co wpływało na jego zdolności lingwistyczne i w
późniejszym czasie zaowocowało przydatną umiejętnością posługiwania się
językiem niemieckim. Marian kształcił się w Bydgoszczy, gdzie w 1923 roku zdał
maturę w tamtejszym gimnazjum. Dzisiaj Zespół Szkół Ogólnokształcących im.
C.K. Norwida podtrzymuje tradycje związane z Rejewskim, organizując chociażby
konkursy matematyczne jego imienia. Po zakończeniu edukacji na poziomie
średnim Rejewski zdecydował się na rozpoczęcie studiów matematycznych na
Uniwersytecie Poznańskim. W 1929 roku uzyskał tytuł magistra filozofii i
matematyki (pierwszy tytuł nadawano wszystkim matematykom). Jego praca
dyplomowa, obroniona zresztą na piątkę, nosiła tytuł: „Opracować teorię funkcji
podwójnie periodycznych drugiego i trzeciego rodzaju oraz wskazać jej
zastosowanie”.
Marian Rejewski

Na początku roku Biuro Szyfrów z Maksymilianem Ciężkim jako kierownikiem

sekcji szyfrów niemieckich, rozpoczęło pierwszy kurs kryptologiczny, który
prowadził prof. Zdzisław Krygowski. Marian Rejewski umiejętnie pogodził naukę
na ostatnim roku studiów z partycypacją w kursie i szybko dał się poznać jako
znakomity matematyk-kryptolog, który wyróżniał się na tle grupy. Obok niego
prym wiedli studenci trzeciego roku Jerzy Różycki i Henryk Zygalski, późniejsi
koledzy z Biura Szyfrów. Rejewski jako pierwszy opracował rozwiązanie dla
pytania testowego, wykazując się lotnością umysłu i kreatywnością.
Marian Rejewski
Marian Rejewski
Po zakończeniu kursu Rejewski nie od razu podjął się pracy dla Biura Szyfrów.
Wyjechał na roczny staż uniwersytecki w Getyndze. Latem 1930 roku powrócił
do Polski i został asystentem na Uniwersytecie Poznańskim. 1 września 1932
roku został przyjęty do pracy w Biurze Szyfrów, co wiązało się z przeprowadzaną
tam reorganizacją. Dowódcą komórki wywiadu był wówczas Gwido Langer. Jako
pierwsze zadanie wyznaczono im złamanie kodu Kriegsmarine. Szyfr nie był
skomplikowany i trójka polskich kryptologów wkrótce odgadła znaczenie tekstu:
„Kiedy urodził się Fryderyk Wielki? 1712”. Polacy z niepokojem obserwowali
postępy niemieckich kryptologów od drugiej połowy lat dwudziestych XX wieku,
zauważając, iż handlowa wersja maszyny szyfrującej Enigma została
dostosowana na potrzeby armii. Pomógł w tym wszystkim przypadek, który
umożliwił wgląd do niemieckiej przesyłki dyplomatycznej i zapoznanie się z
mechanizmem Enigmy.
Marian Rejewski

Dla pracowników Biura Szyfru, modyfikacje wprowadzone w jej konstrukcji nastręczały

liczne problemy, z którymi zmierzyć się musiał Rejewski. Niemal z miejsca przystąpił do
prób odgadnięcia zasady rządzącej szyfrowaniem tekstu. W pracy stosował szereg
matematycznych twierdzeń, wykorzystując chociażby teorię permutacji. Dzięki bystrości
umysłu oraz posiadaniu handlowej wersji Enigmy stopniowo odtwarzał konstrukcję
zmodyfikowanego urządzenia, rekonstruując wewnętrzne okablowanie oraz układ
wirników. Następnie Biuro Szyfrów zauważyło pewną zależność w kodowaniu informacji
przesyłanych za pośrednictwem Enigmy. Niemieccy szyfranci używali konkretnych
oznaczeń pozycji, w jakich ustawione były wirniki. Następnie powtarzali trzyliterowy
kod, który umożliwiał polskim kryptologom analizę powtarzalności znaków. Szczegółowe
informacje dotyczące funkcjonowania Enigmy oraz technicznych aspektów urządzenia
zawarł w swojej pracy zatytułowanej „Enigma. Bliżej prawdy” Marek Grajek.
Marian Rejewski

Materiałów do pracy dostarczali Polakom także Francuzi, którzy przechwycili

ustawienia niemieckich maszyn dzięki działalności niemieckiego szpiega
współpracującego z wywiadem francuskim i Gustavem Bertrandem, francuskim
odpowiednikiem Langera. Boże Narodzenie 1932 roku było okresem
pieczołowitej pracy Rejewskiego, który 8 grudnia otrzymał materiały przekazane
przez Francuzów. Zaowocowało to nadzwyczajnym sukcesem matematyka, który
w ostatnich dniach 1932 roku zameldował o złamaniu kodu Enigmy. W kolejnych
miesiącach kryptolodzy koncentrowali się głównie na ustalaniu aktualnego
klucza, co umożliwiało w miarę regularne odczytywanie niemieckich depesz.
Marian Rejewski
Na pięć tygodni przed napadem Niemiec na Polskę w 1939 roku Rejewski wraz z zespołem
innych kryptologów i pracowników Biura Szyfrów zaprezentowali sposób deszyfrowania i kopię
Enigmy przedstawicielom brytyjskiego i francuskiego wywiadu wojskowego. Krótko po wybuchu
wojny polscy kryptolodzy ewakuowali się przez Rumunię do Francji, gdzie nadal, we współpracy
z Francuzami i Brytyjczykami prowadzili prace nad dekryptażem niemieckiej korespondencji. Po
raz kolejny zostali zmuszeni do ewakuacji w czerwcu 1940 roku po upadku Francji, aby już po
kilku miesiącach powrócić do kontrolowanej przez rząd Vichy części kraju i wznowić pracę. Po
wkroczeniu Niemiec do południowej Francji 9 listopada 1942 Rejewski i Zygalski przedostali się
przez Hiszpanię, Portugalię i Gibraltar do Wielkiej Brytanii, gdzie rozpoczęli pracę w jednostce
radiowej Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych w Stanmore-Boxmoor pod
Londynem, nadal prowadząc pracę nad dekryptażem mniej skomplikowanych szyfrów
niemieckich. Po zakończeniu działań wojennych Marian Rejewski powrócił w 1946 roku do
Polski, gdzie pracował jako urzędnik w bydgoskich fabrykach. Dopiero w 1967 roku ujawnił swój
udział w złamaniu szyfru Enigmy i napisał wspomnienia, które zdeponował w ówczesnym
Wojskowym Instytucie Historycznym.
Marian Rejewski
Z czasem jednak systemy stały się nieco bardziej skomplikowane, a zachodzące
zmiany częstsze. Gdy w 1936 roku zwiększyła się liczba wewnętrznych połączeń
Enigmy, Rejewski zasiadł do pracy, bo skonstruować urządzenie, które zdalnie
będzie dopasowywać ustalenia długości i cykli Enigmy. Było to innowacyjne
rozwiązanie, a urządzenie zostało nazwane cyklometrem i znacznie ułatwiło
prace polskich kryptologów. Dopiero 15 sierpnia 1938 roku metoda ta została
zdezaktualizowana przez kolejne innowacje po stronie niemieckiej. W związku z
tym Rejewski opracował kolejne urządzenie, nazwane od jego imienia „bombą
Rejewskiego”. Był to pierwowzór elektrycznych maszyn łamiących kody –
składało się z kilku sprzęgniętych ze sobą Enigm, które odnajdywało aktualne
ustawienie urządzenia. Dzięki temu udawało się Polakom ustalanie kluczy dnia.
Dopiero kolejne zmiany z 1939 roku wyeliminowały część możliwości bomby.
Jerzy Różycki
Jerzy Witold Różycki urodził się 24 lipca 1909 roku w Olszanie w powiecie zwinogrodzkim
guberni kijowskiej Imperium Rosyjskiego. Był czwartym i ostatnim dzieckiem Zygmunta, z
zawodu aptekarza, oraz Wandy z domu Benit. Różycki odebrał pierwsze nauki w
kijowskim Gimnazjum Kresowym kształcącym młodzież pochodzenia polskiego. Szkoły tej
jednak nie ukończył, ponieważ jeszcze w 1918 roku wyjechał wraz z rodziną do Polski. W
1926 roku, w wieku prawie 17 lat, Różycki zdał maturę w Gimnazjum Koedukacyjnym
Towarzystwa Szkoły Średniej w Wyszkowie, które cieszyło się dobrą renomą. Po
opuszczeniu jego murów postanowił kontynuować edukację, a w zamiarach tych
wspierali go rodzice, zwłaszcza ojciec, absolwent Uniwersytetu w Petersburgu. W 1927
roku Jerzy Różycki został przyjęty na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytetu
Poznańskiego na kierunek matematyka. Jako student wykazywał duże zdolności logiczne
oraz lingwistyczne, zwłaszcza w zakresie języka niemieckiego. Dostrzegali to
profesorowie, w tym przede wszystkim jego promotor Zdzisław Krygowski.
Jerzy Różycki
W 1929 roku Instytut Matematyki Uniwersytetu Poznańskiego został włączony w
inicjatywę Biura Szyfrów II Oddziału Sztabu Głównego Wojska Polskiego,
polegającą na wyszukiwaniu matematycznie uzdolnionych osób mających
predyspozycje do pracy kryptologicznej. Początki Biura Szyfrów sięgały jeszcze
okresu wojny polsko-bolszewickiej, w której wywiad radiowy II Rzeczypospolitej
odnosił wymierne sukcesy. Jerzy Różycki jako student III roku znalazł się w grupie
dwudziestu wychowanków instytutu matematyki poznańskiej uczelni, których
zadaniem było odczytanie w ramach testu autentycznej depeszy Reichswehry
zabezpieczonej najtrudniejszym ze znanych szyfrów I wojny światowej, tzw.
Doppelwürfel Verfahren.
Zamek Cesarski w Poznaniu, w którym mieścił się Wydział
Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytetu Poznańskiego;
pocztówka z lat 1913–1917
Warszawskie Biuro Szyfrów

1 września tego samego roku Jerzy Różycki został zatrudniony na pełny etat w
Oddziale II Sztabu Głównego w Warszawie znajdującym się w Pałacu Saskim przy
pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Za swoją pracę pobierał wówczas dobrą
pensję w wysokości 500 zł miesięcznie. Młody matematyk trafił w ten sposób
do Referatu Biura Szyfrów (IV) razem z Marianem Rejewskim oraz Henrykiem
Zygalskim. Od tego momentu byli niemal nierozłączni. Głównym zadaniem
tego referatu było przechwytywanie niemieckich wiadomości radiowych i
telefonicznych oraz ich rozszyfrowywanie, a także zabezpieczanie własnej
łączności radiowej.
Widoczny Pałac Saski, w którym mieścił się
Oddział II Sztabu Głównego -7 sierpnia 1932
r.
Jerzy Różycki
Do końca 1932 roku zajmował się przede wszystkim odszyfrowywaniem
czteroliterowego kodu niemieckiej marynarki wojennej. Różycki stosował w tym
przypadku kryptoanalizę wynikającą z dociekań językowych. Dzięki temu jeszcze w
1932 roku udało mu się zrekonstruować cały kod Kriegsmarine. Obowiązki
realizowane przez Różyckiego były ściśle tajne. Wiązały się nie tylko z
bezpieczeństwem II RP, ale również jej europejskich sojuszników. W czasach gdy
kryptologia należała wyłącznie do sfery wojny oraz dyplomacji, jej adepci rzadko
mogli sobie pozwolić na luksus dystansu do swojej pracy. Zależał od nich los
kampanii wojennych, poznanie sekretów przeciwnika lub utrata własnych. Różycki
pracował więc pod ogromną presją, a pomimo tego wykazał się niebywałą wręcz
cierpliwością do żmudnego powtarzania tych samych czynności tysiące razy.
kryptologami kontaktowali się w zasadzie tylko przełożeni: szef Biura podpułkownik
Karol Gwidon Langer oraz major Maksymilian Ciężki.
Złamać Enigmę

Pod koniec 1932 roku Różyckiemu zlecono dodatkowe zadanie związane z

teoretycznymi podstawami łamania szyfrów Enigmy. Przy pomocy przerobionej
maszyny handlowej oraz fotokopii kluczy dziennych dostarczonych przez
kapitana Gustava Bertranda z wywiadu francuskiego Różyckiemu wraz z
kolegami udało się po raz pierwszy odczytać niemieckie radiowe depesze
wojskowe z okresu od września do października 1932 roku zabezpieczone za
pomocą Enigmy. Był to jednak połowiczny sukces, ponieważ wynikał on
częściowo z błędów szyfrantów niemieckich, którzy stosowali w szyfrach
powtarzające się litery i wykorzystywali przez to jedynie niewielką część
możliwości maszyny.
Złamać Enigmę
Całkowite rozwikłanie tajemnicy miało zostać okupione niezwykle ciężką
pracą. Początkowo liczbę kombinacji generowaną przez urządzenie
określono na 3 x 10114. Ustalenie szczegółów konstrukcyjnych pozwoliło
zredukować tę liczbę do 105 456 kombinacji. Wciąż była ona jednak
bardzo duża, a opracowanie metody odnajdowania właściwego klucza
pośród wszystkich możliwych ustawień maszyny było trudne.
Dodatkowo zmiany doskonalące niemiecki szyfr powodowały, że
kryptolodzy musieli rekonstruować te modyfikacje teoretycznie na
podstawie wyliczeń matematycznych. Obecnie dokładne odtworzenie
działalności Różyckiego w tym zakresie jest niemożliwe wobec
celowego zniszczenia akt Biura Szyfrów we wrześniu 1939 roku.
Enigma G, wykorzystywana przez Abwehrę
ze zbiorów National Cryptologic Museum w
USA
Złamać Enigmę

Niemniej wkład Różyckiego w rozpracowywanie Enigmy był znaczny. To on

odpowiadał za wynalezienie tzw. metody zegara. Dzięki niej możliwe stało się
ustalenie, który wirnik Enigmy znajduje się w pierwszej pozycji. Była ona oparta
na błyskotliwym spostrzeżeniu dotyczącym statystycznych właściwości języka i
wychwyceniu z tekstu niemieckiego jednakowych par znaków w pionie. Jeżeli ich
liczba w stosunku do długości depeszy odpowiadała językowi niemieckiemu,
przesunięcie było właściwe. W ten sposób Jerzy Różycki samodzielnie i
niezależnie opracował metodę, którą jako pierwszy opisał teoretycznie
amerykański kryptolog William Frederic Friedman w latach dwudziestych pod
nazwą „Index of coincidence”.
Kryptologiczny wyścig zbrojeń

Opracowanie katalogu pozycji Enigmy zajęło Różyckiemu i jego kolegom rok. Od tego momentu
ustalenie klucza dziennego urządzenia trwało zaledwie kilkanaście minut. Polscy kryptolodzy
dokonywali tego za pomocą skonstruowanego przez siebie cyklometru. Bertrand nie mógł się
nadziwić osiągnięciom polskich kryptologów. W 1933 roku działalność Referatu stała się jeszcze
istotniejsza ze względu na przyspieszenie niemieckich zbrojeń. Do 1935 roku niemiecki system
łączności był dość przewidywalny, ale od 1 lutego 1936 roku Niemcy zaczęli zmieniać kolejność
wirników najpierw co miesiąc, a później codziennie. Dodatkowo od 1937 roku Różycki z
kolegami musieli rozpracowywać nie tylko szyfry wojsk lądowych, powietrznych i morskich, ale
także niemieckiej służby bezpieczeństwa – Sicherheitsdienst (SD).
W czasie gdy w Referacie przybywało pracy, Oddział II SG podpisał z Różyckim aneks do umowy
z 1932 roku. Na jego podstawie kryptolog otrzymał podwyżkę do 600 zł miesięcznie, co
odpowiadało zarobkom pułkownika. Pomimo natłoku obowiązków służbowych matematyk
znalazł czas na dalsze kształcenie. W grudniu 1937 roku obronił na Uniwersytecie Poznańskim
kolejną pracę magisterką – tym razem był to dyplom magistra filozofii w zakresie geografii.
Łącznica kablowa Enigmy I
Jerzy Różycki
Pierwsza połowa 1938 roku stanowiła dla Różyckiego ważny okres w życiu
zawodowym i osobistym. Jego osiągnięcia zyskały uznanie zwierzchników –
kryptolog otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi oraz nagrody pieniężne. Dzięki temu
miał dodatkową motywację do pracy, zwłaszcza że postanowił ustabilizować
swoją sytuację rodzinną poprzez małżeństwo z Marią Barbarą Majką. Wiosną
1939 roku Jerzy Różycki wraz z kolegami spotkał się z kryptologami sojuszniczych
armii w celu zapoznania ich z polskim dorobkiem w rozszyfrowywaniu Enigmy.
Należy zauważyć w tym miejscu, że osiągnięcia te zrobiły na gościach ogromne
wrażenie wobec ich bezradności w łamaniu niemieckich depesz. W wyniku
ataku III Rzeszy na Polskę Biuro Szyfrów zostało ewakuowane z Warszawy.
Różyckiemu pozwolono zabrać ze sobą żonę i dziecko, Rejewski i Zygalski
wyruszyli samotnie.
Jerzy Różycki

Do drugiej połowy 1941 roku Różycki pracował nad szyframi Enigmy. Udało mu
się także razem z Rejewskim oraz Zygalskim rozszyfrować niemiecki system
telegraficzny. Miało to ogromne znacznie, gdyż dzięki temu odtajniono szereg
informacji na temat działalności niemieckiej policji. Były to m.in. meldunki
niemieckich stacji pelengacyjno-podsłuchowych zainstalowanych na południu
Francji, które namierzały i zaznaczały na mapach wykryte nadajniki organizacji
podziemnych.
Śmierć Jerzego Różyckiego
Latem 1941 roku Różycki został oddelegowany do Algieru, gdzie sprawował nadzór
odczytywaniem depesz przesyłanych przez Niemców i Włochów. W 1941 roku w
Afryce Północnej toczyły się już walki ze słynnym niemieckim Afrika Korps. Polski
matematyk działał więc w miejscu, gdzie ważyły się losy zmagań o opanowanie
strategicznych dla aliantów węzłów komunikacyjnych u wybrzeży Morza
Śródziemnego.
Różycki nie został jednak w Afryce na stałe. Na przełomie 1941 i 1942 roku
otrzymał rozkaz powrotu do Francji. 9 stycznia 1942 roku zginął w katastrofie
płynącego do Marsylii parowca Lamoricière w rejonie Balearów. Po wyjeździe z
Polski nigdy nie spotkał się ponownie z żoną i synem. Śledztwo w sprawie
zatonięcia jednostki wykazało, że nastąpiło ono wskutek złej pogody oraz fatalnej
jakości węgla, którym napędzano statek. Major Wiktor Michałowski, zastępca szefa
Ekspozytury 300, stwierdził, że śmierć Jerzego Różyckiego była tragiczną stratą
SS Lamoricière, statek, który zatonął z
Jerzym Różyckim na pokładzie
Henryk Zygalski
Urodził się 15 lipca 1908 r. w Poznaniu. Ukończył Gimnazjum św. Marii
Magdaleny oraz studia na Uniwersytecie Poznańskim. Jako jeden z
najzdolniejszych studentów Instytutu Matematyki, będąc na III roku, został
przyjęty na specjalistyczny kurs kryptologiczny zorganizowany na polecenie
Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Po ukończeniu studiów podjął pracę na
uczelni, ale jednocześnie był zatrudniony w Biurze Szyfrów – w
radiokontrwywiadzie wojskowym. Kiedy latem 1932 r. została rozwiązana
poznańska filia Biura Szyfrów.
Zygalski znalazł się wśród wyróżniającej się trójki młodych matematyków, obok
Mariana Rejewskiego i Jerzego Różyckiego, których zatrudniono w Biurze
Szyfrów Sztabu Głównego WP mieszczącego się w Pałacu Saskim w Warszawie.
Henryk
Zygalski
Henryk Zygalski i złamanie kodu Enigmy
W 1933 r. trzej kryptolodzy złamali kod niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma,
co pozwoliło na zbudowanie działającej kopii tej maszyny. Stało się to możliwe
dzięki metodzie Zygalskiego perforowanych arkuszy papieru, pomagających w
ustaleniu kolejności wirników kodujących Enigmy (płachty Zygalskiego).
Płachta Zygalskiego
Losy Henryka Zygalskiego na początku
wojny
We wrześniu 1939 r. razem z Rejewskim i Różyckim został ewakuowany do
Rumunii. W Bukareszcie kryptolodzy nawiązali kontakt z ambasadą francuską,
która umożliwiła im przedostanie do Francji. Wznowili prace nad
rozszyfrowaniem niemieckich depesz w ośrodku o kryptonimie Bruno
znajdującym się niedaleko Paryża. Po wkroczeniu Niemców do Francji zostali
ewakuowani do Algieru. We wrześniu 1940 r. kryptolodzy wrócili do południowej
Francji kontrolowanej przez rząd Vichy, aby pracować w zakonspirowanym
ośrodku nasłuchu o kryptonimie Cadix.
Dalsze prace kryptologiczne Zygalskiego

Po wkroczeniu Niemców do południowej Francji w listopadzie 1942 r. Zygalski z

Rejewskim (Różycki na początku 1942 zginął w katastrofie statku na Morzu
Śródziemnym) przedostali się do Hiszpanii, jednak zostali aresztowani przez
hiszpańską policję na granicy w Pirenejach. Dzięki wstawiennictwu Polskiego
Czerwonego Krzyża zwolniono ich i wysłano do Madrytu. Stamtąd kryptolodzy
przedostali się do Portugalii, skąd popłynęli do Gibraltaru, a stamtąd 3 lipca
1943 r. zostali przetransportowani do Wielkiej Brytanii. Wstąpili do armii
polskiej. Zygalski z Rejewskim kontynuował prace kryptologiczno-wywiadowcze
w jednostce radiowej Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych w
Stanmore-Boxmoor pod Londynem.
Henryk Zygalski na emigracji

Po wojnie Zygalski pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii, gdzie uczył

matematyki w prowincjonalnej szkole. W roku 1977 otrzymał doktorat honoris
causa Uniwersytetu Polskiego na Obczyźnie. Zmarł 30 sierpnia 1978 r. w Liss,
natomiast pochowany został w Londynie.
Bibliografia
1. „Enigma. Bliżej prawdy” M. Grajek
2. „Jestem tym który rozszyfrował Enigmę. Nieznana historia Mariana Rejewskiego” R. Gawłowski
Źródła internetowe
3. https://www.panteonnarodowy.org/wielcy-polacy
2. https://pages.mini.pw.edu.pl
3. https://histmag.org
4. https://www.poznan.pl/mim/s8a/czy-wiesz-ze,doc,576/-,32624.html
5. https://zachod.pl/440796/89-lat-temu-polscy-matematycy-zlamali-szyfr-enigmy/
6. https://historia.wprost.pl/10585735/szyfr-enigmy-zlamano-w-sylwestra-dokonali-tego-polscy-matematycy
.html
7. https://amu.edu.pl
8. https://pcd.poznan.pl/centrum-szyfrow-enigma