Shkolla mesme profesionale

"Feriz Guri dhe Vëllezërit Çaka"

Kaçanik-Ismail Dashi

Bazat e të dhënave
Kl XII2 2020_21_1
 Shkolla mesme profesionale
"Feriz Guri dhe Vëllezërit Çaka"
Kaçanik-Ismail Dashi

Bazat e të dhënave
Gjysmëvjetori I
Kl XII2, 2020_21-1/2
 Kapitulli 6:Leximi dhe shkrimi i të dhënave me SQL (14 orë)

Origjina e SQL-së
SQL-ja për databaza të ndryshme
Pyetsorët duke përdorur SELECT
Filtrimi me WHERE BY
Sortimi me ORDER BY
Bashkimi me GROUP BY
Ndryshimi i të dhënave në bazë
Transaksionet
 Të Dhënat(shënimet)
• E Dhëna është një fakt nga vëzhgimi që mund
të perceptohet dhe në vetvete nuk ka asnjë
kuptim.

1450

11
 Informacioni

• Kur të dhënëave u ndaht kuptimi, ato

bëhen informacion

1450

Viti kur
material i Gutenberg rreziku i
riciklueshëm shpiku radioaktivitetit
shtypshkro
njën
12
 Baza e të dhënave
• Të dhënat dhe informacioni mund të ruhen
në mënyra të ndryshme. Ato mund të
memorizohen, të shkruhen në letër ose të
ruhen në memorien e kompjuterit.
• Një nga mënyrat e ruajtjes së një
bashkësie të dhënash në memorien e
kompjuterit njihet si bazë e të dhënave.

13
 Baza e të dhënave
• në jetën e përditshme shpesh përdoren
bazat e të dhënave. Shembuj të kësaj janë
evidencat:
– mbi konsumatorët e energjisë elektrike,
– në lidhje me parapagusve të telefonit,
– rreth anëtarëve të bibliotekës dhe librave,
– përmbajtjen e një depoje dhe të ngjashme.

14
 Baza e të dhënave
• në jetën e përditshme shpesh përdoren
bazat e të dhënave. Shembuj të kësaj janë
evidencat:
– mbi konsumatorët e energjisë elektrike,
– në lidhje me parapagusve të telefonit,
– rreth anëtarëve të bibliotekës dhe librave,
– përmbajtjen e një depoje dhe të ngjashme.

15
 Baza e të dhënave

• Baza e të dhënave është bashkësi e të

dhënave të organizuara në një mënyrë
që në to, të dhënat e dëshiruara të
gjenden shpejt, të nxirren, të renditen, të
shtohen, të fshihen, etj..

16
 Tabela
• Tabela (ang table) është objekti themelor i
bazës së të dhënave.
• Në të ruhen të dhënat .
• Secila tabel përbëhet nga rreshta dhe
kolona

17
 Regjistrim-Rekord

• Një rresht i tabelës quhet regjistrim (ang rekord).

Tabela rregullisht ka shumë regjistrime (rreshta të
tabelës ).
• Regjistrimi përmban informacion në lidhje me vetitë e
secilit prej anëtarëve të bazës së të dhënave.
• Në tabelën në të cilën janë të ruajtura të dhënat mbi
p.sh. për konsumatorët e energjisë elektrike, secili
konsumator përfaqëson një rekord.
18
 Fusha

• Një kolonë e një tabele quhet fushë (field). Tabela

rregullisht ka shumë fusha (kolona të tabelës).
• Secila fushë përmban të dhëna përkatëse (p.sh.
mbiemrin).
• Në tabelën në të cilën të dhënat mbi p.sh. për
konsumatorët të energjisë elektrike e fushave janë:
emri, mbiemri, qyteti, rruga, bilanci i njehsorit, shuma
e faturës, etj.
19
 Bazat e të dhënave të rrafshëta
• Të dhënat e bazës të thjeshtë së të dhënave
mund të ruhen në një tabelë të vetme. Një bazë e
tillë quhet bazë e të dhënave e rafshët (flat
database).
• Një tabelë e tillë (baza e të dhënave e sheshtë)
mund të menaxhohet duke përdorur një program
për llogaritje tabelore-spreadsheet (p.sh.
Microsoft Excel).

20
 Bazat e të dhënave të rrafshëta
• Për shembull, një tabelë mund të ruajë
informacione të librave të bibliotekës.
• Regjistrimet ose rekordet e tabelave (rreshtat) do
të përmbajnë të dhëna për secilin libër (p.sh.
autori, titulli, botuesi, etj.).

21
Të dhëna për librat

22
 Bazat e të dhënave të rrafshëta
• Çka nëse stafi i bibliotekës dëshiron të mbajë regjistrime
të librave të huazuar me ndihmën e një baze të tillë të të
dhënave?
• Në këtë rast, tabela duhet të zgjerohet duke shtuar fusha
të reja që përshkruajnë përdoruesit e shërbimeve të
bibliotekës

23
 Bazat e të dhënave të rrafshëta
• Personeli i bibliotekës për secilën huazim të librit duhet
të plotësojë fushat me të dhëna të mësipërme të
specifikuara

24
 1.5 Bazat e të dhënave relacionale

• Kur struktura e bazës së të dhënave bëhet

më komplekse, paraqitet nevoja për një
organizim më të mirë të të dhënave.
• Organizimi më i mirë dhe trajtimi më i lehtë i
bazave të të dhënave komplekse mundësohet
nga modeli i bazës së të dhënave relacionale .
• Shumica e bazave të të dhënave moderne
janë baza të të dhënave relacionale.

25
 1.5 Bazat e të dhënave relacionale

• Ideja themelore:
– Bashkësinë e të dhënave zbërtheje në tërësi
më të vogla të lidhura logjikisht (procedura
quhet normalizim),
– të dhënat e secilës tërësi ruani në tabelë të
veçantë,
– të dhëna nga tabela të ndryshme lidhni përmes
fushave që përmbajnë të dhëna identike

26
 Çelësi primar.
•
• Tabelat më shpesh lidhen përmes një fushe të
quajtur çelësi primar.
• Çelësi primar është një fushë që përmban vlera
unike për secilin nga rekordet në tabelë.
•
• P.sh. në listën e personave çelësi primar mund të
jetë JMBG(NI) sepse është i ndryshëm për secilin
person.

27
 1.5 Bazat e të dhënave relacionale

• Me modelin bazës së të dhënave relacionale,

shembulli i mëparshëm mund të zgjidhet
ashtu që në një tabelë futusni të dhëna mbi
librat dhe në një tjetër. të dhëna për
përdoruesit e shërbimit të bibliotekës
• Kur përdoruesi huazon një nga librat, të
dhënat janë të ndërlidhura, kështu që nuk ka
nevojë të futni përsëri të dhënat.

28
Bazat e të dhënave relacionale

Tabela e
librave Fusha e
përbashkët Tabela e
përdoruesëve
të bibliotekës

29
 Disajnimi i një baze të dhënash

• Kur krijoni tabela të bazës së të dhënave

relacionale, duhet të keni parasysh se çfarë
dëshironi të merrni si rezultat, dhe cilat të
dhëna janë në dispozicion.
• Ju duhet të mendoni me kujdes se si t'i
gruponi të dhënat në njësi më të vogla,
kuptimplota (normalizimi), si t'i lidhni tabelat
së bashku dhe çfarë të zgjidhni për çelës
primar.
30
 Menaxhimi i bazës së të dhënave

• Baza e të dhënave është vetëm një depo e

të dhënave.
• Ajo që i duhet përdoruesit është mundësia
për qasje në të dhëna, editimin , kërkim,
renditje , nxjerrëjen sipas një kushti të
parazgjedhur dhe të ngjashme.
• Baza e të dhënave manipulohet duke
përdorur një program të përshtatshëm.

31
 DBMS
• Baza e të dhënave dhe programi për
manipulime të dhënave në bazën e të
dhënave quhen me një emër të përbashkët:
sistemi i menaxhimit të bazës së të dhënave
(DBMS) data base management system,)..
• Sistemet e menaxhimit të bazës së të
dhënave janë: Access, MySQL, Clipper,
dBase, Oracle, Paradox dhe të tjerët

32
 Microsoft Access

•
• Një nga sistemet e menaxhimit të bazës së të dhënave
që ju lejon organizimin enjë bazë të të dhënave dhe të
punoni me të dhëna në të është Accessi i Microsoft
• .

33
2.Modelimi i bazave të të dhënave-dikur dhe tani

34
2.Modelimi i bazave të të dhënave-dikur dhe tani

Fig. Bazat e të dhënave dikur dhe dhe sot

35
2.Modelimi i bazave të të dhënave-dikur dhe tani

36
Fig. Bazat e të dhënave dikur dhe dhe sot
 2.Modelimi i bazave të të dhënave-dikur dhe tani

Ku i përdorim bazat e të dhënave - cili është aplikimi i tyre?

 Ndërmarrjet afariste t
o Shitjet: klientët, produktet, klientët
o Prodhimi: përpunimi, inventari, porositë, zinxhiri i furnizimit
o Resources Burimet njerëzore: regjistrat e të punësuarve, pagat
 Database Baza e të dhënave të policisë - fat i mirë, kështu që ne po shohim CSI
 Shkollat, kolegjet - Bazat e të dhënave të nxënësve, studentëve, oraret
 Aeroportet: rezervimet, oraret e fluturimeve
 Shëndetiësi- të dhënat e pacientëve, të punësuarve, organizimin dhe caktimin e orarit
 Organizatat financiare - bankat, transaksionet
 Politika - partitë politike

37
Fig. Bazat e të dhënave dikur dhe dhe sot
 2.Modelimi i bazave të të dhënave-dikur dhe tani

Ku tjetër i përdorim bazat e të dhënave?

INTERNETI? Po ku në internet?
Një shembull i një faqe në internet që përdor një bazë
të të dhënave është Instagram si dhe www.IMDB.com -
Internet Movie Data Base (Baza e të dhënave të filmave
në internet)
Rrjetet sociale
Uebfaqe dinamike (p.sh. lajme në internet)
Si duket e gjitha? Ne kemi një formë - një faqe në
internet në të cilën kemi qasje, dhe të dhëna që ato
tregojnë se vijnë nga një bazë e të dhënave që është
"prapa" asaj forme.
38
Fig. Bazat e të dhënave dikur dhe dhe sot
 1.1. Organizimi i të dhënave në datoteka (fajlla)

Bashkësia e fajllave formon bazën e të dhënave.p.sh.

Baza e të dhënave në një firmë do të përmbante fajllin e
produktit, porosisë, blerësit, furnizusit etj.
Në bazën e të dhënave vendosen dy lloje të të dhënave:

a) të dhënat e formatizuara dhe

b) të dhënat jo të formatizuara

39
 1.1. Organizimi i të dhënave në datoteka (fajlla)

a) Të dhënat e formatizuara: kanë formatin e tyre,

strukturën fikse dhe domethënien te caktuar. Këto mund ti
shfrytëzojmë dhe ti kuptojmë vetëm nese e njohim këtë
format.
b) Të dhënat jo të formatizuara janë të dhëna tekstuale, të
cilat nuk janë të lidhura ndër vete sipas një rregulli rigoroz.
Këto të dhëna vendosen në bazën e te dhënave ne
bibloteka etj.
Të dhënat të cilat memorohen në memorien e kompjuterit
(disk, shirit magnetik etj.) përfaqësojnë entitete të
caktuara. Entiteti mund të jetë një person, vend etj, por
entiteti i ka edhe atributet e veta te cilat shprehin veçoritë.
40
 Shembull
Organizimi i të dhënave në datoteka (fajlla)

Porosia është një entitet tipik në fajllin porosia e

mallit.Ndërkaq nr.i porosisë data e porosisë etj., janë
atribute të entitetit porosia.

41
 Problemet në fajllat tradicional
Organizimi i të dhënave në fajlla për një kohë është
përcjellur me një varg problemesh. Shumë ndërmarrje e
bëjnë procesimin e informatave përmes automatizimit të një
aplikacioni në një kohë.p.sh. Në një ndërmarrje mbahet fajlli
i personelit, pagesave, pensioneve etj.
 Në këtë ndërmarrje do të mblidhen të dhëna të njejta në
fajlla të ndryshëm dhe do të paraqiten probleme siç janë:
a) të dhënat redundante
b) mungesa e fleksibilitetit të të dhënave
c) sigurimi i dobët i të dhënave dhe
d) pamundësia e këmbimit të të dhënave midis
aplikacioneve
42
 Problemet në fajllat tradicional
a) Redundanca e të dhënave:-paraqitet kur sektorët e
ndryshëm, grupet e ndryshme në ndërmarrje në mënyrë të
pavarur mbledhin pjesë të informatës së njejtë.
Informata bëhet redundante për disa arsye:
- vendimi është marrur në rrethana të reja
- informata është shumë e vjetër
- arrijnë menaxherë të rinjë të cilët kanë nevojë për
informata tjera etj.
b) Një bankë në sektorin e dhënjes së kredive, sektori i
marketingut mund të mbledhin të dhëna të njëjta për
klientin e njejtë. Pasi të dhënat mblidhen dhe mbahen në
vende të ndryshme ato mund të kenë kuptime të ndryshme.
Kjo situata mund të ketë si pasojë mungesën e 43
 Problemet në fajllat tradicional
c) siguria e dobët e të dhënave:- për shkak të
kontrollit dhe menaxhmentit të dobët qasja dhe
shpërndarja e informatave në të vërtetë është jashtë
kontrollit.
 d) pamundësia e këmbimit të të dhënave midis
aplikacioneve:-për shkak se disa pjesë të informatës
gjinden në fajlla të ndryshëm dhe në pjesë të
ndryshme të një ndërmarrje të cilat nuk mund të
lidhen njëra me tjetrën, është e pamundur tu qasemi
informatave apo ti përdorim ato.

44
 Modeli i të dhënave
model i të dhënave është një sistem formal i përbërë nga një
bashkësi objektesh, operacioneve dhe rregullave të
integritetit. Definon strukturën logjike të bazës të të dhënave
o Bazat e të dhënave mundësojnë një nivel më të lartë të
abstraksione të të dhënave, d.m.th përdoruesi nuk i sheh
detajet e ruajtjes së të dhënave ku nga shumica
përdoruesve nuk janë thelbësore
 Karakteristikat fizike të të dhënave dhe teknikat e
hyrjes(qasjes)
 Vend i ruajtjes të dhënat në disk ose ndonjë medium
 Formatin e regjistrimit dhe përdorimin (zënësin) e
hapësirës së kujtesës në nivelin e regjistrimit
 Mënyrat e keshimit
 Struktura e indeksit dhe teknikat e indeksimit
 Modeli i të dhënave/1
Modelet e të dhënave përshkruajnë strukturën e një baze të
dhënash duke përdorur
 Llojet e të dhënave (DATA TYPES)
 Mardhëniet ndërmjet te dhënave (RELATIONSHIPS)
 Kufizimet (CONSTRAINTS)
Shumica e modeleve përshkruajnë gjithashtu një sërë
operacionesh për të
 Rimarrja e të dhënave që plotësojnë një kusht të caktuar
 Manipulimet për të fshirë, futur dhe rifreskuar rekorde
 Ka disa modele të të dhënave, dhe më të zakonshmet janë
 Të VJETRA: Modeli hierarkik dhe në rrjet i të dhënave
 Të REJA: modeli i të dhënave objekt dhe relacional,
 HYBRID: modeli i të dhënave objekt-relacional dhe
dimensionale
 Modeli i të dhënave-Shembull
Shembulli i karakterit në fotografi do të shpjegojë se si ta
ruani atë karakteristikat në një model hierarkik, rrjeti,
relacional dhe objekt
 Modeli hierarhik
Është Krijuar në vitet '60, sot përdoret rrallë
Karakteristikat e përgjithshme
o I Organizon fushat dhe të dhënat në nyjet që shfaqin grupet të
dhëna të lidhura me lidhje të përshtatshme
o Ky model bën dallimin midis dy llojeve të nyjeve: nyja prind dhe
nyja fëmijë
o Çdo nyje fëmijë mund të ketë vetëm një nyje prind
o Për të ruajtur të dhënat përdoret një diagram hierarkik forma
e një peme pa shtigje rrethore
o Lidhjet tregohen nga marrëdhëniet e mëposhtme
 1: 1 {secila nyje prind ka vetëm një nyje fëmijë
 I 1: N - secila nyje prind mund të ketë shumë nyje fëmijë
 Modeli hierarhik/1
o Avantazhet dhe disavantazhet
 + Lehtësia dhe shpejtësia e ruajtjes dhe gjetjes të të
dhënave
 - relacioni N: M nuk mund të shfaqet drejtpërdrejt; Fshirja
te gjitha nyjeve e fëmijës kur fshihet nyja prind dhe shkalla
e madhe e e redudancës (tepricës)
Modeli hierarhik -Shembull
 Modeli hierarhik

përdorë strukturë hierarhike për të shprehur relacionin midis te dhenave. Ky model

paraqitet nëpërmjet të teknikës së trungut me degë e gjethe. Në model kemi të bëjm me
relacionin një-me-shumë midis të dhënave.
 Modeli hierarhik

Pema hierarkike
Modeli hierarhik
 Modeli rrjetor
Modeli i Rrjetor gjithashtu u shfaq në fund të viteve 1960 si një
përmirësim model hierarkik
Standardi i parë në fushën e bazave të të dhënave në 1971
I njejtë me hierarkik
o Dallimi i vetëm është se një fëmijë mund të ketë më shumë se
një prind
 Për shkak të mundësisë së bërjes së një lidhje M: N është më
fleksibël sesa hierarkike, por vuante nga të njëjtat probleme si
hierarkike
o Kompleksiteti në të gjitha operacionet përveç rikthim
të të dhënave
Modeli rrjetor -Shembull
Figuraharta
 Modeli rrejtor
Mundëson më shumë rrugë të qasjes deri te e dhëna e caktuar. Këtu një varg i të
dhënave i subordinohet dy e më shumë vargjeve. Prandaj, themi se këtu lidhjet
ndërmjet të të dhënave kemi të bëjm me relacionin shumë-me -shumë midis të dhënave.
Modeli rrjetore
 Modeli
o Avantazhet dhe disavantazhet
 + Lehtësia dhe shpejtësia e ruajtjes dhe gjetjes të të
dhënave
 - relacioni N: M nuk mund të shfaqet drejtpërdrejt; Fshirja
te gjitha nyjeve e fëmijës kur fshihet nyja prind dhe shkalla
e madhe e e redudancës (tepricës)
Modeli objekt i të dhënave
Model i të dhënave të orientuara në objekte është
një model që pranon semantika e objektit të
mbështetur gjuhët e programimit të orientuar objekte
 Të dhënat definohen përmes objekteve dhe
përshkruhen në to sjellja e tij
Qasja në objekte përshkruhet nga metodat, serviset
ose operacionet e definuara për secilin objekt
Modeli objekt i të dhënaveShembu

labela

ShtoPolign()

largoLPoligon()
 Modeli relacional
Themelet e modelit relativ të të dhënave u vendosën
nga Codd (1970)
 Të dhënat janë strukturuar në relacione
Dhe konceptet themelore të modelit janë
 Relacionet (realizuar nga rekordi aktual)
 Entitet , atributet, çelësat
 Varësitë midis atributeve, etj.
Sistemi i menaxhimit vetëm të bazës së të dhënave
relacionale - RDBMS (Relational DBMS )
RDBMS më të njohura janë
 Oracle database, IBM DB2, PostgreSQL, MySQL...
 Microsoft SQL Server, Microsoft Access
 Modeli relacional-Historia
970. E. F. Codd, A Relational Model of Data for Large
Shared Data Banks, Communications of the ACM, Vol. 13,
No. 6, qershor 1970
Shumica dërrmuese e hulumtimeve nga IBM
Në fillim të viteve 70 të zhvilluara SQL (Structured Query
Language), IBM
Në vitin 1979, baza e të dhënave e parë relacionale
komerciale (Oracle)
1982. IBM { SQL/Data System
Gjatë viteve në vijim një numër i madh i produkteve
komerciale
1982 SQL bëhet standard (ANSI)
Dhe në vitin 1987, SQL u bë një standard ISO
Modeli relacional-gjuha e pyetsve
Gjuhët e pyetseve përdoren për komunikimin midis
përdoruesit dhe sistemit të menaxhimit të bazës së të
dhënave
 Gjuha e pyetseve për të punuar me bazat e të dhënave
relacionale quhet SQL (Gjuha e strukturuar e pyetjeve)
 Ka disa versione të ndryshme të gjuhës SQL
oPL/SQL (Oracle)
o T-SQL (Microsoft/Sybase)
oSQL/PSM (MySQL)
o...
Këto gjuhë janë shumë të ngjashme
Modeli relacional-Shembull
 Modeli objekt-relacional
Modeli objekt -relacional i të dhënave është një
zgjerim i atij relacional me disa mundësiobjektesh
Kontributi më i rëndësishëm i qasjes objekt në
RDBMS:
llojet e të dhënave të përcaktuara nga
përdoruesit (klasat)
 Ideja është që një fushë të rreshtit të një tabele
relacionale është e mundur ruaj një koleksion klasash
Modeli dimensionale i të dhënave
Modeli dimensional është një përpunim relacional i
specializuar modeli i të dhënave.
Përdoret në depot e të dhënave (data warehouse)
Në një model dimensionale, një bazë të dhënash
përbëhet nga një tabelë e mëdha e fakteve të
përshkruara duke përdorur dimensionet dhe madhësit
Në rastin e tre dimensioneve, modeli i të dhënave
dimensionale mund të përfaqësohet nga një kub
për të paraqitur një model dimensionale me më
shumë se tre dimensione përdoret një skemë yll
Modeli dimensional i të dhënave
Shembull i shfaqjes së të dhënave sipas modelit
dimensionale (muaji, pika e shitjes, produkti)

Psh.1 Psh.2 Psh.3 Psh.4

Llojet dhe strukturat e bazës së të
dhënave

Llojet dhe strukturat e bazës së të dhënave

Baza e të dhënave të centralizuar
Baza e të dhënave të distribuuar
Përdoruesi -serveri i bazës së të dhënave
Baza e të dhënave paralele
Baza e të dhënave e centralizuar
Deponimi i të dhënat në një vend
Qasja e përdoruesit në terminal
Kërkesa të mëdha për kompjuterin qendror, përveç ponimit
të të dhënave, bëhet edhe përpunimi i të dhënave,
formatimi dhe shfaqja Ka
Baza e të dhënave të distribuuar
Të dhënat e shpërndara nëpër kompjuterë të shumtë të
lidhur
Baza e të dhënave të shpërndara nënkupton disa baza të
të dhënave lokale, të ndërlidhura në rrjet
 Para përdoruesit "shpërndarja" e të dhënave është e
fshehur, dheai ka një ndjenjë e qasjes në një bazë
qendrore...
 Përdoruesi -serveri i bazës së të
dhënave
Vendosja e të dhënave në
në kompjuterin server
 Përdoruesi përmes
interfejsit formon një
kërkesë, serveri pranon
kërkesën, e përpunon atë,
rezultatin I kthehet
përdoruesit, kompjuteri I
përdoruesit pranon të
dhëna,i formon ato në
formën e të cilave e
përcakton ndërfaqja e
përdoruesit
Baza e të dhënave paralele
Baza e të dhënave paralele
Formimi (Krijimi) i bazës të të dhënave në rrjet
Të dhënat ruhen në një kompjuter, gjatë përpunimit
përdoret fuqia përpunuese e të gjithë kompjuterave në
rrjet
 Mundësia e përdorimit të njëkohshëm të disa
kompjuterëve, komjuterët të vecant mund të kenë
performancë më të ulët
Cikli jetësor i bazës së të
dhënave
Cikli jetësor i bazës së të dhënave
Cikli jetësor i bazës së të dhënave
Analiza e nevojave të përdoruesit
• Rezultati: dokumenti I specifikim të vevojave
dizajni logjik
 Zhvillimi i një modeli konceptual duke përdorur diagrame
ER, normalizimi
Dizajni fizik
 Rritja e efikasitetit të bazës së të dhënave
 implementimi
 përmes Gjuhës SQL krijohet struktura të bazës së të
dhënave
Monitorimi, modifikimi dhe mirëmbajtja
 Monitorimi i statistikave (qëllimi: optimizimi i pyetësorve ),
krijimi I kopjeve sigurisë
Cikli jetësor i bazës së të dhënave-
realiteti
 Modelimi i blloqeve të bazës (12 orë)

Rreshtat,kolonat dhe atributet

Tipet e të dhënave
Validiteti
Relacionet e normalitetit
Tipet e lidhjeve(një me një,një me shumë,shumë me
shumë)
Qelësi primar
Qelësat e jashtëm
Integriteti referencial
Indeksimi

 Entitetet, relacionet dhe
modelimi ER

Definimi i nocioneve bazë

Relacioni ndërmjet bazës së të dhënave dhe botës reale
nocionet bazë
 Relacioni ndërmjet bazës së të
dhënave dhe botës reale
Baza e të dhënave gjithmonë paraqet një pamje të
procesit real nga mjedisi
 Baza e të dhënave përbëhet nga të dhëna që janë
ndërmjet veti të lidhura
 të dhënat në bazën e të dhënave janë pjesë e botës
reale
Objektet nga bota reale mund ti shikojmë përme tre
koncepteve kryesore
 entitet- objektet, ngjarjet të cilat na interesojnë
 Atributet - vetitë ose karakteristikat e entitetit
 Relacionet- marrëdhëniet midis entiteteve
Shembull: Atributi dhe entiteti
Për të përshkruar procesin e studimit
 Elementi themelor i bashkësisë së entitetit është
STUDENT
 Bashkësia i të gjithë studentëve me disa karakteristika
të përbashkëta
Çdo student - një individ
 Përaqet një element nga bashkësia e entititetit
STUDENT
Shembull: Atributi dhe entiteti
Entiteti STUDENT është një bashkësi i të gjithë
studentëve
Atributet (vetitë) e mundshme të përbashkëta të
studentëve
 Emri
 Mbiemri
 Adresa
 OIB numri personal i identifikimit
 JMBAG—NS Numëriistudentit
 Data e lindjes
 etj
 Entiteti
 entitet është një bashkësi e objektesh të botës reale që
kanë të theksuara karakteristika të njëjta.

Entiteti është është I

definuar si bashkësi
 E = {e1, e2, e3, ....en}
 Ku e1, e2, e3, ....en
elementet e entitetit
 Atribut
Një atribut është një tipar e përbashkët, një karakteristikë e
entiteit .
 Për të treguar një entitet të botës reale si një grup
objektesh , duhet të përcaktohet sa vijon
Përzgjedhja(selekcioni) e atributeve -nënkupton
përcaktimin se cilat atribute përshkruaj një entitet nga
këndvështrimi ynë
 Integriteti i atributeve- paraqet kufizime dhe rregulla të
lidhura për një atribut individual
Kardinaliteti i atributeve është e dhëna për përfaqësimin
e atributeve
 Kardinaliteti
Kardinaliteti i një atributi është një numër që tregon sa vlera
një atribut i vecant jep për të përshkruar një element të një
entiteti.
 SHEMBULL 1.
 Vëzhgohet entiteti STUDENT dhe atributi i tij Emri
 Kardinaliteti i atributit Emri në entitetin STUDENT tregon
sa emra mund të ketë një student individual
 Për të përcaktuar kardinaliteti, përcaktohen kufijtë e
poshtëm dhe të sipërm
 card(A,E)=(min card(A,E), max card(A,E))
A-atribut, E-entitet
 Përsëritje
Rreshtat quhen n-ëshe dhe janë të ndryshme në modelet
relacionale. Radha e vendosjes së tyre nuk ka rëndësi. Sasia e
n-ëshave në një relacion quhet kardinalitet.
Universiteti përmban disa departamente;
Çdo department ofron disa kurse studimi;
Në një department punojnë disa pedagogë;
Një pedagog punon vetëm në një department;
Çdo department ka një përgjegjës;
Çdo pedagog mund të drejtojë vetëm një department;
Çdo pedagog jep disa kurse;
Një kurs jepet vetëm prej një pedagogu;
Një student mund të regjistrohet në disa kurse;
Çdo kurs studimi merret nga disa studentë
 Kardinaliteti/1
card(A,E)=(min card(A,E), max card(A,E))
 A-atribut, E-entitet
 min card(A,E)
 Kardinaliteti minimal i atributit A në entitetin E
 max card(A,E)
 Kardinaliteti maksimal i atributit A në entitetin E
Për entitetin STUDENT dhe atributin EMERI vlen
 min CARD(EMRI, STUDENT)=1
oSepse çdo student ka të paktën një emër
 max CARD(EMRI, STUDENT)=1
oSepse çdo student ka vetëm një emër

card (EMRI, STUDENT =(1, 1)

SHEMBULL 2. Kardinaliteti
Atributi SHKOLLA PERFUNDUAR në entitetin STUDENT
Ky atribut tregon emrin e shkollës së mesme që studentët
kan përfunduar para se të regjistrohen në kolegj(fakultet)
Për Atributi SHKOLLA PERFUNDUAR në entitetin STUDENT
vlenë
omin card(SHKOLLA PERFUNDUAR , STUDENT)=0 -> do të
thotë po kur prezantojmë një student individual nuk kemi
pse të kemi domosdoshmërisht informacione për shkollën
e tij të mesme të përfunduar
omax card(SHKOLLA PERFUNDUAR , STUDENT)=1 -> do të
thotë se një student individual ka përfunduar një shkollë
të mesme
ocard(SHKOLLA PERFUNDUAR , STUDENT)=(0,1 )
Atributet me një kardinalitet minimal të barabartë me 0 nuk
janë i detyrueshëm
 Atributet shumëvlerësh
Atributet shumë-vlerësh. janë atribute (veti) që mund të kenë
më shumë vlera për se cilin element të entitetit.
Vëzhguar Atributin SPORT në entitetin STUDENT
 Ai mund të ketë shumë vlera të ndryshme, sepse një
student individual mund të merren me shumë sporte, dhe
një student tjetër mund të mos mirret fare me sport
o min card(SPORT, STUDENT) = 0
omax card(SPORT, STUDENT) = n
o card(SPORT, STUDENT) = (0, n)
 Atributet që kanë të përcaktuar në këtë mënyrë një
kardinalitet quhen atribute me shumëvlera
 Atributi identifikues
Identifikator (atribut identifikuesID) është një atribut që
përcakton unik elementet individuale të entitetit.
 Në një entitet (bashkësi) nuk mund të ekzistojnë dy
elementë me të njëjtën vlerë të identifikatorit (p.sh nuk
guxon që në një klasë të kenë dy nxënës emër dhe
mbiemër të njëjtë)
 Atributi identifikues-ID

Shembull:
Entititeti STUDENT me atribute: Emri, Mbiemri, Vendi
i lindjes, Data e lindjes, NS , Nr_personal, Shkolla e përfunduar
dhe Sporti
 Atributi NS është unik për secilin element të entitetit ,
dmth nuk ka dy studentë me të njëjtin numër NS
 atributi NS është identifikator, ndryshe nga atributet e
tjera, të cilat konsiderohen atribute përshkruese
Për secilin identifikator vlen se kardinaliteti maksimal i tij
është i barabartë me 1
 Lidhjet e thjeshta mes
entiteve(Kardinaliteti)

Ndarja e lidhjeve midis entiteteve

Lidhja e midis entiteteve 1: 1
Lidhja midis entiteteve 1: N
Lidhja midis entiteteve M: N
Ndarja e lidhjeve midis entiteteve
Çdo entitet është në relacion/lidhje me entitetin nga
mjedisi i vetë
 Një lidhje është diçka që lidh dy ose më shumë entitete
 ekziston një përjashtim kur entiteti është në lidhje me
vetveten
 Lidhjet mund të ndahen në
 Lidhjet e thjeshta(lidhjet binare)
o Lidhjet binare, dmth. lidhjet midis dy entiteteve
o quhen gjithashtu funksionalitet i lidhjes
Lidhjet Komplekse
 Në realitet, shfaqen lidhje më komplekse sesa ato binare
 Shembuj të lidhjeve të tilla janë: lidhjet involuara,
nëntipe dhe ternare
 Lidhja midis entiteteve 1: 1
 Secili element i bashkësisë R mund të lidhet
vetëm me një elementi i bashkësisë S
E njëjta gjë vlen për elementet e bashkësisë S
SHEMBULL
 Lidhja midis entitetit SHTET dhe HIMN
 Çdo SHTET mund të ketë vetëm një HIMN, ndërsa
secili HIMN i përket vetëm një SHTET-i

një qytetar – Numër

identifikimi
Marrëdhënia midis entiteteve 1: N
Secili element i
bashkësisë R mund të
lidhet me shumë elemente
të bashkësisë S , por jo
domosdoshmërisht

Ndërsa secili element i bashkësisë S mund të shoqërohet

vetëm me një elementi i bashkësisë
SHEMBULL
Lidhja midis entitetit SHTET dhe QYTET
 Çdo SHTET mund të ketë shumë QYTET-e , ndërsa secilit
QYTET-të i përket vetëm një SHTET-i...
 Marrëdhënia midis entiteteve M: N
 Secili element i bashkësisë R mund të lidhet me më shumë
se një element bashkësisë S , por jo domosdoshmërisht
 E njëjta gjë vlen për elementet e bashkësisë S
 SHEMBULL
 Marrëdhënia midis entitetit STUDENT dhe KURS
Secili STUDENT mund të regjistrohet në disa KURS
ndërsa çdo KURS mund të ndiqet nga më shumë studentë
 Lidhjet komplekse

lidhjet komplekse midis entiteteve

Lidhja e involuar)
 lidhja nëntip
Lidhjet ternare
 Lidhja e përfshirë(involvuar)
Një lidhje e involuar lidh ndonjë entitet me
vetveten
 Pra fjala është për lidhjen binare midis entiteteve
të të njëjtit tip
 Lidhja e involuar mund të jetë 1: 1, 1: N dhe M: N
 SHEMBULL
 Entiteti PERSON gjithashtu mund të ketë lidhje
me vetveten
o Lidhja 1: 1 PERSON është i martuar me
PERSON
oLidhja 1: N PERSONI është më
superior(mbykqyrës) i PERSON-ave
 Lidhja nëntip
Lidhje nëntip janë lidhjet në të cilat entiteti E1 është një
nëntip i entitetit E2
 E1 ka të gjitha atributet e E2 dhe ato shtesë të tij, dhe
realizon lidhjen 1: 1
Kjo lidhje është një paraqitje e paradigmaës së programimit e
orientuar në objekt
 SHEMBULL
Entiteti FIGUR është e lidhur me entitetet TRIANGLE,
SQUARE dhe Poligonin
Entiteti FIGUR përmban gjithashtu atribute të përbashkëta
që kanë të gjitha entitet ndërsa entitete TRIANGLE, SQUARE
dhe POLYGON gjithashtu përmbajnë disa të tjera shtesë
 Lidhja ternare

Një lidhje ternare është një lidhje që përmban tre lloje të

ndryshme entitesh
Një lidhje Ternare futet kur lidhja nuk mund të zbërthehet
në lidhje binare
 Lidhja ternare mund të realizohet në mënyrat e mëposhtme
N: M: P, 1: N: M, 1: 1: M ose 1: 1: 1
 SHEMBULL
 Lidhja eksport midis entitet KOMPANIA, PRODUKT dhe
SHTET është treshe(ternare)
 lidhjen ternare nuk është gabim të shikosh si një entitet i ri
Formësimi(projektimi) i bazës së të dhënave

Dizajni i bazës së të dhënave (modelimi ER)

Dizajni i bazës së të dhënave
Modeli ER
Këshilla për hartimin e bazës së të dhënave
Formësimi i bazës së të dhënave

Procesi i formësimit të bazës së të dhënave nuk është e

definuar formalisht
Kërkon kreativitet dhe ndryshon nga personi në person
 formësimi bëhet më i lehtë me përvojën
Formësimin e e bazës së të dhënave kryejm
 Duke krijuar Modelim Entitet-lidhje (Entity-Relationship
Modelling - Modelimi ER)
 Rezultati i modelimit ER është
 Diagrami i Entit
 diagrami ER
Ku jemi tani?
 Modeli ER
Modeli ER është një abstraksion i botës reale dhe
bazohet në të kërkesat e përdoruesit
 është shumë më precize sesa kërkesat e përdoruesit
 Elementet e modelit ER janë
 Entitet
 Atributet
 Lidhjet ndërmjet entiteve
paraqitet me dy lloje të diagrameve
Diagrami i Entitetit - tregon vetëm entitetet me atribute
Diagrami I ER - tregon marrëdhëniet midis entiteteve pa
atribute
 Elementet e modelit ER

Entitet Atribut Lidhja

Entitet Lidhja e
Entitet involvuar
i dobët shumëvlerësh
 Diagrami i entitetit
 Diagrami i entitetit është një paraqitje grafike e entititetit
dhe të atributeve të tij
Entiteti paraqitet nga një drejtkëndësh dhe emri shkruhet
në entitet
Atributet përshkruhen gjithashtu nga karaktere ovale
Atributi shumëvlerësh gjithashtu ka dy vija ovale
 Atributet e identifikimit(ID) të objektit është i nënvizuar
ose emri i atributit i theksuar
 Diagrami ER
 Diagrami ER tregon vetëm lidhjet midis entiteteve
 Lidhja shënohet me rombe midis entiteteve
pjesëmarrëse në lidhje
 Në lidhësen midis entitetit dhe lidhjes shkruhet
funksionaliteti / lloji i lidhjes (1: 1, 1: N, M: N)
 Aktiviteti më i rëndësishëm gjatë formësimit të një baze
të të dhënave është njohja e lidhjeve ndërmjet entiteteve
 Në bazë të diagramin ER me rregullat e transformimit
krijohet një model relacional d.m.th vetë bazën e të
dhënave
 Diagrami ER- shembull: lidhja 1:1
1:N
Lidhja midis entitetit SHTET dhe HIMN (lidhja 1: 1)

1 1
SHTET Ka HIMN

Lidhja midis entitetit SHTET dhe QYTET (lidhja 1: N)

1 N
SHTET-it itakon QYTET
Lidhja midis entitetit STUDENT dhe KURS (lidhja M: N)
 Për lidhje M: N është karakteristikë që mund të sjellë me
vete e atribute të caktuara që rezultojnë nga një lidhje
relacionale
 Në këtë shembull, shfaqen atributet e NOTA dhe VITI
SHKOLLOR
 Këto atribute nuk janë pjesë e asnjë prej entiteteve të
përfshira në të lidhje, por janë pasojë e lidhjes M: N, në
këtë rast të entitetit STUDENT dhe KURS

STIDENT M REGJISRIM N KURS-it

NOTA
VitiSHK
 Diagrami ER- shembull: lidhja e
involuar
Një shembull i një lidhje të involuar ( përfshirëse) është
entiteti Punonjës ku kërkohet shkruhet se kush është
epror(udhëheqës) i kujt
 lidhje e involuar shënohet nga një romb dhe zakonisht
me vija të dyfishta
1

udhëhe
Punonjës qës

N
Diagrami ER- Shembull: i përdorimit të entitet dobët(jo
i identifikuar)

Shembulli më i mirë i një entiteti të dobët është lidhja

midis LLOGARI dhe ˇ të KLIET të tij
 klietët nuk mund të ekzistojnë nëse nuk ekziston entiteti
LLOGARI

1 N

LLogaria Përmban kliet

Diagrami ER- Shembull: entiteti kompleks

KëRKESAT E PERRDORUESIT
 tregtia e dorës së dytë MicroShitja ka disa shitore ku
secila e specializuar në vetvete në një grup produktesh.
P.sh. makinat e përdorura shiten në vetëm 1 një pikë e shitjes,

ndërsa kompjuterat e përdorur në një tjetër, etj. Çdo pikë

shitje ka disa shitës të cilët shesin mallra për to. Çdo pikë
shitje ka një udhëheqës të vet i cili është vetëm një. Detyra e
tij të menaxhojë pikën e shitjes dhe shitësit që shesin
produkte për vend shitje.
Diagrami ER- Shembull: përdorimi entiteti kompleks

1 N
PikaShitjes Shet Produkt

N 1 Udhëheqës
PunonNë Punonjës

N
 Këshillë:

Me përvojën do të jetë shumë më e lehtë, madje edhe me

shumicën rasteve më të thjeshtata kaloni bërjen e një
model ER dhe menjëherë të krijoni një bazë të të dhënave
D.m.th : ushtrime, ushtrime, ...! 1

Këshillë për një fillim të mirë të ushtrimeve

1. Mundohuni të identifikoni entitetet në kërkesat e
përdoruesve (zakonisht emrat)
2. Gjeni relacione midis entiteteve (zakonisht foljet)
3. Shkruani gjithçka në letër të thjeshtë dhe
kaloni( kryqëzoni )sendet e tepërta
 Algjebra relacionale
 Hyrje
Algjebra relacionale nënkupton përcaktimin e
operacioneve në tabela (relacione)
Bazuar në të, u krijua një gjuhë për pyetjet në bazat e të
dhënave relacionale
Karakteristikë e algjebrës relacionale është procedura saj-
jepet rradha e operacioneve të kryera mbi relacionet

Operatorët relacinal
Operacionet e algjebrës relacionale
 Operacionet e algjebrës relacionale janë
 Unioni (T: = R U S)
 Premja I (T: = R ∩S)
 Diferenca (T: = R - S)
 Produkt kartezian (T: = R x S)
 Projeksioni I (T: = R [a])
 Seleksioni (T: = R where a = x)
 Pjestimi T: = R ÷ S)
 Bashkimi
• Inner join (T: = R ►◄ S)
• Left outer join (T: = ►◄lOS)
• Right outer join (T: = ►◄ROS)
• Full outer join (T: = ►◄FOS)
 Riemërtimi (ρ)
 Unioni
 Unioni i bashkësive R dhe S është bashkësia T që është
bashkësia e të gjitha elementeve që janë anëtarë ose
bashkësisë A ose bashkësisë B
 Premja
Premja i bashkësive R dhe S është bashkësia T që është
bashkësia e të gjithë elementëve
të cilët janë anëtarë edhe të bashkësisë A edhe bashkësisë B
 Diferenca
Diferenca midis bashkësive R dhe S është bashkësia T e cila
përbëhet nga të gjitha elemente që i përkasin bashkësisë R
dhe nuk i përkasin bashkësisë S
 Produkti
 Produkti i bashkësive R dhe S është bashkësia T e përbërë
nga të gjitha I kombinim i çifteve të renditura të bashkësive R
quhet edhe produkti kartezian
 Rregullat
 për operacionet e unionit,premjes dhe produkteve
zbatohen rregullat e shoqërimit dhe komutativitet
 (R U S) [T = R U (S [T) = R U S T
 (R ∩ S) ∩ T = R ∩ (S ∩T) = R ∩ S ∩ T
 (R x S) x T = R x (S x T) = R x S x T
 Ndërvarësia e operacioneve
R ∩ S = R - (R - S) = S - (S - R)
 R - S = R - (R ∩ S)
 Projeksioni
 operacioni i projeksionit (T: = R [a]) i tabelës mbi atributet
ndahen hen atributet e tabelës në të cilën kryhet projeksioni
 Projeksioni i tabelës R mbi atributet A është tabela T me
Ballin head (T) = { A} që përmban të gjitha rreshtat që janë
të përfshira në Tabelën R
 Si rezultat i operacionit të projeksionit, përfitohett një
tabelë e re e cila paraqet një nënbashkësi vertikale të tabelës
së paracaktuar
 Selekcini
Përzgjedhja (T: = R where a = x) mbi tabelën R ndanë
bashkësin e rreshtatve që plotësojnë kushtin e caktuar
 Rezultati i operacionit të slekcionit përmban të gjitha
atributet, si dhe tabela origjinale, por vetëm ato rreshta që
plotësojnë kushtin e kërkuar
Tabela e përfituar përaqet një nënbashkësi horizontale të
të tabelës origjinale
 Pjestimi
Nëse R është një relacin e shkallës n, dhe S është
njërelacion e shkallës m dhe le të jetë që të gjitha atributet e
S shfaqen edhe në R
 Rezultati i pjesëtimit (R ÷ S) është bashkësia e të gjitha n-
ëshe (n - m) <x> të tilla që n-ëshe <x, y> shfaqen në R për të
gjitha m-ëshe <y> në S
x dhe y tregojnë grupe me një ose më shumë vlera
atributesh, ndërsa shkalla e relacionit tregon se sa një
relacion individual përmban atribute
 Bashkimi i brendshëm
me operacion të bashkimit të brendshëm (T: = R ►◄ S)
lidhen tabelat në mënyrë të tillë që rreshtat e tabelave
bashkohen nga e njëjta vlerat e atributit të përbashkët
Bashkohen edhe rreshtat që në kolonat me të njëjtin emër
në të dy tabelat kanë të njëjtën vlerë
 Lidhja e jashtme e majtë Left outer join

Me operacionin e lidhjes së jashtme të majtë (T: =

►◄lOS) lidhja e brendshme zgjerohet
 Në lidhjen e brendshme shtohen ato elementë të tabelës
në anën majtë jo-pjesëmarrëse në lidhje
 Lidhja e jashtme e djathtp right outer join

Operacioni i bashkimit të jashtëm të djathtë (T: = ►◄ROS)

i e zgjeron lidhjen e brendshme
 në lidhjes së brendshme shtohen ata elementë të tabelës
në të djathtë që nuk përfshihen në lidhje
 Lidhje plotësisht e jashtme
Me operacionin e lidhjes së plotë të jashtme (T: = ►◄FOS )
fitohet unioni i bashkimeve të jashtme të majta dhe të
djathta Dhe ja vlen
T := R ►◄FOS = R ►◄LOS U R ►◄ROS
 Prioritetet e operatorëve

Prioriteti i operatorit është si më poshtë

1. Projeksioni
2. Përzgjedhja
3. Bashkimi, Ndarja
4. ndryshimi
5. unioni , premja
 Operacinet logjike
Operacionet logjike shpesh zbatohen në kodin e algjebrës
relacionale tek operacionet e seleksiont dmth kur kërkoni
pyetës më komplekse nxjerr(ndar) rreshta nga tabela
Operatorët logjikë janë AND , OR dhe NOT
Të dy operatorët AND dhe OR janë binarë ndërsa operatori
NOT është UNAR
OR Rezultati
AND Rezultati
Evërtet Evërtet Evërtet
Evërtet Evërtet Evërtet
Rrenë Evërtet Evërtet
Rrenë Evërtet Rrenë
Evërtet Rrenë Evërtet
Evërtet Rrenë Rrenë
Rrenë Rrenë Rrenë Rrenë Rrenë Rrenë

NOT Rezultati
Evërtet Rrenë
Rrenë Evërtet
 Operacione logjike - lidhje e
brendshme (1/4)
• Lidhja e brendshme mund të shprehet me një
kombinim të produkteve, seleksinit dhe
projeksionit
 Operacione logjike - lidhje e
brendshme (2/4)
• HAPI 1: Operacioni i produktit kartezian C: = R
XS
 Operacione logjike - lidhje e
brendshme (3/4)
 HAPI 2: ndarja e rreshtave ku atributet me të njëjtin emër
në të dy tabelat kanë të njëjtën vlerë
 D: = C where R: B = S: B
 D: = (R X S) where R. B = S. B
 Tabela e rezultuese ka një atribut më shumënë raport
rezultatin operacionet e lidhjes së brendshme
 Operacione logjike - lidhje e
brendshme (4/4)

HAPI 3. projekcioni: T := D[A; R.B; C; D]

 Normalizimi i bazave të tëdhënave

Normalizimi I bazave të tëdhënave

1. formë normale (1NF)
2. formë normale (2NF)
3. forma normale (3NF)
 Hyrje
Normalizimi është procesi i çmontimi dhe
ndryshimit të structures tabela relacionale me
qëllim
 Zvogëlimi e tepricës së të dhënave (të gjitha
kopjet e të dhënave të tepërta duhet të jenë të
barabartë) dhe
 Reduktimi i parregullsive të të dhënave (në
futjen, rikuperimin dhe fshirjet
Format normale
 1. formë normale (1NF)
 2. formë normale (2NF)
 3. forma normale (3NF)
 Boyce - Forma normale e Codd (BCNF_
 Hyrje/1
 Tabela strukturore në 2NF është më e mirë se
tabela në 1NF, dhe 3NF është më i mirë se 2NF
 Vlen: formë më e lartë - tepricë më e ulët
 Normalizimi paraqet aplikimin
 matematikore dhe
 rregullat formale
 Mundëson konfigurimin e saktë të modeleve të
të dhënave dhe lidhje logjike të tyre
 Forma normale e parë (FN1).
Skema relacionale është në 1NF nëse:
 Domeni i atributeve përmban vetëm vlerat thjeshta
(të pandashëm)
 atributi nuk përmban bashkësi dhënash
 relacioni përmban grup të kolonave përsëritëse
 Edhe nëse atributet jo-kyçe janë funksionalisht të
varura nga çelësi primar

 Skema e bazës së të dhënave relacionale R = {R1,

R2, ..., Rn} është në 1NF nëse secila relacion R1,
R2, ..., Rn është në 1NF
 Varësia funksionale e atributeve

 DEF: Varësia funksionale e atributeve

 Për tabelën R e cila përmban atributet X dhe Y që mund
të jenë komplekse vlen varësia funksionale e atributit Y
nga atributi X, dmth. X → Y, nëse shoqërohet secila vlerë
individuale e atributit X me vetëm një vlerë të atributit Y
 mund të thuhet se
 Y funksionalisht varet nga X (X → Y) nëse në Tabelën R
nuk ekzistojnë dy rreshta me të njëjtën vlerë të atributit
X, por të ndryshme vlerat e atributit Y
 rregulli është i thjeshtë dhe buron nga përkufizimi i
çelësit primar
 thekson rregullin transformues të përfaqësimit të
 Varësia funksionale e atributeve/1
Paraqitja e atributit sportiv me shumë vlera për entitetin
student e cila ka Head(STUDENT)={Student_id, Emeri,
Mbiemeri, Dat.lindja, Vend.lindja, StudentID, Sport}
 card(Emri, STUDENT)=(1,1),
 card(Mbiemri, STUDENT)=(1,1),
 card(Dat.lindja, STUDENT)=(1,1),
 card(Vend.lindja, STUDENT)=(1,1),
 card(StudentID, STUDENT)=(1,1),
 card(Sport, STUDENT)=(0,n)
Studet_ID Emri Mbiemri Dat.lindja Vend.lindja StudetID Sport
1 A R 11.10.1980 Ferij 1110980370071 -
2 S A 0.3.07.1980 Kaçanik 0307980380025 Volejboll
2 S A 0.3.07.1980 Kaçanik 0307980380025 Bsketbo;;
….
 Varësia funksionale e atributeve/1

Studet_ID Emri Mbiemri Dat.lindja Vend.lindja StudetID sport

1 A R 11.10.1980 Ferij 1110980370071 =
2 S A 0.3.07.1980 Kaçanik 0307980380025 Volejboll
2 S A 0.3.07.1980 Kaçanik 0307980380025 Bsketbo;;
….

 Tabela është në përputhje me rregullin që nuk është lejur

futja e mëshomë vleraave e një atributi të veçt në një
rresht.
 Tabela nuk është në formën e parë normale, sepse të
gjitha atributet jo-çelës nuk janë të varura funksionalisht
nga çelësi
 Student_id → Sport
 Anomalitë
 Me përjashtim të pasojës që ne nuk mund në një mënyrë
unike ta arrijmë atë rekord, dmth që është shkelur uniteti i
çelësit primar ndodhin anomali te ndryshme
 Problemet që ndodhin kur futni dhe manipuloni të dhëna
janë:
 anomali e futjes:
 për çdo sport që përfshihet një student individual,
është e nevojshme të futni vlerën e të gjitha atributeve
që lidhen me të studet: Emri, Mbiemri, etj.
 anomalinë e azhurnimit / ndryshimit e të dhënave:
 Kur ndryshoet vlera e një atributi, duhet që i atributit
të ndryshoet në të gjitha rreshtat
 Anomalitë/1 Student

Studet
Studet_id Emri Mbiemri Vend.lindja StudetID
1 A R Ferizaj 1110980370071
2 S A Kaçanik 0307980380025
3 ….
Sport
Studet_id sport Dat.lindja
2 volebojll 11.10.1980
2 bsketboll 0.3.07.1980
 Problemi i atributit ….
shumëvlerësh
tani është në përputhje me nga
rregullin e transformimit, atributi është paraqitur tabela e re PK
(SPORT) = ( Student_id, sport)
 Tabela gjithashtu përmban atributin Dat.lindja
 data e lindjes është e lidhur me studentin, pavarësisht nëse
merretme sporte ose jo vlen (Studet_id→ Dat.lindja)
 Studet_ id është një nëbskësi i çelësit primarë në tabelën SPORT
 Anomalitë/2
 Anomalitë që ndodhin kur atributet jo-çelës varen vetëm
çelësit apo nga pjesë etij
 Anomali e futjes
 Nuk mund të shënohet(futet) datë e lindjes për një student
që nuk është mirretme sport
 Anomali e ndryshimit
 Ndryshimi i datës së lindjes shkakton një ndryshim në të
gjitha rreshtat të cilat janë të lidhura me atë student.
 Anomali e fshirjes
 Fshirëj e sportit të fundit që studenti mirret, agjithashtu
humbet informacion mbi datën e tij të lindjes
 2NF -Forma e dytë normale

Skema relacionale është në 2NF nëse:

 tabela është tashmë në 1nf dhe
 nëse të gjitha atributet jo-kyçe janë plotësisht të varura
funksionalisht nga çelësi
rregulli i formës së dytë normale vlen për një çelës
kompleks primari cili përbëhet nga disa attribute
skema e bazës së të dhënave relacionale r = {r1, r2, ..., rn}
është në 2nfnëse secila relacion është r1, r2, ..., rn në 2NF
•
 Varësia e plotë funksionale e
atributit

 DEF: Varësia e plotë funksionale e atributeve

 Në tabelën R, e cila përmban atribute X dhe Y që mund
të jenë gjithashtu komplekse, kur vlen X  Y, atëherë
nuk duhet të ketë asnjë nënbaskësi Z (Z ⊂ X)), për të
cilin do të vlejë Z → Y.
 Varësia e plotë funksionale e
Student atributit/1
Studet_id Emri Mbiemri Vend.lindja StudetID
1 A R Ferizaj 1110980370071
2 S A Kaçanik 0307980380025
3 ….
t
Sport
Studet_id sport Dat.lindja
2 volebojll 11.10.1980
2 bsketboll 0.3.07.1980
….

 DEF: Varësia e plotë funksionale e atributeve

 Në tabelën R, e cila përmban atribute X dhe Y që mund
të jenë gjithashtu komplekse, kur vlen X  Y, atëherë
nuk duhet të ketë asnjë nënbaskësi Z (Z ⊂ X)), për të
cilin do të vlejë Z → Y.
 Varësia e plotë funksionale e atributit/2
Student
Studet_id Emri Mbiemri Vend.lindja StudetID
1 A R Ferizaj 1110980370071
2 S A Kaçanik 0307980380025
3 ….
Sport
Studet_id sport Dat.lindja
2 voleboll 11.10.1980
2 basketboll 0.3.07.1980
….
Anomali e futjes: nuk është e mundur të jepet vend.lindja për një
student individual, derisa të futet listë(Formularët) i tij / saj i regjistrimit.
 anomali e azhurnimit të të dhënave: kur ndryshoni vendin e lindjes
Student individual, ky informacion duhet të ndryshohet në të gjitha
Formularët e regjistrimit, të cilat kanë të bëjnë me atë student.
anomalia e fshirjes: fshirja e formularit të regjistrimit fshin të dhënat
Vendë lindje
Varësia e plotë funksionale e atributit/3
 ForRegj_id→ student_id
 çdo formë e regjistrimit lidhet vetëm me një student
 student id /→ ForRegj_id
 një student ka më shumë se një formular regjistrimi
 student_id → Vend.lindja
 studenti ka lindur në një vend të caktuar
 Vend.lindja /→ student_id
 më shumë se një student mund të lindë në një vend
 Siç ia vlen ForRegj_id→ student_id→ Vend.lindja
atributi i vendit të lindjes është tranzitivisht (indirekt)
funksional varet nga çelësi primar i tabelës (ForRegj_id)
 3NF
Forma e tret normale
Skema relacionale është në 3NF nëse:
 tabela tashmë është në 2NF dhe
 nëse asnjë atribut jo-kyç nuk është tranzitivisht
funksional nga çelësi primar

 skema e bazës së të dhënave relacionale R= {R1,

R2, ..., Rn} është në 3NF nëse secila relacion është
R1, R2, ..., Rn në 3NF
 3NF
Varësia funksionale kalimtare e atributeve
 DEF: funksioni transit i vartësisë së e atributeve
 Në Tabelën R, e cila përmban atributet X, Y dhe A, vlen
se A varet funksion tranzitiv nga atributi X, nëse X →
Y, Y / → X, Y → A dhe A / → Y
 Simbolikisht tregohet varësia tranzite kështu X → Y
→A
 Reduktimi i tabelës në 3NF
 zvogëlimi i tabelës në formën e tretë normale zgjidhet nga:
 atribut që në mënyrë kalimtare varet nga çelësi zhvendoset në
tabelë, në të cilën atributi që ndërmjetëson në lidhjen transitive
(në këtë rast student_i d) çelës primar
STUDENT
Studet_id Emri Mbiemri StudetID
1 A R 1110980370071
2 S A 0307980380025
3 ….

FORMULARI_REGJISTRIMIT
ForRegj_id Studet_id semestri vitishkolor Drejtimi Vend.lindja
1 1 1 1999/00 Elektronika Kaçnik
2 1 2 1999/00 Elektronika Kaçnik
3 ….
 Reduktimi i tabelës në 3NF
STUDENT
Studet_id Emri Mbiemri Vend.lindja StudetID
1 A R Kaçnik 1110980370071
2 S A Kaçnik 0307980380025
3 ….

FORMULARI_REGJISTRIMIT
ForRegj_id Studet_id semestri vitishkolor Drejtimi
1 1 1 1999/00 Elektronika
2 1 2 1999/00 Elektronika
3 ….
 Baza e të dhënave
– Një katalog ku përdoruesit mund të kenë qasje, i cili
përmban një përshkrim të të dhënave të ruajtura në bazën
e të dhënave.
– Mbështetja pë transaksion, e cila siguron ekzekutimin
korrekt të një sërë transaksionesh që mund të jenë të
ndërvarura; një transaksion është një grup i operacioneve
të shkrimit dhe leximit nga një bazë të dhënash që
trajtohet si një e tërë, dmth. ka fillimin dhe mbarimin e
saj.
– Funksione të ndryshme të përdoruesit, të tilla si importi,
eksportimi i të dhënave, analiza statistikore, funksionet e
monitorimit, ...
 Baza e të dhënave
• Përzgjedhja DBMS
• Ekziston një numër i madh i prodhuesve DBMS me
performancë të ndryshme, të destinuara për segmente të
ndryshme të tregut.
• Llojet e sistemeve të bazës së të dhënave:
– Aplikacionet për mbajtjen e llogarive (sistemet e menaxhimit
të dokumenteve, sistemet bankare, etj.)
– Aplikacione moderne në internet që ofrojnë funksionalitet
kompleks në një mjedis të shpërndarë (blerje on-line, rrjete të
ndryshme sociale, etj.)
•
 Baza e të dhënave
– sisteme personale të bazës së të dhënave (p.sh.
aplikimi i regjistrave të shpenzimeve të shtëpisë ku
DB përdoret nga një përdorues i vetëm)

Sistemi i bazës së të dhënave personale

 Baza e të dhënave
• Enterprise -sistemet e bazës së të dhënave të
ndërmarrjeve (p.sh. një kompani e madhe, ka një sistem të
dhënash me sasi të mëdha informacioni.

Enterprise Sistemi i bazës së të dhënave të

ndërmarrjeve
 Baza e të dhënave
• Modelet e të dhënave
• Në procesin e zhvillimit të bazës së të dhënave,
formohet një model i një sistemi real.
• Ekzistojnë shumë mundësi të ndryshme për të
modeluar sistemin.
• Pjesa e modelit të sistemit që ka të bëjë me të
dhënat quhet modeli i të dhënave.
 Baza e të dhënave
• Modeli i të dhënave relacionale
• Modeli më i popullarizuar dhe më i përhapur i të
dhënave sot
• Relacioni, si koncepti themelor i modelit relacional,
është në të vërtetë një lidhje matematikore dhe ka
një paraqitje të thjeshtë në formën e një tabele dy-
dimensionale me të dhëna.
• Ky model jep bazën për një gjuhë të nivelit të lartë
për qasje në të dhëna
•
 Baza e të dhënave
• Në fazën e projektimit të bazës së të dhënave, së
pari duhet të identifikohen objektet e botës reale
(entitetet) për të cilat duhet të ruhen të dhënat
dhe të njihen atributet e tyre.
• Entitetet e zgjedhura në bazën e të dhënave do të
paraqiten me tabela. Prandaj, hidhni një vështrim
të afërt të objekteve të dhënë pasi ato mund të
jenë një udhëzues i mirë kur zgjidhni një entitet!
• Secili objekt, pra entiteti, ka disa veti
 Baza e të dhënave
• Vetit (Karakteristikat) ose atributet e objektit do
të përfaqësohen nga kolonat në tabelën
përkatëse.
• Objektet ndërmjet veti mund të lidhen me
marrëdhënie të ndryshme respektivisht relacione.
• Duke zgjedhur objektet, definimin e vetive të tyre
dhe njohja e lidhjeve midis objekteve, ne kemi
kryer modelimin e një pjese të botës reale që
paraqet problemin tonë!
 Baza e të dhënave
• Atributet janë veti të përbashkëta që posedojnë të
gjitha entitetet e një grupi të entitetesh.
• Meqenëse entitetet ose objektet e botës reale paraqiten
me relacion, atributet paraqesin vetitë e atij relacioni.
• Çdo relacion përfaqëson një grup të tork, ku çdo e tork i
referohet një entiteti specifik nga bashkësia e entitetve.
• Në paraqitjen tabelare të relacionit, rreshtat e tabelës
janë të dhëna për entitetet konkret, dmth çift
rrotullues(tork)
 Baza e të dhënave
• Domeni i atributeve është një bashkësi vlerash që një
atribut mund të marrë.
• Secili domen i atributit përcaktohet nga: lloji i të
dhënave, gjatësia e të dhënave dhe diapazoni i vlerës.
• Relacioni paraqitet në bazën e të dhënave nga një tabelë
dy-dimensionale, ku rreshtat korrespondojnë me rekordet
individuale, dhe kolonat për atributet. Atributet mund të
paraqiten në çfarëdo renditje në tabelë. Renditja e
rreshtit të tabelës është gjithashtu e parëndësishme. Çdo
tabelë, si dhe çdo kolonë në tabelë, ka një emër.
 Baza e të dhënave
• Vlerat e atributit NULL
• DBMS lejon që atributi të mos ketë vlerë të
caktuar që nënkupton përdorimin e të
ashtuquajturave vlera NULL.
• Një vlerë NULL mund të ketë dy kuptime:
• Vlera e atributit për entitetin e vëzhguar nuk
ekziston ose nuk dihet ende.
• Vlera e atributit për të vëzhguar nuk është e
zbatueshme.
 Baza e të dhënave
• Karakteristikat e relacioneve
• Relacioni ka vetitë e mëposhtme:
– Çdo relacion ka një emër që ndryshon nga emrat e të gjitha
relacionieve të tjera në skemën e bazës së të dhënave
relacionale,
– Çdo qelizë tabelës (e përcaktuar nga rreshti dhe kolona) me të
cilën paraqitet relacioni përmban vetëm një vlerë atomike (të
thjeshtë),
– Të gjitha atributet e një relacioni kanë një emër të ndryshëm,
– Të gjitha vlerat e një atributi janë nga i njëjti domen,
– Të gjitha torket e relacioni janë të ndryshme, dmth. Në relacion
nuk ka torke dyfishtë
 Baza e të dhënave
• Renditja e atributeve në relacion nuk ka rëndësi, dhe
• Renditja e tork-ut në relacion teorikisht enuk ka
rëndësi , por praktikisht renditja e tork-ut në relacion
mund të ndikojë në efikasitetin e qasjes ndaj tork-ut!
•
• Shembull:
– PUNTAR është bashkësi punëtorësh i një kompanie
(entiteti, dmth. Objekte nga bota reale). 1.2. Teknologjitë e
ndryshme për krijimin e bazave të të dhënave
 Baza e të dhënave
• Detyra 1
• Zgjedhja e relacioneve
• Nëse është e nevojshme të projektoni një
bazë të dhënash në lidhje me kompaninë,
identifikoni entitetet dhe vetit e tyre, të cilat
do t'i paraqisni në relacione në modelin
relacional, ose tabelat në bazën e të dhënave.
Baza podataka – nastavak 2
 Baza e të dhënave- Databaza

• Çfarë është një bazë e të dhënave?

• Baza e të dhënave është një koleksion i të dhënave të

ndërlidhura që organizohen në tabela dhe struktura të
tjera të të dhënave dhe përdoren për një ose më
shumë aplikacione.
• Qëllimi themelor i një baze të dhënash është të jetë
një depo e të dhënave.
• Të dhënat mund të jenë të llojeve të ndryshme, teksti,
numerik, imazhe, audio dhe video, etj.
 Baza e të dhënave- Databaza

• Nga "definicioni " i një baze të të dhënave tregon se

ajo është një koleksion(grumbull) i të dhënave të
ndërlidhura të organizuara në tabela.
• Të dhënat në bazat e të dhënave janë të organizuara
në tabela dy-dimensionale.
• Një tabelë mund të ketë shumë kolona, ku secila
kolonë paraqet një veti ose atribut.
• Rreshtin e tabelave e përbëjnë të dhënat konkrete,
pra vlera specifike të vetive / atributeve të një
objekti.
 Baza e të dhënave
• Se cilat tabela do të përmbajë baza e të
dhënave varet nga problemi për të cilin duhet
të realizon baza e të dhënave.
• Procesi i zgjedhjes dhe përcaktimit të tabelave
për një bazë të të dhënave është pjesë e
procesit të modelimit ose ndërtimit të një
modeli të të dhënave.
• Modeli i të dhënave shpjegohet në detaje në
seksionin pas seksionit DBMS.
 Baza e të dhënave
• DBMS:
paraqet një bashkësi të programeve të cilat
mundësojn deponimin, modifikimin dhe nxjerrjen e
informatave nga Baza e të dhënave.
• Menaxhmenti i të dhënave në bazën e të dhënave
mundësohet në saje të softverit të quajtur sistem
për memaxhimin e bazës së të dhënave
(angl. Database Management Systems DBMS)
 Baza e të dhënave
• Se cilat tabela do të përmbajë baza e të
dhënave varet nga problemi për të cilin duhet
të realizon baza e të dhënave.
• Procesi i zgjedhjes dhe përcaktimit të tabelave
për një bazë të të dhënave është pjesë e
procesit të modelimit ose ndërtimit të një
modeli të të dhënave.
• Modeli i të dhënave shpjegohet në detaje në
seksionin pas seksionit DBMS.
 Baza e të dhënave

•
• Ndërlidhja e të dhënave ndërmjetveti është ajo që e
bën një bazë të dhënash të ndryshme nga fajllat
sistemor(të sistemit) dhe programet për llogaritje siç
është Excel.
• Baza e të dhënave gjithashtu përmban të
ashtuquajturat metadata, pra të dhëna për vetë
strukturën e bazës së të dhënave.
• .
 Baza e të dhënave
• Sistemi i menaxhimit të bazës së të dhënave
DBMS( Database Management System )
• DBMS zakonisht ofron:

–
Gjuha e përshkrimit të të Dhënave(ang Data Definition
Language - DDL, e cila lejon përdoruesit të definojnë llojin dhe
strukturën e të dhënave, si dhe kufizimet në të dhënat e ruajtura
në bazën e të dhënave (komanda CREATE TABLE).
– Gjuha e Manipulimit të të Dhënave (Data Manipulation
Language - DML), e cila lejon përdoruesit të fusin, azhurnojnë,
fshijnë dhe kërkojnë të dhëna nga një bazë e të dhënave
(komandat SELECT, INSERT INTO, UPDATE).
 Baza e të dhënave
– Gjuha për definimin e memorizimit të të
dhënave- Storage Definition L nguage (SDL), e cila
përdoret për të specifikuar skemën ebrendshme
të bazës së të dhënave.
– Qasja e kontrolluar e bazës së të dhënave, e cila
përfshin funksione dhe mekanizma të ndryshëm
për të qasur në të dhëna në bazën e të dhënave
 Baza e të dhënave
• Funksionet DMBS
• DBMS duhet të sigurojë funksionet e
mëposhtme për qasje të kontrolluar në të
dhënat e bazës së të dhënave:
– Sistemi i sigurisë, i cili parandalon qasjen në bazën
e të dhënave nga përdoruesit e paautorizuar
(shërbimet e sigurisë), dmth vetëm përdoruesit e
autorizuar mund të përdorin të dhënat në
përputhje me privilegjet e përcaktuara (shërbimet e
autorizimit)
 Baza e të dhënave
– Sistemi i integritetit, i cili ruan
qëndrueshmërinë(konsistencën) e të dhënave në bazën e të
dhënave, dmth që të gjitha ndryshimet ndodhin në
përputhje me rregullat e përcaktuara.
– Sistemi i kontrollit të konkurrencës, i cili lejon qasje të
përbashkët në të dhëna nga baza e të dhënave, dmth. Për
të siguruar azhurnimin e saktë të të dhënave kur përdorues
të shumtë përpiqen të bëjnë azhurnime në të njëjtën kohë.
– Një sistem i kontrollit të rimëkëmbjes (rikuperimit) të
bazës së të dhënave, i cili lejon rindërtimin e një gjendje të
mëparshme të qëndrueshme në rast të një dështimi të
harduerit( pajisjes) ose softuer.
 Baza e të dhënave
– Një katalog ku përdoruesit mund të kenë qasje, i cili
përmban një përshkrim të të dhënave të ruajtura në bazën
e të dhënave.
– Mbështetja pë transaksion, e cila siguron ekzekutimin
korrekt të një sërë transaksionesh që mund të jenë të
ndërvarura; një transaksion është një grup i operacioneve
të shkrimit dhe leximit nga një bazë të dhënash që
trajtohet si një e tërë, dmth. ka fillimin dhe mbarimin e
saj.
– Funksione të ndryshme të përdoruesit, të tilla si importi,
eksportimi i të dhënave, analiza statistikore, funksionet e
monitorimit, ...
Faleminderit për kontributin