Poglądy orzecznictwa na temat wykładni art.

446 (2)

Stanisław Woźniak, 05.12.2023r.

• Art. 446 (2) . W razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub
wywołania rozstroju zdrowia, skutkującego niemożnością nawiązania lub
kontynuowania więzi rodzinnej, sąd może przyznać najbliższym
członkom rodziny poszkodowanego odpowiednią sumę tytułem
zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
 Przesłanki
• ciężkie i trwałe uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia
• skutek w postaci niemożności nawiązania lub kontynuowania więzi
rodzinnej (zbędność drugiego członu przesłanki?)

• gdy obie spełnione łącznie – sąd może przyznać najbliższym członkom

rodziny poszkodowanego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę.
 Ciężkie uszkodzenie
• Na pewno – gdy stwierdzenie w oparciu o procedury medyczne stanu
wegetatywnego, permanentnie wegetatywnego, czy stanu minimalnej
świadomości.
• Pozostałe – ad casum
 Trwałość
• zmiany, które biorąc pod uwagę osiągnięcia medycyny, mają charakter
nieodwracalny
• wiedza medyczna pozwala na stwierdzenie, że nie ma możliwości
przywrócenia stanu zdrowia bezpośrednio poszkodowanego do takiego,
który umożliwiałby nawiązanie lub kontynuowanie więzi rodzinnej.
• ad casum
 Zakres podmiotowy
• najbliżsi członkowie rodziny bezpośrednio poszkodowanego (ad casum)
 Konstytucyjność nowelizacji KC
• Poszerzenie podmiotowego zakresu odpowiedzialności cywilnej,
ograniczonej z zasady do osób poszkodowanych
• „…zdarzenia powstałe przed dniem wejścia w życie ustawy, tj. sprzed
19.09.2021r.”
• Retroaktywność art. 446 (2), czy też obowiązki te spoczywały na
podmiotach prawa cywilnego już przed jego wejściem w życie?
• Kwestia zasadności klasyfikacji więzi rodzinnej jako dobra osobistego
 Więź rodzinna a dobro osobiste
• SN 24 lipca 2019: „W przypadku doznania ciężkiego i nieodwracalnego uszczerbku na
zdrowiu, uniemożliwiającego nawiązanie lub utrzymanie z poszkodowanym więzi
emocjonalnej, która zapewne wystąpiłaby w razie niewyrządzenia czynu
niedozwolonego, dochodzi do naruszenia dobra osobistego określanego więzią
rodzinną i tym samym stanowi uzasadnienie do przyznania zadośćuczynienia na
podstawie art. 448 KC, a „sama idea ochrony w postaci możliwości żądania
zadośćuczynienia w przypadku naruszenia więzi rodzinnych w szczególnych
przypadkach zasługuje na aprobatę”.
• Art. 448. § 1. W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje
dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę albo zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na
wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do
usunięcia skutków naruszenia.
 Więź rodzinna a dobro osobiste
• Kwestia usytuowania art. 446 (2) w Kodeksie Cywilnym
Zasada demokratycznego państwo prawa
• TK: „Z zasady demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady
sprawiedliwości społecznej nie wynika obowiązek kompensacji przykrości i
emocjonalnych uszczerbków osób bliskich poszkodowanego.”
 Godność osoby ludzkiej
• „Obowiązek kompensacji uszczerbków niemajątkowych osób bliskich
poszkodowanego nie wynika także z art. 30 Konstytucji RP.” (SN, II CSK719/15)
• Gwarancja godności ludzkiej w opozycji do zadośćuczynienia (?)

• art. 30. „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw
człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest
obowiązkiem władz publicznych.”
 Zasada ochrony rodziny
• Art.. 18 Konstytucji RP jako norma programowa
• Konsekwencja braku obowiązku działań pozytywnych po stronie państwa
wobec jednostki

• art. 18. „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina,

macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką
Rzeczypospolitej Polskiej.”
 Zasada dobra rodziny
• Art.. 71 Konstytucji RP:
• 1. Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro
rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i
społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej
pomocy ze strony władz publicznych.
2. Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy
władz publicznych, której zakres określa ustawa.
 Zasada dobra rodziny
• TK uznał normę z art. 71 Konstytucji za prawo podmiotowe
• Ale jest to norma z zakresu praw socjalnych, a nie stosunków
prywatnoprawnych
• "nie ma podstaw do przyjęcia, ze wszystkie prawa podmiotowe o randze
konstytucyjnej bądź ustawowej powinny być chronione za pomocą środków
wskazanych w art. 24 k.c.„ (SN, III CSK 198/12)
 Art.. 445 KC a osoby bliskie
poszkodowanego
• Art. 445. § 1. W wypadkach przewidzianych w artykule poprzedzającym
sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem
zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
• Stała linia orzecznicza SN w latach 60-tych
• „Choroba w wyniku śmierci osoby bliskiej może uzasadniać roszczenie
odszkodowawcze na zasadach ogólnych.” (I CR 200/68)
• „Doznanie wstrząsu psychicznego na skutek śmierci osoby najbliższej
wyrażającego się w rozstroju zdrowia może być podstawą naprawienia szkody
na osobie na zasadach ogólnych.” (I PR 23/67)
 Zmiana linii orzeczniczej w latach 60-
tych
• uprawnionymi do żądania zadośćuczynienia nie będą osoby bliskie
poszkodowanego, choćby nawet w rezultacie np. dotkliwego kalectwa swojego
dziecka, doznały one znacznych przykrości.
• normatywna odrębność sytuacji poszkodowanego oraz osób bliskich, na które
czynnik szkodzący nie oddziaływał bezpośrednio

• Art. 445.§ 3. Roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na

spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy
powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego.
 Przejście na art. 446 § 4 k.c.
• Art. 446. § 4. Sąd może ponadto przyznać najbliższym członkom
rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę.
• „Roszczenia dochodzone na podstawie art. 446 k.c. należą do roszczeń
odszkodowawczych i dotyczą tzw. szkody pośredniej, stanowiącej wyjątek od
zasady, że roszczenia odszkodowawcze przysługują jedynie osobom
bezpośrednio poszkodowanym czynem niedozwolonym. Roszczenia te mają
samodzielny charakter” (I CSK 660/11)
• Ale – zakaz interpretacji rozszerzającej przy wyjątkach
Art. 446 kc a osoby bliskie poszkodowanego

• Art.. 446 mówi o osobach bliskich zmarłego

• TK: „art. 446 § 4 k.c. nie podlega wykładni rozszerzającej i nie może objąć
sytuacji, gdy poszkodowany żyje.”
• „Traktowaniu osoby dotkniętej nawet najcięższą chorobą lub
niepełnosprawnością na równi z osobą zmarłą sprzeciwia się w sposób
oczywisty wzgląd na przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka (art.
30 Konstytucji).”
• „Nie jest wystarczającym powodem dla stosowania analogii fakt, że skutki dla
osób bliskich mogą być podobnie ciężkie”
 SN po zmianie linii orzeczniczej
• Odejście od koncepcji „szkody pośredniej”
• „Żonie pracownika, który doznał ciężkich obrażeń wskutek wypadku przy
pracy nie przysługuje własne roszczenie o zadośćuczynienie jej krzywdy na
podstawie art. 445 § 1 k.c.” (I PK 129/18)
• „Odszkodowania, na podstawie art. 445 kc w związku z art. 444, może żądać
tylko ten, przeciw komu było skierowane działanie sprawcy – roszczenie
odszkodowawcze nie przysługuje natomiast osobom, które jedynie pośrednio
poniosły szkodę. W znaczeniu prawnym poszkodowanym jest ten tylko, kto jest
chroniony przez naruszoną normę prawną.” (III CZP 5/01)
 Uchwała Izby Cywilnej SN III CZP
31/19 z 22 lipca 2020 r.
• Odejście od „szkody pośredniej”
• Podkreślenie wyłącznej legitymacji bezpośrednio poszkodowanego
• „poszkodowany, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, może
domagać się na podstawie art. 444 § 1 k.c. odszkodowania z tytułu kosztów opieki
sprawowanej nad nim nieodpłatnie przez osoby bliskie.”
• „legitymacja do dochodzenia kosztów opieki przysługuje wyłącznie
poszkodowanemu niezależnie od tego, kto sprawował opiekę nad nim oraz czy
czynił to odpłatnie, czy też nieodpłatnie.”
 Wymóg uwzględnienia roszczenia explicite
w ustawie
• Sam fakt wystąpienia krzywdy to za mało
• „Nie istnieje jedna, ogólna norma, zgodnie z którą każdy uszczerbek
niemajątkowy podlega naprawieniu, lecz że każdorazowo musi istnieć wyraźna
podstawa normatywna dla przyznania zadośćuczynienia pieniężnego lub
innego roszczenia służącego kompensacji krzywdy.”
• „Doniosłe społecznie interesy niemajątkowe mogą być zatem chronione w
ramach odpowiedzialności ex delicto tylko gdy ustawodawca wyraźnie to
przewiduje; w żadnym razie tak chronione interesy niemajątkowe nie muszą
być jednak utożsamiane z dobrami osobistymi.”
 Dlaczego więź rodzinna nie może być
dobrem osobistym
• Więź rodzinna jest zawsze pochodną sytuacji prawnej, społecznej i emocjonalnej
rodziny, a więc zawsze więcej niż jednego podmiotu i w tym znaczeniu nie
może być jej nigdy przypisywany ściśle osobisty charakter.
• Art. 23 KC: Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda
sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność
mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod
ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.
• W art. 23 KC brak charakteru interpersonalnego
 Niemożność ochrony więzi rodzinnej na
podst. art. 24 i 448 KC
• Nie ma powszechnego obowiązku nieingerowania w więzi interpersonalne
• Dlatego naruszenie a nawet zerwanie takich więzi nie rodzi żadnych roszczeń,
które mogłyby znajdować oparcie w przepisach o dobrach osobistych, po stronie
osób bliskich.
• „Więź rodzinna, której elementem jest np. prawny obowiązek małżeńskiej
wierności istnieje inter partes tylko w relacji małżonków, nie jest więc
obowiązkiem powszechnym skutecznym erga omnes.” (SN, IV CNP /17)
 Próby łączenia więzi rodzinnej z dobrem
osobistym
• „dobro osobiste w postaci więzi rodzinnej można skonstruować tak, że wyróżni
się zewnętrzną i wewnętrzną więź rodzinną o charakterze nierelacyjnym,
odrywającą się od osoby i woli osoby bliskiej, będącą indywidualną wartością
przynależną jak inne dobra osobiste wyłącznie samemu uprawnionemu do
ochrony na podstawie art. 24 i 448 k.c.” (SN III CZP 36/17)
• Taka więź rodzinna staje się co najwyżej subiektywnym wyobrażeniem o tej
więzi – wyobrażenia o czymś nie są rodziną ani dobrem osobistym.
 Próby łączenia więzi rodzinnej z dobrem
osobistym
• „Koncepcja dobra osobistego o charakterze interpersonalnym nie jest z założenia
niemożliwa, gdyż istnieje chociażby dobro osobiste w postaci kultu osoby
zmarłej.”
• Kult pamięci osoby zmarłej mieści się wyłącznie w sferze uczuć jednostki
skierowanych ku nieżyjącej osobie - brak elementu interakcji międzyludzkiej.
 Próby łączenia więzi rodzinnej z dobrem
osobistym
• „Tajemnica korespondencji, mająca charakter interpersonalny, jest wyjątkiem
w ramach dóbr osobistych – należy uznać kolejny wyjątek w postaci więzi
rodzinnej.”
• Wadliwe określenie przedmiotu tego dobra osobistego – autonomia
korespondencji, a nie osoby korespondujące.
 Uchwała SN III CZP 79/10
• „Nie każda przykrość jest skutkiem naruszenia dobra osobistego, a porządek
prawny nie gwarantuje wolności od stresu i przykrości związanych z
wydarzeniami życiowymi. Tym bardziej sam smutek, stres czy cierpienie, ani
wyobrażenia o nich, nie są dobrami osobistymi.”
 Wnioski
• istotne rozbieżności w orzecznictwie sprzed wejścia w życie nowelizacji
• Nie można w tej sytuacji mówić, że w stanie prawnym sprzed nowelizacji
obowiązywała norma prawna nakładająca na podmioty prawa cywilnego
ciężar kompensowania uszczerbków najbliższych członków rodziny
poszkodowanego.
• Kontrowersje w kontekście retroaktywności i zasady pewności prawa