DİŞLİ ÇARKLAR

Günümüzden en az 3000 yıl kadar önce dişli çark

mekanizmalarından yararlanıldığı arkeolojik kalıntı ve
varsayımlardan anlaşılmaktadır. İlk çağlarda insanların
mağaralarda yaşadığını, mağara kapılarını kayalardan
yaptıklarını biliyoruz. Bu ağır kapıları nasıl açıp
kapatıyorlardı?
Büyük bir ihtimal ile dişli çark mekanizması, tekerlek, kol
ve halattan oluşan bir sistem ile..
 DİŞLİ ÇARK MEKANİZMALARI

Bir milin dönme hareketini diğer mile dönme kaybı

olmadan nakletmek için kullanılan mekanizmalardır.
Bir dişli çark mekanizması biri döndüren diğeri
döndürülen olmak üzere en az iki çarktan oluşmaktadır.
 Bu iki dişliden küçük olanına
PİNYON, büyük olanına ÇARK adı
verilir.

(2)

(1)
Düzgün ve değişen hızlı olmak üzere iki tip dişli
mekanizması vardır. Biz düzgün hızlı mekanizmaları
inceleyeceğiz.

Bir dişli mekanizmasının düzgün (sabit) hızlı olması

çevrim oranının sabit olması durumunda mümkündür.
Bunun için genel dişli kanununun sağlanması gerekir.
 Genel Dişli Kanunu

O1
O1 ve O2 noktaları etrafında dönen iki
1
profil sürekli temas halinde olsunlar.
Bu mekanizmanın çevrim oranının A
G E
sabit olması için yeterli ve gerekli
geometrik koşul, eş çalışan profillerin C
F
temas noktasındaki ortak normalin
B
her an eksenleri birleştiren doğru
( O1O2 ) üzerinde bulunan sabit bir
2
noktadan geçmesidir.
O2
O1 çarkına ait E noktası

v1=ω1.O1E hızı ile hareket etmektedir.

O2 çarkına ait E noktası

v2=ω2.O2E hızı ile hareket etmektedir.

Her iki hızı da kavrama doğrusu (nn) ile
ona dik doğru (tt) üzerindeki bileşenlerine
ayıralım.
n-n doğrusu üzerindeki c1 ve c2 bileşenleri
birbirine eşit ve aynı yöndedir.
Çünkü aksi takdirde iki profil ya birbirinin içine geçer
yahut birbirinden ayrılırdı. Hızların t-t doğrusu
üzerindeki diğer bileşenleri w1 , w2 aynı büyüklükte
değildir. Bu bize iki profilin birbirine göre kayma
hareketi yaptığını göstermektedir.
Üçgen benzerliklerinden
O1
EG EF
O2BE ≈ EFG O2E
=
O2B 1

V2 C2 A
= G E
O2E O2B
C1=C2 F C

ω2 .O2E C2
B
=
O2E O2B

C2 2
ω2 =
O2B O2
 O1
ED EF
O1AE ≈ EFD  1
O1 E O1 A
V1 C1 A
= G E
O1E O1A D
F C
ω1 .O1E C1 C1=C2
= B
O1E O1A

C1 2
ω1 =
O1A O2
Açısal hızları oranlarsak

1 C1 O2 B 1 O2 B O1
 . C1  C2 ⇒ 
2 O1 A C2 2 O1 A 1

bulunur.
A
G
O1 AC ≈ O2 BC E

üçgenleri de benzerdir. C
F

O2 B O2C B

O1 A O1C
2
Buradan da
O2
1 O2C
i  olarak bulunur. i’nin sabit olması C noktasının
2 O1C sabit konumda olması ile mümkündür.
Genel dişli kanununu üç diş profil çifti sağlar.

* Verilen herhangi bir profil ile genel dişli kanununu sağlayan karşı
profilin oluşturduğu çift,

* Zykloid (sikloid) dişli profil çifti,

* Evolvent dişli profil çifti.

İlki özel bir profil çifti olup kullanımı azdır. Bu nedenle profil denilen

dişlerin yan yüzeylerinin dış eğrisinde sikloid veya evolvent kullanılır.

 Sikloid Dişli Çarklar
Sikloidler, yuvarlanan bir çemberin bir p noktasının sabit bir doğru
üzerinde, bir çember üzerinde veya içinde çizeceği eğrilerdir.
Çemberlerin büyüklük ve konumuna göre bir çok çeşidi vardır.

a) Ortosikloid, ρ yarıçaplı bir çemberin rg=∞ yarıçaplı bir çember

üzerinde yuvarlanırken herhangi bir noktasının çizeceği eğridir.
b) Episikloid, ρ yarıçaplı bir çemberin rg yarıçaplı bir çemberin
dışında yuvarlanırken üzerindeki herhangi bir noktanın çizeceği
eğridir.

İç episikloid
c) Hiposikloid, ρ yarıçaplı bir çemberin rg yarıçaplı bir çemberin içinde
yuvarlanması durumunda üzerindeki herhangi bir noktanın çizeceği eğridir.
Yuvarlanan dairenin büyüklüğüne göre 4 değişik durum görülür.
1. 2ρ < rg
2. 2ρ = rg bu durumda çizilen hiposikloid bir doğru parçasıdır.

3. 2ρ > rg bu durumda çizilen hiposikloidin yönü değişir.

4. 2ρ = 2rg bu durumda çakışık olan çemberlerin her noktası hiposikloidtir.

Bu hiposikloidler «Nokta hiposikloidi» adını alır.
d) Perisikloid, ρ yarıçaplı bir çemberin rg yarıçaplı bir çemberi
içine alarak yuvarlanması durumunda üzerindeki herhangi bir
noktanın çizeceği eğridir.
e) Daire Evolventi, rg yarıçaplı sabit çember üzerinde ρ=∞ yarıçaplı bir
çemberin yuvarlanması durumunda ρ yarıçaplı çemberin herhangi bir
noktasının çizdiği eğriye evolvent adı verilir.
CA1=CB1, A1A2=B1B2, ...
CA1=B1C1 , CA2=B2C2
Eğer ρ/rg oranı tam sayıların oranı olarak ifade edilebilirse sikloid
kapalı bir eğri, aksi durumda açık bir eğridir.
Sikloidi çizen noktanın yuvarlanan çemberin içinde veya dışında olması
durumunda iç veya dış sikloid meydana gelir.
 Sikloid Dişlilerin özellikleri

. Diş profilleri iki eğriden oluşur bu nedenle imalatları zordur.

. Eksenler arası mesafe değiştirilemez.

. Yüzey basıncı bakımından daha büyük yük taşırlar.

. Çok küçük diş sayılarında imal edilebilirler alttan kesilme

olayı meydana gelmez.
Sikloid profilli dişlilerin avantaj ve dezavantajları

-Avantajları
• Diş başı eğrisi dış bükey (konveks), diş dibi eğrisi iç bükey
(konkav) olduğundan yüzeysel temas oluşur. Yüzey basıncı küçüktür.
• Az sayıda dişi olan büyük boyutlu dişli çark yapabilme imkanı
vardır.
• Sessiz çalışmaları mümkündür.
-Dezavantajları
• Diş profilleri iki eğriden meydana gelmektedir. Bu eğrilerin
birleşme noktası yuvarlanma dairesi üzerinde olduğundan, aks aralığı
hassas olarak monte edilmemişse eğriliği sıfır olan bu noktalara çok yük
biner.
• Aks aralığı hassas olarak monte edilmemişse açısal hızda da
değişmeler olur.
• İki eğriden oluştuğu için profillerin imali çok zor ve pahalıdır.
Sikloid dişliler daha çok saat endüstrisinde kullanılır. Ayrıca roots
kompresörü, eaton pompası, wankel motoru, pim dişli kremayer gibi
belirgin teknik tasarımlar sikloid eğrilerine dayanmaktadır.
Aşağıdaki şekilde hypo-epi sikloid eğrilerinden oluşan diş profilinin elde
edilmesi görülmektedir.
Hipo-Epi sikloid diş profil çiftinin elde edilmesi
• ROOTS kompresörü ve eaton pompası örnek verilebilir.

• Sikloid dişlilerin bir başka şekli pimli dişli çark şeklidir.

Doğruluğun önemli olmadığı mekanizmalarda, örneğin oyuncak
sanayinde kullanılır. Çarkın dişleri taksimat dairesi üzerindeki
silindirik pimlerden oluşur.
 Evolvent Dişli Çarklar
Evolvent eğrisi, rg yarıçapında bir çemberin üzerinde teğet olarak
duran bir doğrunun M teğet noktasının, doğrunun kaydırılmadan daire
üzerinde yuvarlanması ile çizdiği eğriye EVOLVENT denir. rg yarıçaplı
daireye TEMEL DAİRE, doğruya da ana doğru denir.

R
r gθ

R
rg
 Eksenlerinin konumlarına göre dişli çark
mekanizmaları

• Eksenleri aynı düzlemde parelel olan miller arasında güç ve

hareket ileten mekanizmalar

• Eksenleri aynı düzlemde kesişen miller arasında güç ve

hareket ileten mekanizmalar

• Eksenleri aynı düzlemde olmayan miller arasında güç ve

hareket ileten mekanizmalar
 SINIFLANDIRMA
Eksenlerinin konumlarına göre dişli çark
mekanizmaları
• Eksenleri aynı düzlemde parelel olan miller arasında güç ve
hareket ileten mekanizmalar. ( Silindirik dişli çarklar )

Alın düz dişli çarklar Alın helisel dişli çarklar

Dış dişli çarklar İç dişli çarklar

V ( çavuş “Ok” )
Kremayer
dişli çarklar
•Eksenleri aynı düzlemde kesişen miller arasında güç ve hareket
ileten mekanizmalar

Helisel (eğik dişli)

Düz konik dişli çarklar, konik dişli çarklar

Eğrisel (spiral dişli) konik dişli çarklar

 • Eksenleri aynı düzlemde olmayan miller arasında güç ve hareket
ileten mekanizmalar

Hipoid konik dişliler. Spiral dişli çarklar, Sonsuz vida mekanizması,

 Evolvent Trigonometrisi
Evolvent eğrisinin daire üzerindeki izdüşümünü, temel dairesi
yarıçapı ve α açısı cinsinden hesaplamak mümkündür.
rgevα
A B rgtanα A rgα
B

α . C
C

AB  AC  BC
AB  rg tan   rg  rg (tan    )
(tan   - )  ev
evα=tanα-α (evolut α diye okunur aynı değer Amerikan literatüründe
invα=tanα-α “involut α” şeklinde ifade edilir)
Herhangi bir daire üzerindeki diş kalınlığı hesabı bu formüle dayanılarak
yapılabilir. Çapı d=2r olan bir daire üzerindeki s diş kalınlığı;
FG  rg ev 0
FH  rg ev ifadelerinden
GH  FH  FG  rg (ev  ev 0 )

bulunur.
 Düz Dişli Çark Ana Boyutları

Temel Daire: Diş profillerinin üzerinde oluşturulduğu dairedir. (dg)

dg
Temel Daire

Temel daire

Temel daire
 Düz Dişli Çark Ana Boyutları
Bölüm (Taksimat) Dairesi: Üzerinde dişlerin taksimatı yapılan ve esas dişli çarkın
büyüklüğünü belirleyen dairedir. (d0)

d0
 Düz Dişli Çark Ana Boyutları
Taksimat(diş adımı, hatve): bölüm dairesinin z eşit kısma bölünmesi ile
elde edilen yay uzunluğudur. (t0)

t0
 Düz Dişli Çark Ana Boyutları
Modül (çap taksimatı): Dişli çarklar t0/ büyüklüğü ile
boyutlandırılmaktadır (m).
t0
d 0  t0 .z  d 0  .z  m.z

t0
m değeri modül diye isimlendirilir.

t
Inch cinsinden modül “Diametral pitch” olarak ifade edilir. ( m )  DP 
25,4

m
Inch cinsinden taksimat “Circular pitch” olarak ifade edilir. (t )  CP 
25,4
Modül değerleri standartlaştırılmıştır.

0,05 0,12 0,22 0,3 1 4 7 16 24 45

0,06 0,14 0,25 0,35 1,25 4,5 8 18 27 50
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
0,12 0,22 0,3 1 4 7 16 24 45 75
 Düz Dişli Çark Ana Boyutları
Dişlerin yükseklikleri dişli çarkın baş ve taban dairesini belirler.
Diş başı dairesi: dk = d0 + 2hk 0
hk 0 = m (Diş başı yüksekliği)

h k0
 Düz Dişli Çark Ana Boyutları

Diş dibi dairesi: d f  d 0 - 2hkw

hkw = (1,167 ÷ 1,25)m (Takım diş başı yüksekliği) kullanılan takıma

göre değişir. DIN 3962 de tanımlanmıştır

h kw
Referans profilin orta “yuvarlanma” doğrusunun
konumunun diş profiline etkisi
İmalat bakımından kolaylık sağlamak amacı ile dişlilerin boyutları
referans profil ismi verilen kremayer şeklindeki teorik bir profile
göre tarif edilmekte olduğunu açıklamıştık, bu profil modül ve yan
yüzlerin açısı () tarafından belirlenir.

Modül, dişlilerin taksimat üzerindeki kalınlığını, baş ve taban

yüksekliklerini tayin etmektedir. m ve 0’ın değerleri standarttır.
0 için

standart değerleri kabul edilmiştir. Almanya dahil bir çok Avrupa

ülkesinde 0=20 ̊ standart değeri kullanılmaktadır. Türkiye de de

genellikle 0=20 ̊ değeri kullanılmaktadır. DIN 867 ye göre referans

profil;
Referans profilin orta “yuvarlanma” doğrusunun konumunun diş
profiline etkisi

Referans profilin orta doğrusu dişli çarkın bölüm dairesine teğet ise dişli çark ötelemesizdir. Dişli çark ötelemesiz ise;

hk0 = m , hf0 = hkw = ( 1,167  1,25 ) m olur.

Referans profilin orta doğrusunun son konumu dişli çarkın bölüm dairesine
göre xm mesafesi kadar içte veya dışta ise dişli çark negatif veya pozitif
ötelenmiştir. x öteleme faktörü diye isimlendirilir. Dişli çark ötelemeli ise
hk = m ( 1 + x ) ; hf = m ( 1,25 - x ) olur.
 Düz Dişli Çark Ana Boyutları
 .m
Taksimat dairesi üzerindeki diş kalınlığı s  (ötelemesiz dişli)
2
0

 .m
(ötelemeli dişli) s   2.x.m. tan 
2
0

s0
 Düz Dişli Çark Ana Boyutları
Diş genişliği b b

m
b
 Düz Dişli Çark Mekanizmasının
Ana Boyutları

Mekanizmanın boyutları iki dişli çarkın bir

araya gelmesi sonucunda ortaya çıkan
boyutlardır. Döndüren çarka ait olan
2
boyutlar “1” indisi ile döndürülen dişli çarka 1
ait olan boyutlar ise “2” indisi ile
gösterilmektedir.
 Düz Dişli Çark Mekanizmasının
Ana Boyutları
Yuvarlanma Daireleri: Dişli çarkların çalışma sırasında birbirleri
üzerinde kaymadan yuvarlandıkları dairelerdir. (db)


Düz dişli çarklarda ana boyutlar
Düz Dişli Çark Mekanizmasının
Ana Boyutları
Ötelenmemiş dişli çarklarda yuvarlanma ve
taksimat daireleri çakışıktır. Düz dişli çarklarda
ana boyutları gösteren şekildeki O1 merkezli αo

ve αb tepe açılı üçgenlerin benzerliğinden

ötelenmiş dişli çarkların yuvarlanma dairesi çapı

dg = d0 . cos α 0 = db . cos α b
dg cos α 0
db = = d0 .
cos α b cos α b
 Düz Dişli Çark Mekanizmasının
Ana Boyutları

Aks Aralığı:dişlilerin merkezleri

arasındaki mesafedir. (a)
Sıfır dişli çarklarda
d 01  d 02
a  a0  a
2

Ötelemeli dişli çarklarda

db1  db 2 d 01  d 02 cos  0
a  .
2 2 cos  b
 Kavrama faktörleri
• Eş çalışan profillerin kavraması, döndüren dişlinin diş tabanının A noktası,
döndürülen dişliye ait dişin en baş noktası ile temasa geçtiği anda başlar ve
döndüren dişlinin diş başının E noktası döndürülen dişliye ait diş tabanını terk
etmesi ile sona erer. Böylece eş çalışan profillerin temas yerleri kavrama eğrisi
denilen bir eğri meydana getirirler. Evolvent profilde bu bir doğrudur.
 Kavrama faktörleri
Kavrama doğrusu: eş çalışan profillerin temas noktalarının geometrik
yeri evolvent profilde bir doğrudur. Bu doğruya kavrama doğrusu adı
verilir. Bu doğru eş çalışan her iki çarkın temel dairelerine teğettir.
Her iki çarkın diş başı daireleri arasında kalan kavrama doğrusu
parçasına “kavrama boyu” adı verilir.
Her iki çarkın diş başı daireleri arasında kalan kavrama doğrusu
parçasına “kavrama boyu” adı verilir.
 Kavrama faktörleri

Kavrama açısı: Kavrama doğrusu ile yuvarlanma dairelerinin ortak teğeti

arasındaki açıdır. Ötelemesiz (sıfır) veya ötelemeleri toplamı sıfır olan
dişlilerde kavrama açısı takım açısına eşittir. (α= α0)
Kavrama açısı: Kavrama doğrusu ile yuvarlanma dairelerinin ortak teğeti
arasındaki açıdır. Ötelemesiz (sıfır) veya ötelemeleri toplamı sıfır olan
dişlilerde kavrama açısı takım açısına eşittir. (α= α0)

α
Kavrama oranı:
Kavramaboyu

tg

 
 2
r -r
k1
2
g1   r
2
k 2
2
-r
g 2 - a .sin
0

tg

Hareketin sürekli olabilmesi için ε≥1 olmalıdır. Kavrama

oranı ne kadar büyük olursa dişli çark o kadar darbesiz
çalışır.
Şekilde eş çalışan iki diş profilinin kavrama başlangıcında
(I), kavrama noktasında (II) ve kavramayı bitirdiği anda
(III) olmak üzere üç ayrı durum gösterilmiştir.
Eş çalışan diş profillerinin kavraması çalışma sırasında kavrama
doğrusunun AE kısmı boyunca ilerlerken, çarkların yuvarlanma
daireleri üzerinde yuvarlandıkları kavis A 1 E1 = A2E2 değerinde
olur. A1E1 veya A2 E2 kavisine kavrama kavisi de denir. A1 ve A2
ile E1 ve E2 noktalarına, her iki dişli çarka ait referans profilinin
orta doğrusu üzerindeki A0 ve E0 noktaları karşılık gelir; Şöyle
ki, A1C+CE1= A2C+CE2=A0E0 dır. Orta doğrunun (yuvarlanma
daireleri ortak teğeti) A0E0 kısmına kavrama uzunluğu adı verilir.
A0E0 =e=e1 +e2 değerleri ile AE=g kavrama boyu arasında
e= A0E0 =AE/cosα0 =g/cosα0 bağıntısı vardır.
şekle göre
veya
Sonuç olarak
Alın düz dişli çarklarda kavrama oranı:

rk21  rg21  rk22  rg22  a sin 


 .m. cos  0
Düz alın dişli -kremayer çiftinde kavrama oranı:
2.hk
r r  2 2
 r01. sin 
sin 
k1 g1

 .m. cos  0
İç alın düz dişli çarklarda kavrama oranı:

rk21  rg21  rk22  rg22  a sin 


 .m. cos  0
a incelenen konumdaki aks aralığı, α işletme kavrama açısı

“eğer öteleme yoksa” a  ao ,    o

• İmalat bakımından kolaylık sağlamak amacıyla, dişlerin boyutları
referans profil denilen teorik bir profil üzerinde belirlenmiştir.
Bu profil modül m ve yan yüzeylerin açısı 0 olmak üzere iki faktör

ile belirlenir. Genellikle 0 =200 dir.

• Referans profiline göre, takım referans profili belirlenir.(Şeklin
sağ tarafı) Takım referans profiline göre diş açan takımların
boyutları tayin edilir. Referans profiline göre baş ve taban

yükseklikleri hk=hf=m dir.

Pinyon dişlinin dişlerinin çark dişleri arasındaki boşluğa kolayca

girip çıkabilmesi diş başı ve diş dibinin arasında boşluk
kalabilmesi için gerçek dişlerin taban derinliği «takımın diş
başı yüksekliği» baş boşluğu denilen sK kadar arttırılır.
hkw=hk+sK ; sK=0,25m ; hkw=1,25m
Referans profilin (takımın) orta doğrusunun son konumu dişli çarkın
bölüm dairesine göre xm mesafesi kadar içte veya dışta ise dişli çark
negatif veya pozitif ötelenmiştir.
Takım orta doğrusunun son
konumu
- ÖTELEMELİ
ÖTELEMESİZ
+ ÖTELEMELİ

Azdırma referans Takım orta doğrusunun son

ekseni konumu

PROFİL ÖTELEMELİ (KAYDIRMALI) DİŞLİ AÇMA YÖNTEMİ

 Profilin ötelemesinin sonuçları ve amaçları
• Diş kalınlığı pozitif öteleme ile artar, negatif öteleme ile azalır.

• Artan pozitif profil ötelemesi ile eğilme mukavemeti artar. Uygun

kayma oranları elde edilir.
• Negatif profil ötelemesinde kavrama oranı artar.
• 20º’lik standart takımla daha büyük ve daha küçük çalışma kavrama
açıları elde edilir.
• Ön görülen aks aralığı sabit tutulabilir.
• Küçük diş sayılı dişli çarklarda ortaya çıkan alttan kesilme pozitif
profil ötelemesi ile önlenir. Alttan kesilme nedir?
Diş dibi kesilmesi (Alttan Kesilme)
Az sayıda dişi bulunan dişli çarklarda takımın uç kısmının çizdiği iç
evolvent diş profilinin dip kısmını oyar. Dişin yük taşıma kabiliyetini
azaltan bu durumun önüne geçmek için pozitif öteleme yapmak gerekir.
2
z min 
Alttan kesilme teorik olarak Sin 2 o dan daha az dişe sahip olan
dişli çarklarda ortaya çıkar. Ancak uygulamada bir miktar alttan
5

kesilmeye izin verilebildiği için z min  z min olarak alınır.
6

Eğer dişli çark minimum diş sayısının atında dişe sahip ise alttan kesilmenin
z min  z
önüne geçmek için x  z kadar pozitif öteleme yapılması gerekir.
min

Ancak öteleme çok büyük olursa dişli çarkın dişleri sivrileşir. Bu tercih
edilmeyen bir durumdur. Ötelemenin alt ve üst sınırları diyagram ile tespit
edilir.
 Diş dibine yakın bölgede ortaya çıkan ve yuvarlanma
metoduna göre imalatta, yapılmakta olan dişlinin dip kısmının
oyulması şeklindeki olaya alttan kesilme (alttan kesme) veya
(diş dibi kesilmesi) denir.
Bunun nedeni, dişli çark şeklindeki takımın diş başı dairesinin
(çubuk dişli şeklindeki takım için diş başı doğrusunun)
kavrama doğrusunu temel daireye teğet olduğu T
noktalarının dışında kesmesidir.

Dişlilerin diş başı dairesi hiçbir

zaman kavrama doğrusunu T1ve T2
noktaları dışında kesmemelidir.

Başka bir ifade ile

Temel daire diş dibi dairesinden daha büyük olduğu taktirde, diş
profilinin tamamı evolvent olmaz. Profiller arasındaki temas evolvent
olmayan (eş çalışma özelliği bulunmayan) kısımlarda meydana gelirse,
buna dişlerin birbirlerinin içine girmesi (diş interferansı) olayı denir.
Bu halde, kavramanın başlangıcını gösteren A noktası T1 ile üst üste veya
T1T2 bölgesinin dışına veya kavramanın sona erdiğini belirten E noktası T2
ile üst üste veya bunun dışına düşerse, yuvarlanma yöntemi ile işlenen dişli
çarklarda, takımın M baş noktası izafi hareketinde kg daire evolventini
çizer. ke eğrisinden r yarıçapı uzaklığında bulunan takımın baş noktası aynı
yörüngeyi takip ederek profilin iç içe giren kısmını kesip koparır ve dışın
tabanında bir oyuk meydana getirir. Alttan kesilme olayı olarak tanınan bu
olayın sonucunda dişin taban kesiti küçülür ve bundan dolayı dişin yük
taşıma kabiliyeti azalır. Pratikte alttan kesilme istenilmeyen bir olaydır.
 Diş açma sırasında alttan kesilme olayının sınırını oluşturan nokta,
takım kremayerin standart diş başı yüksekliği m tarafından tayin edilir.
A veT1 noktalarının üst üste düştüğü durumda dişleri açılan dişli çarkın
diş sayısı zmin ile gösterilirse, O1T1C üçgeninde
mzmin
T1C  r0 sin  o  sin  o ve T1PC üçgeninden
2
m
T1C 
sin  o

P’
bağıntıları yazılabilir. Bu iki ifadeden
2
z min 
Sin 2 o

5

z min  z min
6
Kavramanın başlangıcını gösteren A noktası çarka (2) ait diş başı dairesi,
kavramanın sona erdiğini belirten E noktası pinyona (1) ait diş başı
dairesi tarafından belirlenir. A ve E noktalarının T1 ve T2 noktaları ile
üst üste düştüğü durumda dişli çarkların baş daireleri dk1max ve dk2max
olarak ifade edilirse, alttan kesilme olayını önlemek yani A ve E
noktalarının T1 T2 bölgesinde bulunmasını sağlamak için z ≤ zmin olan
dişlilerde
dk1 ≤ dk1max ve dk2 ≤ dk2max
yapılması yeterlidir. Bunu gerçekleştirmek için en çok kullanılan yöntem
profil ötelemesidir. Küçük dişlinin (pinyonun) diş sayısı çarkın diş
sayısından daha küçük olduğundan, A noktasının T1 noktasına olan uzaklığı
E noktasının T2 noktasına olan uzaklığından daha azdır.
Bu durumda küçük dişlinin diş sayısı z1 ≤ zmin olduğu takdirde, A noktası T1
noktası ile üst üste veya T1 T2 bölgesinin dışına düşer. E noktası ise, z2
> zmin olduğu sürece T2 noktası ile üst üste düşmez.
Bundan dolayı alttan kesilmeyi önlemek için profil öteleme yöntemi iki
şekilde uygulanır.

a) z1 ≤ z’min ve z2 > z’min veya z’min=14 alınırsa,

z1+ z2 ≥ 28
olması halinde çarkın baş dairesi A noktasını belirlediğinden bu dişli
negatif ötelenir ve birinci dişli aynı profil öteleme faktörü ile pozitif
ötelenerek imal edilir. Mekanizma sıfır ötelemeli mekanizma haline gelir.

Profil kaydırma faktörünün değerini belirlemek için takımın orta

doğrusunun, dişlinin bölüm dairesinden xm kadar kaydırıldığı kabul
edilirse T1PC üçgeninden
Profil kaydırma faktörünün değerini
belirlemek için takımın orta doğrusunun,
dişlinin bölüm dairesinden xm kadar
kaydırıldığı kabul edilirse T1PC
üçgeninden
m  xm m(1  x)
CT1  
sin  0 sin  0

ve OT1C üçgeninden

mz
CT1  r0 sin  o  sin  o bu iki ifadeden
2
 mz 2 z
sin  o  m(1  x) veya x  1 
2 2 2
sin  0

2
 z min olduğu dikkate alınırsa
sin  0
2

z z min  z
x  1 
z min z min

olur. Bu durumda her iki dişliye ait olan profil öteleme faktörü

zmin  z
x  x  şeklinde ifade edilir. 0 =200 için
zmin
 17  z
x
17 zmin  z 14  z
veya zmin yerine z’min konursa x x  x x 
zmin 17

Şekilden

b) z1 ≤ z’min ve z2 < z’min yani z1+ z2 < 28 olan dişli çark

mekanizmalarında alttan kesilme ancak profil ötelemeli (K) dişli çark
mekanizması elde edilerek önlenebilir. Ancak bunun da bir sınırı var.
Alttan kesme gibi sivri dişte istenmeyen bir olay.
Profil kaydırma faktörü ve diş sayısının diş geometrisine
etkisi
Profil öteleme, aynı evolventin
farklı bölümlerinin kullanılmasına
olanak sağlar. Doğal olarak, dişlerin
toplam yüksekliği ve
çalışma yüksekliğinin
aynı kalması
istenirse, profil
ötelemeli dişlilerin
diş başı dairelerinin
çapları da 0-dişlilere
göre bir miktar
farklı olacaktır.
Dişli çark mekanizmalarının tipleri
Dişli çarklar; sıfır, pozitif (+) ötelemeli (+K veya +V),
negatif (-) ötelemeli (-K veya –V) dişliler olarak ayırt
edilir. Bu dişlilerin kendi aralarında eş çalışması ile şu
dişli mekanizmaları elde edilir.
- İki ötelemesiz dişliden oluşan sıfır dişli çark
mekanizması,
- Biri + diğeri – ötelemeli (kaydırmalı) ancak profil
kaydırma faktörlerinin mutlak değeri birbirine eşit
olan sıfır ötelemeli (K-0) dişli çark mekanizması,
- Profil ötelemeleri birbirinden farklı olan dişli
çarklardan meydana gelen ötelemeli (K) dişli çark
mekanizması.
 Profil öteleme durumuna göre
dişli çark mekanizmaları

Ötelemeli–sıfır dişli çark mekanizması

+x1=-x2

Ötelemeli dişli çark mekanizmaları x1+x2>0

- Sıfır dişli çark mekanizması

- Sıfır ötelemeli (K-0) dişli çark mekanizması

- Ötelemeli (K) dişli çark mekanizması
Şekil b
İç Dişli Çarklar
Sıfır dişli mekanizması
Pinyon

Çark “iç dişli”

Sıfır kaydırmalı (K-0) dişli mekanizması
Pinyon

Çark “iç dişli”

Kaydırmalı (K) dişli mekanizması
x2-x1≠0 genellikle x2-x1›0
Pinyon

Çark “iç dişli”

Aks aralığı

Kavrama açısı

Toplam öteleme faktörü

r  r  r  r  a sin 
2
k1
2
g1
2
k2
2
g2
Kavrama oranı 
 .m. cos  0

Diş başı boşluğu

 KAYNAKLAR
•Makine Elemanları, Prof.Dr.Mustafa Akkurt
•Makine Elemanları, Prof.Dr.Gazanfer Harzadın
•Makine Elemanları II, Yrd.Doç.Dr. Melih Belevi
•Makine Elemanları Teori, Konstrüksiyon ve Problemler, Prof.Dr.Cahit Kurbanoğlu
•Makine Elemanları Tasarımı, Prof.Dr.Ahmet Çetin Can
•Dişli Çark Mekanizmaları Vedat Temiz
•Makine Elemanları, Prof.Dr.Atilla Bozacı
•Shigley’s Mechanical Engineering Design, Budynas−Nisbett
•Makine Elemanları, Yüksek Mühendis, Şefik Okday
•Makine Elemanları, Prof.Dr.Hikmet Rende