FIZIOLOGIJA STRESA

FIZIOLOGIJA OTPORNOSTI NA STRES

STRES: vanjski činitelj (činitelj okoliša) koji smanjuje rast biljke

STRES: svaki značajniji otklon abiotskog ili biotskog činitelja okoliša od

saturacijskog praga čime su uvjeti okoliša otklonjeni od optimuma što rezultira
smanjenim intenzitetom nekog fiziološkog procesa.

FIZIOLOGIJA STRESA: proučava utjecaj činitelja na otklone intenziteta fizioloških

procesa i reakcije ekosustava.

FIZIKALNI STRES: promjena činitelja okoliša

BIOLOŠKI STRES: posljedica fizikalnog stresa koja se manifestira smanjenjem rasta

BIOLOŠKA NAPETOST
- smanjenje ili promjena bioloških funkcija, promjena intenziteta fizioloških
procesa

ELASTIČNA BIOLOŠKA NAPETOST

– reverzibilna promjena bioloških funkcija i fizioloških procesa
- moguć oporavak, tj. povratak organizma u prvotno stanje
- bez trajnih posljedica

PLASTIČNA BIOLOŠKA NAPETOST

- ireverzibilna promjena bioloških funkcija i fizioloških procesa
- nemoguć povratak organizma u normalno stanje
- štete su trajne (niske ili visoke temperature, suša...)
Gradacija otpornosti biljke na stresne uvjete okoliša:

od IZBJEGAVANJA stresne situacije do TOLERANCIJE na stres

1. Izbjegavanje stresne situacije je MORFOLOŠKA PRILAGODBA

(npr. dubok korjenov sustav u sušnim uvjetima)

2. Tolerancija stresne situacije je FIZIOLOŠKO svojstvo

(npr. normalan rast biljaka uz nizak sadržaj vode u listu)
Različitost reakcije biljke na stres ovisno o vremenu reakcije:

1. STRESNA REAKCIJA (ili stresni odgovor)

trenutni učinak stresa – vrijeme reakcije sekunde ili dani – posljedica je redukcija
fizioloških procesa

2. AKLIMACIJA i AKLIMATIZACIJA

- morfološka ili fiziološka prilagodba jedinki kompenzacijom učinka stresa

- manifestira se unutar životnog vijeka jedinke – par dana ili tjedana
- sinteza novih biokemijskih konstituenata (npr. enzima)
- AKLIMACIJA: odgovor izazavan promjenom jednog činitelja
- AKLIMATIZACIJA: odgovor na kompleksne promjene ekoloških uvjeta

3. ADAPTACIJA
- evolucijski odgovor kao rezultat genetskih promjena u populacijama koje
rezultiraju morfološkim i fiziološkim kompenzacijama učinka izloženosti stresu
- fiziološki mehanizam često je isti mehanizmu aklimatizacije
- adaptacija treba više generacija da bi se manifestirala kao genetska promjena
unutar populacija
 Fiziologija otpornosti na stres izazvan...

1. ... niskim temperaturama

2. ... visokim temperaturama
3. ... sušom
4. ... visokom koncentracijom soli (zaslanjenost)
5. ... ekstremnim pH vrijednostima
6. ... anaerobiozom (anoksijom i hipoksijom)
7. ... napadima patogenih organizama i štetočina
 1. Fiziologija otpornosti biljaka na stres
izazvan niskim temperaturama
- različita reakcija biljnih vrsta na niske temperature:
1. biljke pod stresom na niskim pozitivnim temperaturama (duhan,
pamuk)
2. biljke oštećene ili uništene temperaturama oko nule (grah, rajčica)
3. biljke koje se smrzavaju na niskim negativnim temperaturama

- različita otpornost pojedinih organa i tkiva biljaka:

• posebice otporno je sjeme (može izdržati na temperaturi –100ºC)
• grane voćaka izdrže do -28ºC, a korjenov sistem samo do -8ºC
• čokot vinove loze odumire na -25ºC, a korjen loze na -7ºC
• razvijeno lišće i drvenasti dijelovi otporniji od mladog lišća i izdanaka
- životna aktivnost biljaka:
• neznatna na temperaturi ispod 0°C
• kretanje vode kroz stabljiku prestaje na temperaturi oko -7 do -8°C
• potpuno prestaje tek kod -10°C

- različita otpornost ovisno o aktivnosti biljke i dobu godine:

 najveća otpornost u fazi mirovanja, a najmanja u fazi intenzivnog
rasta
 veća otpornost zimi nego u proljeće i ljeto

- intenzitet stresa ovisi o:

1. brzina hlađenja
2. minimalna temperatura
3. trajanje izloženosti minimalnoj temperaturi
4. brzina odmrzavanja
Oštećenje biljaka niskim temperaturama:
1. prvi simptom je venjenje (narušen vodni režim)
2. sintetski procesi usporeni
3. biološke oksidacije pojačane
4. narušavanje pigmentno-proteinske strukture u lišću
5. mehaničko oštećenje biljke kristalićima leda (negativne temperature)

uzrok pojave stresa na niskim temperaturama:

1. promjena vodnog režima biljke
2. povećana koncentracija pojedinih kemijskih tvari
3. promjena enzimatskih reakcija
4. usporeni rast i razvitak
 KALJENJE

- fiziološka prilagodba (AKLIMACIJA) jedinke na niske temeprature

- kaljenje je složen proces biokemijskih i fizioloških promjena stanica koji se

odvijaju u uvjetima vrlo usporenog rasta ili u uvjetima potpunog prestanka
rasta biljke

- biljke koje prođu kroz proces kaljenja otpornije su na niske temperature

(npr. mraz) od biljaka koje su prošle samo prvu fazu ili nijednu fazu kaljenja

- kaljenje se odvija u dvije faze:

1. faza pri pozitivnim niskim temepraturama ≈0°C
2. faza pri negativnim temperaturama
Prva faza kaljenja

Nakupljanje niskomolekularnih, osmotski aktivnih organskih tvari:

1. usljed aktivacije hidrolitičkih enzima
• hidroliza škroba u šećere (štite protoplazmu od koagulacije povećanjem
osmotskog tlaka što snižava ledište)
• bjelančevine prelaze u jednostavnije oblike otpornije prema denaturaciji
• nakupljanje slobodnih aminokiselina i masnih kiselina
2. usljed nakupljanja produkata fotosinteze
- sadržaj šećera može biti 25-30 % suhe tvari

 neophodan preduvjet za uspješno kaljenje je osvjetljenost biljaka tijekom prve

faze uz dovoljan intenzitet fotosinteze pri relativno niskim temperaturama

 značajan preduvjet je i nizak intenzitet disanja pri niskim temperaturama jer u

suprotnom dolazi do trošenja osmotski aktivnih tvari

 najveći intenzitet fotosinteze pri niskim temperaturama od strnih žita ima raž,
te je i najotpornija na niske temperature, zatim slijede pšenica, ječam i zob
Druga faza kaljenja

 nije detaljno istražena zbog metodoloških problema pri pojavi leda u

biljkama
 mijenja se odnos slobodne i vezane vode u stanicama smanjenjem sadržaja
slobodne i povećanjem udjela vezane vode
 povećava se viskoznost protoplazme i mijenja se njena pokretljivost

Posljedice kaljenja

1. biljke sadrže više vezane, a manje ukupne vode:

 manje izlaženje vode u međustanične prostore i manje stvaranje leda
 gubitak vode sveden na minimum
2. veći je osmotski tlak staničnog soka
3. veća viskoznost protoplazme
 Načini stvaranja (pojave) leda u biljnom tkivu
- led se uobičajeno prvo stvara u ksilemu listova i stabljika, u šupljinama stoma
i u međustaničnom prostoru
- stvaranje leda ovisi o brzini pada temeprature pa postoje različiti scenariji
stvaranja leda:
1. naglim zahlađenjem i padom temperature led se stvara unutar protoplasta i
tada izumiru čak i dobro zakaljene biljke
2. postupnim hlađenjem biljaka led se prvo stvara u međustaničnim prostorima
što smanjuje protoplaste uz postupni gubitak vode; voda izlazi u
međustanične prostore gdje se ledi pa ovakva pojava leda ne izaziva letalno
oštećenje biljke
3. stvaranje leda prvo u međustaničnim prostorima, a neposredno zatim i u
protoplazmi što konačno rezultira odumiranjem stanica; što je više slobodne
vode u stanicama biljka je manje otporna na niske temperature

Odumiranje stanica nije rezultat samo mehaničkih oštećenja kristalićima leda

već je prvenstveno rezultat koagulacije protoplazme dehidratacijom i
denaturacijom (nepovratnom koagulacijom) koloida protoplazme.
 SULFHIDRIL-DISULFIDNA HIPOTEZA

- oštećenje biljaka pod utjecajem pozitivnih niskih temperatura bez leda

pokušava objasniti sulfhidril-disulfidna hipoteza (mostići -SH-HS- i -S-S-) po
kojoj je denaturacija bjelančevina uzrok odumiranja stanica:
1. pod utjecajem niskih pozitivnih temperatura u biomembranama nastaju
međumolekularne S-S veze koje su znatno stabilnije od S-H veza i vodikovih
mostova
2. nepovratno se mijenja proteinska konformacija i svojstva plazmatičnih
membrana
3. gubitak vode iz citoplazme povećava mogućnost stvaranja S-S grupa unutar
tercijarne i kvarterne strukture proteina
4. oštećenje strukture mebrana ili protoplazme koje nastaje gubitkom S-H veza
inhibira normalno odvijanje fizioloških procesa

• kaljenjem biljke postižu veću otpornost na oksidaciju S-H grupa

• dobro zakaljene biljke su i otpornije na dehidrataciju jer imaju više vezane
vode uslijed povećanog broja hidrofilnih S-H veza
 2. Fiziologija otpornosti biljaka na stres
izazvan visokim temperaturama
 visoke temperature izazivaju kod biljaka denaturaciju proteina, desikaciju i
pojačano disanje

 temperatura od oko 50°C izaziva koagulaciju bjelančevina, a već pri 35-40°C

može doći do sinteze otrovnih tvari

 otpornost na visoke temperature razmatra se u uvjetima "vlažne suše",

odnosno situacijama kad u tlu ima dovoljno vode, ali provodni sustav biljaka
zbog velike evapotranspiracije ne uspjeva nadoknaditi gubitak vode iz lišća
(npr. spavanje šećerne repe za vrijeme toplih ljetnih dana) kako bi se odvojio
mehanizam otpornosti na sušu koja obično ide uz visoke temeprature

 od poljoprivrednih biljnih vrsta najotpornije su termofilne vrste sirak, riža,

pamuk
 Utjecaj visokih temperatura na biljnu stanicu:
1. protoplazma poprima zrnatu strukturu lipoidnog karaktera, postaje viskoznija
2. raste propustljivost protoplazme za elektrolite i neelektrolite
3. destrukcijom komponenti stanice kod visokih temperatura oslobađaju se
različite fiziološki aktivne tvari, vitamini prelaze u slobodno stanje, dolazi do
razgradnje klorofila i aktivacije enzima (posebice oksidaza - termostabilne do
70-75°C)
4. porastom temperature značajno raste aktivnost peroksidaza i
citokromoksidaza pa ukupno prevladavaju procesi oksidacije uz visok intenzitet
disanja
5. u lišću dolazi do nakupljanja amonijaka kao posljedice proteolize bjelančevina
6. sposobnost sinteze kod visokih temperatura je narušena, pa visoke
koncentracije amonijaka u lišću djeluju toksično na cijelu biljku
 Mehanizam otpornosti na visoke temperature
1. smanjeno nakupljanje amonijaka
A. brza reparacija bjelančevina (pojačana sinteza zaštitnih proteina – heat
shock protein, posebice HSP70 )
B. nakupljanje organskih kiselina smanjivanjem koeficijenta disanja
(neutraliziraju amonijaka tvorbom amonijevih soli)
C. efekat alanina: nagomilani amonijak troši se za aminaciju
fosfoenolpirogrožđane kiseline u alanin što štiti biljku od samootrovanja
amonijakom (pri višoj temperaturi ugljik se ugrađuje u oligosaharide jer za
ugradnju u polisaharide nedostaje ATP, a fosfoglicerinska kiselina se
transformira u fosfoenolpirogrožđanu)
2. pojačana transpiracija (razvijen korijen) snižava temperaturu za 5°C
3. povećana viskoznost protoplazme uz više vezane vode te je temperaturni prag
koagulacije koloida znatno viši
4. konzerviranje strukture mitohondrija uz zadržavanje funkcije disanja i
oksidativne fosforilacije (zaštitna uloga šećera)
 3. Fiziologija otpornosti biljaka na stres
izazvan sušom
 sastoji se iz otpornosti na visoke temperature i otpornosti na nedostatak vode
 veliki značaj u otpornosti prema suši imaju koloidno-kemijska svojstva
protoplazme: viskoznost, elastičnost i količina vezane vode
 izloženost biljaka suši najtočnije se procjenuje iz odnosa stvarne (T = izmjerena
ili relativna transpiracija) i maksimalno moguće transpiracije (Tp):

CWSI  crop water stress index 

T T  
 1  CWSI  CWSI  1  0  CWSI  1 
Tp Tp CWSI  0,15  nedostatak vode 
 
 Utjecaj nedostatka vode:

1. smanjuje se sintetska sposobnost biljaka

2. povećana hidroliza bjelančevina
3. veća je aktivnost oksidaza uz porast intenziteta disanja
4. smanjuje se fotosintetska aktivnost
5. usporena fosforilacija šećera  manje organofosfornih spojeva
6. smanjen je sadržaj ATP
7. povećava se sadržaj pojedinih šećera (glukoza i fruktoza)
8. manja je količina organskih kiselina Krebsovog ciklusa i aminokiselina
9. CO2 više uključuje u jabučnu, a manje u asparaginsku kiselinu
10.usporen transport asimilata
Otpornost biljaka na sušu je sposobnost neutralizacije nepovoljnih promjena
metabolizma, tj. održavanje visoke sintetske sposobnosti:
1. razvijenost korijena,
2. anatomska struktura biljnih tkiva,
3. stadij razvitka.

Visok sadržaj osmotski aktivnih tvari u stanicama, posebice K+, osigurava bolju
hidratiziranost, više vezane, a manje slobodne vode u biljkama što rezultira
boljom regulacijom membranskog transporta i mehanizma rada puči.
 Značajnu ulogu u otpornosti na sušu i na niske temperature ima hormon
abscinska kiselina (ABA, glavna uloga u otpadanju suviška plodova - abscisija)

Kod nedostatka vode (dehidratacija biljnih tkiva) raste sinteza ABA u lišću, a
posljedice su:

1. zatvaranje puči
2. smanjena transpiracija
3. smanjen rast izdanaka, ali ne i korijena
4. inducirana akumulacija rezervnih bjelančevina u sjemenu
5. zrelo sjeme prevodi u dormantno stanje
 4. Fiziologija otpornosti biljaka na stres izazvan
visokim koncentracijama soli (zaslanjenost)
Na slanim tlima (zaslanjenost s visokim sadržajem Na, Ca ili Mg i pH>8,0) dobro
uspijevaju samo halofitne biljke.

Biološka prilagođenost halofita usmjerena je na regulaciju osmotskog tlaka:

1. USVAJANJE - usvajaju malo soli
2. AKUMULACIJA - akumuliraju soli u većim količinama u posebnim organima
3. IZLUČIVANJE - sposobnost izlučivanja soli žlijezdama i/ili korijenom
4. ODBACIVANJE - odbacivanje listova s velikom koncentracijom soli

Halofite mogu nakupiti do 10% soli (koncentracija soli čak do 75% ST) 
izuzetno visok osmotski potencijal staničnog soka i povećana sposobnost
usvajanja vode iz zaslanjenog tla.
 Tipovi halofitnih biljaka:
1. nakupljaju soli (euhalofite)
2. izdvajaju soli (krinohalofite)
3. nepropusne za soli (glikohalofite)
4. lokalizacija soli unutar biljke

Utjecaj povećane koncentracije soli na ratarske usjeve (glikofite):

1. usporen rast uz isti broj stanica koje su manje,
2. smanjen rast u dužinu, a pojačano odebljavanje organa biljke,
3. ubrzana diferencijacija i starenje stanica,
4. izraženiji asimilacijski parenhim i kompaktniji mezofil
5. promjena sadržaja fotosintetskih pigmenata, antocijana, nukleinskih kiselina
6. pojava više mehaničkog i žilnog tkiva uz formiranje trnova
7. smanjen broj puči na jedinicu površine, smanjena površina lista (list je deblji)
8. smanjena suha tvar nadzemnog dijela biljke,
9. pogoršan vodni režim biljke uz moguć nedostatak K uslijed antagonizma s Na
 Otpornost biljaka se mijenja tijekom ontogeneze, a najmanja je u cvjetanju.

Fiziološki mehanizam zaštite biljaka od suviška soli:

1. produkcija organskih kiselina (jabučne i limunske) koje neutraliziraju alkalne

ione
2. kompleksno vezanje Na+ inozitol heksafosfatom staničnih membrana kao
posljedica povišenog sadržaja soli
3. sinteza šećera rafinoze koji je značajan u otpornosti na soli, a konjugiranjem
blokira funkciju auksina
4. produkcija nepropusnih komponenti stanične stijenke (galaktolipidi, mucilage i
različite metilirane komponente) sintezom glukuronata iz inozitola
 5. Fiziologija otpornosti biljaka na stres
izazvan ekstremno niskim pH vrijednostima
o biljne vrste uspijevaju u širem rasponu pH tla, najčešće pri 4-8, a optimum za
većinu biljnih vrsta je 5-6

o nepovoljne vrijednosti pH tla najviše utječu na korijen biljke (duljinu korijena,

brojnost i anatomska građa dlačica)

o pH tla uglavnom ne utječe na promjene pH staničnog soka, ali izaziva niz

problema u raspoloživosti hraniva, odnosno snabdjevanju biljaka dovoljnim
količinama pojedinih elemenata

o kod kukuruza pri pH 7, u odnosu na pH 4, veći su intenzitet i produktivnost

fotosinteze, sadržaj šećera, nitratnog i amonijskog N
 Toksičnost aluminija
% Al u litosferi
O 47 %
Si 28 % Al3+ Al(OH)4-
Al 8% 0.8

Frakcije Al (mol)
0.6

0.4

0.2
Al(OH)2+
Al(OH)2+

2 3 4 5 6 7 8
pH tla

Porastom kiselosti, tj. opadanjem pH vrijednosti značajno raste koncentracija Al3+

Toksičnost Al3+ inhibira rast korijena i korjenskih dlačica.
Al3+ se dominantno akumulira u apoplastu.
Mehanizmi otpornosti na toksičnost aluminija

1. MEHANIZAM KORIJENSKIH IZLUČEVINA - spriječiti/smanjiti kontakt

aluminija sa stanicama korijena:
1. Izlučivanje organskih kiselina (malat, citrat, oksalat)
2. Izlučivanje organskih spojevaradi podizanja pH vrijednosti u tlu Al3+ → Al(OH)2+

2. MEHANIZAM TOLERANTNOSTI - detoksifikacija aluminija nakon ulaska

u stanicu korijena
1. Vezanje aluminija s ligandima [Al:organski anion]
2. Premještanje i pohranjivanje aluminija u vakuole [Al:organski anion, Al:flavanoidi]
3. Brza reparacija oštećenja stanične stijenke i stanične membrane uzrokovana Al3+
4. Brzo vezanje slobodnih radikala (npr. H2O2) nastalih uslijed izloženosti Al3+
 6. Fiziologija otpornosti biljaka na stres
izazvan napadima fitopatogena i štetočina
Izloženost biljaka patogenim mikroorganizmima i štetnim insektima
 tijekom filogeneze dobro prilagođene
 razvijeni mehanizmi obrane

Insekti i patogeni mikroorganizmi se prilagođavaju biljkama domaćinima

biokemijski, fiziološki i morfološki
 izrazito specijalizirani za pojedine biljne vrste

Sistemska otpornost biljaka na patogene temelji se na sedam “porodica” proteina

(FITOALEKSINI) s izraženim antimikrobnim djelovanjem
 sistemska otpornost inducira rezistetnost patogenih mikroorganizama kroz
proces adaptacije

Najveće štete oboljela biljka trpi poremećajima koji se manifestiraju klorozom

(reverzibilno žućenje lišća) i nekrozom (ireverzibilno propadanje tkiva).
 Biljke se brane od napada štetnih organizama na više različitih načina:
1. preventivne strukturne promjene (površinske prevlake voskom, promjene u
strukturi epiderme, debljini stanične stijenke, dlačice...)
2. histološke promjene (plutane presvlake, formiranje prekidnog sloja za
odbacivanje lišća ili plodova, formiranje “krasta”, kalozna zadebljanja, čepovi,
slobodne stanice vrha korijena)
3. preventivne kemijske tvari (različite fenolne komponete kao zaštita od
infekcije – crvena boja oboljelog lista je najčešće posljedica oksidacije fenolnih
komponenti)
4. smanjena sinteza esencijalnih tvari patogena (specifični proteini,
ugljikohidrati)
 Biljna imunuloška reakcija temelji se na postojanju:

1. receptora infekcije
2. sinteze signalnih tvari (iniciraju patogeni nakon penetracije u biljni organ)
3. prijenosa signala
4. biljnog odgovora nakon aktiviranja gena za odgovarajuće sinteze (ekspresija
gena)

 salicilna kiselina je česta endogena signalna komponenta imunizacije biljaka

kod napada virusa, bakterija i gljivica
 Mehanizam signalizacije imunuloškog odgovora je višeslojan:
1. celularni signal aktivira sintezu fitoaleksina,
2. lokalni signal aktivira perifernu (lokalnu) obranu (tzv. hipersenzibilnost) koja
omogućuje nastanak lezije (mrtvog tkiva kao barijere daljnje infekcije),
3. sistemski signal omogućuje obranu u udaljenim djelovima biljke

Repelentni i atraktivni utjecaj biljaka na štetne insekte povezan je s oblikom,

bojom i anatomsko-morfološkim svojstvima biljaka (bodlje, trnje) te nizom
kemijskih spojeva različitog djelovanja.

Veliki značaj u obrani biljaka od insekata imaju biljni proteolitski i karbolitski

enzimi koji hidroliziraju bjelančevine i ugljikohidrate tijela insekata.
 Biljke sintetiziraju preko 10.000 spojeva koji imaju atraktivno ili repelentno
djelovanje, npr:
1. nikotin kod duhana,
2. zaštitni proteini - rajčica, soja, krumpir - blokiraju rad probavnih enzima,
3. farnesen - divlji krumpir - odbija insekte kao i brojni alkaloidi i terpeni
4. radi zaštite od insekata mnogi plodovi i sjemenje sadrže HCN (amigdalin)
5. Armoracia lapathifolia na mjestu povrede sintetizira otrovni plin
ugljičnidioksisulfid
6. krizantema sintetizira 6 vrsti piretrina (insekticidno djelovanje)
7. Lycopersicon hirsutum sintetizira kao zaštitnu tvar insekticid 2-tridekanon
Mehanizmi otpornosti biljaka sintezom zaštitnih komponenti:

1.sinteza aktivnih spojeva (antranilata i acetofenona) koja djeluju na centralni

nervni sustav (obrana biljaka od herbivornih ptica i sisavaca)

2.sintetiza antibiotika (biljke otporne na mikroorganizme)

3.sinteza kristalnih tvari (oksalati i silikati) - oštećuju usni aparat insekata i

otežavaju probavu biljne tvari insekatima

4.sinteza hormona insekata

1. utječu na rast i razmnožavanje insekata (ličinke se ne metamorfoziraju ili imago postaje
sterilan)
2. blokiraju rad hormona kod insekata (patuljaste ličinke krumpirove zlatice, gusjenice se
prevlače slojem hitina koji praktički onemogućava ishranu)

Ove pojave se sve više koriste u fitofarmaciji jer nisu toksične za ljude i spojevi se
ne nakupljaju u masnom tkivu čovjeka kao neki insekticidi
 Neki agrotehnički zahvati mogu poremetiti odnos štetočine i domaćina, a time i
smanjiti otpornost biljaka:
1. veća doza N pogoduje razvoju lisnih uši,
2. navodnjavanje pogoduje napadu sovica,
3. uništavanje korova primorava insekte da polažu jajašca na usjev...