FITOTERAPIJA

Vera Dabanović, Dr sci.med

 STUDENTSKI INFO
Broj ECTS kredita - 4

1. Predispitne obaveze – maksimum 50 poena

 prisustvo predavanjima – 0-5 poena
 aktivnost na vježbama – 0-15 poena
 kolokvijum iz teorijskog dijela – 0-10 poena
 kolokvijum iz praktičnog dijela – do 20 poena

2. Završni ispit – 0-50 poena

 LITERATURA
 Heinrich M, Barnes J, Gibbons S, Elizabeth MW. Fundamentals of
Pharmacognosy and Phytotherapy, 3rd Edition. Churchill Livingstone; 2018
 Capasso F, Gaginella TS, Grandolini G, Izzo AA. Fitoterapija. Priručnik
biljne medicine. Novi Sad: Prometej; 2005
 Nikolić Z. Tradicionalna medicina: fitoterapija - holistička medicina. Don
Vas Beograd; 2017
 Tucakov J. Lečenje biljem. Vulkan Beograd; 2014
 Kovačević N. Osnovi farmakognozije. Farmaceutski fakultet Beograd; 2004
 Pelagić V. Pelagićev narodni učitelj. Leo commerce; 2014
 FITOTERAPIJA
„LIJEČENJE BILJEM“
Fitoterapija - oblik tradicionalne (narodne) i konvencionalne medicine (zasnovan na
naučnim saznanjima i eksperimentalnim rezultatima) u kojima se kao terapijski
agensi koriste biljne droge i preparati izrađeni od biljnih droga (fitopreparati).

Fitopreparati se koriste u samomedikaciji i/ili po preporuci ljekara i farmaceuta.

Racionalna fitoterapija je zasnovana na primjeni preparata čija je efikasnost dozno

definisana, sastojci identifikovani, a djelotvornost potvrđena eksperimentalnim i
kliničkim studijama.
 SAMOMEDIKACIJA
Bezbjedna upotreba ljekova i drugih farmaceuskih
proizvoda, koji se izdaju bez recepta u farmaceutskoj praksi.
Samomedikacija (self-medication) je samostalna upotreba i
odabir medicinsko-farmaceutskih proizvoda, koji se izdaju
bez ljekarskog recepta, i/ili primjena terapeutskih tretmana,
za prevenciju ili liječenje blažih simptoma i lakših oblika
bolesti u početnoj fazi čije su simptome sami prepoznali,
bez konsultacije medicinskih stručnjaka (ljekara, farmaceuta
i stomatologa).
SAMOMEDIKACIJA - KORISTI
Individualni nivo
Aktivna uloga u sopstvenoj zdravstvenoj zaštiti
Razvoj odgovornosti prema sopstvenom zdravlju
Ekonomska pogodnost – ušteta u vremenu i novcu

Na nivou države (društva)

Ušteda oskudnih medicinskih resursa
Snižavanje troškova zdravstvenih programa
Smanjivanje izostanaka sa posla zbog manjih simptoma
Smanjen pritisak na medicinske službe (gdje je zdravstveno osoblje nedovoljno)
Povećana dostupnost zdravstvene zaštite stanovništvu koje živi u ruralnim ili
udaljenim oblastima
 SAMOMEDIKACIJA - RIZICI
Individualni nivo
Netačna samo-dijagnoza i pogrešan izbor terapije
Neprepoznavanje kontraindikacija, interakcija (sa hranom i ljekovima), upozorenja i mjera
predostrožnosti
Rijetki, ali ozbiljni neželjeni efekti
Neprepoznavanje da se ista aktivna supstanca već uzima pod drugim imenom
Neispravan put administracije
Neadekvatna ili prekomjerna doza
Prekomjerno produžena upotreba
Rizik od zavisnosti
Nepravilno čuvanje
Na nivou države (društva)
Povećanje troškova liječenja osnovne bolesti i komplikacija.
 SAMOMEDIKACIJA
Dobra samomedikacija korisnicima treba da obezbjedi:

Prihvatljiv Dostupnost Veći izbor

Efikasnost Pouzdanost
rizik lijeka liječenja
 FARMACEUTI I SAMOMEDIKACIJA
Farmaceut je u jedinstvenoj poziciji
Obrazovanje, obuka, stalna izloženost javnosti
Na raspolaganju pacijentima
Etičke dileme - osnovno načelo
“da je zdravlje i dobrobit pacijenata najvažnija briga farmaceuta”

Farmaceuti mogu imati značajnu ulogu u krajnjoj odluci pacijenta oko

izbora i načina primene ljekova za samomedikaciju
 FARMACEUTI I SAMOMEDIKACIJA
Jedna od ključnih uloga u edukaciji građana i pacijenata o pravilnoj
upotrebi ljekova i drugih farmaceutskih proizvoda koji su namijenjeni za
samomedikaciju.
Farmaceuti igraju značajnu ulogu u identifikovanju, rješavanju i
sprječavanju problema povezanih sa ljekovima u svrhu postizanja
optimalnih ishoda pacijenta i kvaliteta života.
Svjetska zdravstvena organizacija prepoznaje ključnu ulogu farmaceuta u
javnom zdravlju i upotrebi ljekova (Rezolucija WHO 47.12 – 1994.g)
Istaknuta ODGOVORNOST FARMACEUTA da pruži objektivan i potpun savjet o
ljekovima i njihovoj primjeni, značaj u promovisanju farmaceutske zdravstvene
zaštite (FZZ) i neophodnost u uzimanju aktivne uloge u prevenciji bolesti i
promociji zdravlja
OSNOVNA PRAVILA U SAMOMEDIKACIJi

Prije upotrebe ljekova i drugih proizvoda za samomedikaciju, treba

pokušati da se ustanovi uzrok pojave simptoma.
Ne treba ih koristiti slučajno, nego upotrijebiti specifičan lijek koji
odgovara simptomu.
Ne uzimati više ljekova/proizvoda u isto vrijeme.
Upotrijebiti najniže doze koje otklanjaju simptome. Ideja „veća
doza, efekat je bolji“ nije dobra!
Ako je to moguće, treba prilagoditi terapiju ritmu i procesu bolesti
(hronofarmakologija).
 OSNOVNA PRAVILA U SAMOMEDIKACIJi

Samomedikacija treba da bude kratkotrajna. Dugotrajna primjena ljekova i

drugih farmaceutskih proizvoda bez konsultacije ljekara može uzrokovati da
stvarni problemi ostanu neotkriveni!
Ako poslije nekoliko dana primjene ljekova za samomedikaciju nema
poboljšanja stanja, treba se obratiti ljekaru.
Stanja koja utiču na svijest (dezorijentacija, parestezije, paraliza), srčana
aritmija koja se javlja prvi put, stalni bol u predjelu grudi i abdomena ili
problemi koji nisu „svakodnevni“ zahtijevaju konsultaciju ljekara.
 ISTORIJAT FITOTERAPIJE
Sumerska glinena ploča iz Nagpura, stara oko 5000
godina sadržavala je 12 recepata za pripremu
ljekova koji se odnose na preko 250 različitih biljaka
(mak, mandragora,...)

 Кineska knjiga „Pen T'Sao“, (Shen Nung) sadrži 365

ljekova (osušeni djelovi ljekovitih biljaka), od kojih
se mnogi koriste i danas, kao što su: rizom
rabarbare, kamfor, list čaja, žen-šen, efedra, kora
cimeta,...
 ISTORIJAT FITOTERAPIJE
U Indijskim svetim knjigama Vede spominje se
liječenje biljkama. Brojne začinske biljke koje se i
danas koriste potiču iz Indije: muškatni oraščić,
biber, karanfilić,...

 U Papirus Ebers zapisano je oko 700 biljnih vrsta

koje su se koristile za terapiju, kao što su nar,
ricinusovo ulje, aloja, sena, bijeli luk, luk, smokva,
vrba, korijander, smreka i dr.
 ISTORIJAT FITOTERAPIJE
Prema podacima iz Biblije i svete jevrejske knjige
Talmud, tokom različitih rituala koji prate tretman,
koristile su se aromatične biljke poput mirte i
tamjana

 U Homerovim epovima Ilijada i Odiseja spominju

se 63 biljne vrste iz minojske, mikenske i egipatsko
asirske farmakoterapije. Neke od njih su dobile
imena po mitološkim likovima ovih epova.
 ISTORIJAT FITOTERAPIJE
Hipokrat je klasifikovao biljke prema dejstvu:
pelin - protiv groznice; bijeli luk - protiv
crijevnih parazita; opijum, velebilje - opojne
droge; primorski luk, peršun - diuretici; hrast,
šipak –adstringensi,...

 Teofrast „otac botanike“ – izvršio klasifikaciju i

opisao oko 500 ljekovitih biljaka u djelima „De
causis Plantarum“ i „Historia Plantarum“
 ISTORIJAT FITOTERAPIJE
Dioskorid „otac farmakognozije“ – djelo De Materia Medica
koje sadrži 657 ljekova biljnog porijekla, sa opisima izgleda,
lokaliteta i načina sakupljanja biljaka, izrade ljekovitih
preparata i njihovog terapijskog dejstva (odoljen, kamilica,
nana, đumbir, žalfija, korijander, mrazovac, reum,...)

 Galen je dopunio Dioskoridovo djelo „De materia medica”,

opisao je 473 droga, i dao veliki doprinos za farmakognoziju.
Uveo je različite farmaceutske ljekove bazirane na biljkama.
 Galen je u terapiju uveo Uvae ursi folium – list uve, koja se
koristi kao uroantiseptik i blagi diuretik čak i danas.
 ISTORIJAT FITOTERAPIJE
Čarls Veliki, osnivač škole u Salernu, svojim ediktom
Capitulare des Villes naredio je koje ljekovite biljke treba da
se gaje na državnim zemljištima. Navedeno je oko 100
biljaka koje se i danas koriste (žalfija, primorski luk, nana,
mak, sljez,...). Posebno je cijenio žalfiju (Salvia officinalis L.)

 Tokom srednjeg vijeka arapi su dali značajan dorinos u

liječenju biljem što dokazuju brojna djela:
 „De Re Medica“ Džona Mesuea
 „Canon Medicinae“ Avicene
 „Liber Magnae Collectionis Simplicum Alimentorum Et
Medicamentorum“ Ibn Baitara u kojoj je opisano preko
1000 lekovitih biljaka.
 ISTORIJAT FITOTERAPIJE
Arapi su u farmakoterapiju uveli brojne nove biljke, uglavnom iz Indije. Koristili su
aloju, kafu, đumbir, strihnos, šafran, kurkumu, biber, cimet, reum, senu,... Pojedine
biljke sa jakim dejstvom zamijenjeni su biljkama sa blagim dejstvom (npr. jak
purgativ Heleborus odorus je zamijenjen sa blagim laksansom - Sennae folium)

Canon Medicinae Liber Magnae Collectionis Simplicum

Alimentorum Et Medicamentorum
 ISTORIJAT FITOTERAPIJE
Otkrićem Amerike Materia medica je obogaćena velikim brojem novih ljekovitih
biljaka: cinhona, ipekakuana, kakao, duvan, lobelija, ljuta paprika,...
Paracelzus „otac toksikologije“bio je jedan od pokretača hemijski pripremljenih
ljekova iz sirovih biljaka i mineralnih supstanci. Njegovo djelo De Grosse
Wundartzney sadrži brojne recepte za liječenje rana.
 XIX VIJEK
POČETAK NAUČNE FARMACIJE
Razvojem hemije i hemijskih metoda identifikovana su i izolovana brojna
jedinjenja u biljkama

VIJEK ALKALOIDA

Otkriće:
morfina u opijumu (1804) i njegove izolacije (1917)
emetina u korijenu ipekakuane (1817),
strihnina u sjemenu strihnosa (1817),
kinina u kori kininovca (1820),
kofeina u sjemenu kafe (1842)
peletierina u kori nara (1878),...
 XIX VIJEK
POČETAK NAUČNE FARMACIJE
Razvojem hemije i hemijskih metoda identifikovana su i izolovana brojna
jedinjenja u biljkama

• Otkrivanje glikozida
• Kardiotonični glikozidi (1775)
• Salicin u kori vrbe (1830)
• Amigdalin u sjemenu gorkog badema,...
• Krajem XIX vijeka izolacija glikozida

• Usavršavanjem hemijskih metoda otkrivene su i druge aktivne supstance iz

ljekovitih biljaka kao što su tanini, saponozidi, terpeni, vitamini, ...
 XIX - XX VIJEK
NAUČNA FARMACIJA
• Uvođenjem novih biohemijskih metoda, na osnovu
izolovanih alkaloida i heterozida vrši se sinteza istih
• Sve veći broj novih sintetskih jedinjenja poznate
hemijske strukture i konstantnog farmakološkog
djelovanja – sintetski ljekovi
• Ovi novi ljekovi predstavljaju tačno dozirane
preparate koji imaju duži rok upotrebe od biljnih
droga, lakše se primjenjuju i izrađuju se u različitim
farmaceutskim oblicima (injekcije, tablete, kapsule,
sirupi,...)
 XIX - XX VIJEK
NAUČNA FARMACIJA
• Postojala je velika opasnost od uklanjanja ljekovitih biljaka iz terapije.
• Biljne droge imaju mnogo nedostataka koje je trebalo ukloniti ili minimizirati
• Najznačajniji nedostatak je bila nestabilnost biljnih droga, čiji je osnovni uzrok
prisustvo enzima. Destruktivno djelovanje enzima uzrokuje temeljne promjene tokom
procesa sušenja ljekovitih biljaka.
• Izolovani alkaloidi i heterozidi potiskivali su primjenu droga iz kojih su izolovani.
• Brzo je ustanovljeno da, iako je dejstvo čistih alkaloida bilo brže, dejstvo alkaloidnih
droga je bilo potpunije i dugotrajnije.
• Početkom XX vijeka uvedene su metode stabilizacije za svježe ljekovite biljke a
posebno za one sa labilnim ljekovitim komponentama.
• Mnogo napora je uloženo u proučavanje uslova proizvodnje i gajenja ljekovitog bilja
FITOTERAPIJA DANAS
 FITOTERAPIJA DANAS

ZNAČAJNO MJESTO U MEDICINI

1. Tradicionalna (narodna) medicina predstavlja zbir znanja, vještina i prakse,

zasnovanih na teorijama, vjerovanjima i iskustvima različitih autohtonih
kultura (tradicionalni biljni ljekovi i različiti biljni preparati)
2. Alopatska (konvencionalna) medicina zasnovana na naučnim saznanjima i
eksperimentalnim rezultatima
3. Homeopatska medicina zasnovana na zakonima sličnosti (homeopatski
ljekovi često sadrže biljne i mineralne droge)
4. Alternativna medicina obuhvata različite tehnike liječenja koje nisu naučno
dokazane (aromaterapija)
 FITOTERAPIJA DANAS

 Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije na tradicionalnu medicinu i

biljne ljekove se oslanja oko 80% stanovništva zemalja u razvoju (oko 90% u
Africi, 70% u Indiji, 40% u Kini) dok u razvijenim zemljama fitoterapija bilježi
značajan rast (SAD – 42%).
 Upotreba biljnih preparata je zastupljena kod svih starosnih grupa
 SAD - 45% djece, prosječne starosti 5,3 godina, uzima određeni biljni preparat,
a najčešće korišćeni su na bazi aloe i ehinacee.
 Populacija zrelijeg životnog doba najviše koristi biljne preparate.
 Upotreba biljne terapije najzastupljenija je kod osoba starijih od 65 godina u
Aziji i iznosi oko 48,6%
 FITOTERAPIJA DANAS
RAZLOZI ZA PRIMJENU BILJNIH PREPARATA
 neefikasnost konvencionalne terapije u liječenju određenih bolesti (karcinomi, nove
zarazne bolesti,...)

 neželjena dejstva sintetskih ljekova

 laka dostupnost - ne zahtijevaju propisivanje recepta, mogu se kupiti kako u apoteci

tako i u velikom broju maloprodajnih objekata, kao što su samoposluge, prodavnice
zdrave hrane, biljne apoteke ili “online” kupovinom posredstvom interneta.

 različiti vidovi informisanja i veliki broj reklamiranih proizvoda

 opšte prihvaćen stav da su biljni ljekovi prirodni, a samim tim i bezbjedni!?

 FITOTERAPIJA DANAS
UPOTREBA BILJNIH PREPARATA

POBOLJŠANJE
PROMOCIJA
PREVENCIJA LIJEČENJE KVALITETA
ZDRAVLJA
ŽIVOTA
FITOTERAPIJA DANAS
BILJNI PREPARATI

1.BILJNI LJEKOVI

2. TRADICIONALNI BILJNI LJEKOVI

3. DIJETETSKI SUPLEMENTI

4. KOZMETIČKI PROIZVODI
HVALA NA PAŽNJI
 BILJNI LJEKOVI I TRADICIONALNI
BILJNI LJEKOVI
 Prema zakonskim propisima EU i naše države (Zakon o ljekovima Crne Gore) biljni ljekovi i
tradicionalni biljni ljekovi predstavljaju vrste LJEKOVA!

 Kao aktivne sastojke sadrže biljne droge i/ili preparate biljnih droga.
 Biljne droge mogu biti cijele, sječene ili sprašene.
 Preparati se dobijaju iz biljnih droga nekom metodom ekstrakcije.
 Stavljanje biljnih i tradicionalnih biljnih ljekova u promet je u nadležnosti Instituta za ljekove i
medicinska sredstva (CInMED)
 Za stavljanje u promet biljni ljekovi moraju imati potvrde kvaliteta, a efikasnost i bezbjednosti
su potvrđene kliničkim studijama.
 Tradicionalni biljni ljekovi nemaju klinički potvrđenu efikasnost ali moraju imati dugu
tradicionalnu upotrebu (30 godina u Evropi od čega najmanje 15 godina na teritoriji Evropske
unije)
 DIJETETSKI SUPLEMENTI I
KOZMETIČKI PROIZVODI

 Dijetetski suplementi su namijenjeni za upotrebu u ishrani (dodaci ishrani) ili da

se koriste kao hrana zbog njihovog fiziološkog efekta.
 Za razliku od biljnih i tradicionalnih biljnih ljekova koji se primjenjuju za prevenciju
i liječenje, dijetetski suplementi su namijenjeni za održavanju zdravlja i mogu da
pomažu u sprječavanju bolesti.
 Nemaju jasno definisane zahtjeve za bezbijednost i efikasnost
 Ne podliježu proceduri izdavanja dozvole za stavljanje u promet

 Za prometovanje kozmetičkih proizvoda mora se izvršiti procjena bezbjednosti.

BILJNI PROIZVODI - FITOPREPARATI
• Droge – čajevi, čajne mješavine, sprašene droge
• Ekstrakti – čvrsti, polutečni, tečni, tinkture
• Pravi fitopreparati – sirupi, kapi, kapsule, tablete,..