Procjena uticaja cijene ugljenika za Crnu

Goru
Zadatak 1: Ekonomska analiza i implikacije određivanja cijene
ugljenika.
12 Decembar 2023

Pripremljeno za Svejtska banka, Partnerstvo za

implementaciju tržišta za Crnu Goru

ECONOMIC
CONSULTING
ASSOCIATES

www.eca-uk.com
Sadržaj

1 Pregled crnogorske privrede i profila emisija Stranice 4 – 10

2 Regionalne obaveze za određivanje cijene ugljenika Stranice 12 - 14

3 Pristup modelovanju procjene uticaja Stranice 16 - 20

4 Rezultati modelovanja procjene uticaja Stranice 22 - 27

Rezultati modelovanja procjene uticaja | Uvođenje poreza na Stranice 28 - 23

5
ugljenik na naftna goriva

6 Zaključci Stranica 34

7 Naredni koraci Stranica 36

2
Napredak projekta
Ovaj izvještaj je dostavljen kao dio zadatka Svjetske banke za Partnerstvo za implementaciju tržišta Procjena uticaja na cijene ugljenika za Crnu Goru. Cilj ovog
zadatka je da izvrši sveobuhvatnu procjenu uticaja odabranih instrumenata za određivanje cijena ugljenika:

• o upotrebi energije u zemlji i emisiji gasova sa efektom staklene bašte,

• o troškovima za firme i potrošače,

• da procjeni širi društveno-ekonomski i redistibutivni (uključujući samo tranziciju) uticaj,

• i za bolje razumijevanje implikacija pridruživanja EU ETS, usklađenost sa EU CBAM i uvođenje domaćih instrumenata koji nisu ETS.

Ovaj izveštaj je završen u okviru Zadatka 1: Procjena uticaja cijene ugljenika ovog zadatka. Komplementarni izvještaji su posebno pripremljeni i dostavljeni za Zadatka
2: Procjena interakcije cijena ugljenika i planiranja proizvodnje električne energije i Zadatak 3: Procjena potencijalne šeme kompenzacije u sektoru šumarstva ovog
zadatka.

Napredak na zaduženju 1: Procjena uticaja cijene ugljenika

Početak Okvir scenarija: Izrada CGE Prvi set rezultata Prvi nacrt Drugi set Drugi nacrt Finalni izvještaj
Priprema i modela modela: Prvi set izvještaja i rezultata izvještaja i
dogovor scenarija rezultata će se konsultacije o modela: Drugi konsultacije o
cijene ugljenika fokusirati na prvom skupu krug rezultata će drugom setu
koji će se povećanje cijene rezultata se baviti rezultata
modelovati ETS u Crnoj Gori proširenjem modeliranja
kako bi se cijene ugljenika
uskladila sa EU na porez na
ETS naftna goriva, kao
i opcije za
korišćenje ovih
prihoda

Završeno Završeno Završeno Završeno U toku Naredni koraci Naredni koraci Naredni koraci
3
Pregled crnogorske privrede i profila emisija
Crna Gora je doživjela ekonomski rast koji nije baziran na
emisijama
• Crna Gora je mala država sa srednjim nivoom prihoda koja se nalazi na Zapadnom Balkanu i Bruto domaći proizvod (tekuće cijene)
graniči sa Hrvatskom, Bosnom i Hercegovinom, Srbijom, Kosovom, Albanijom i izlazi na 6000
Jadransko more. 5000 4517
4853 4732
4141 4193
4000
• Popis nije sproveden od 2011. godine, ali se procjenjuje da je 2021. broj stanovnika iznosio

million €
3000
619.900. Prema zvaničnoj statistici ovo je ostalo stabilno od popisa 2011. godine kada je broj
2000
stanovnika iznosio 620.029 1.
1000
• Bruto domaći proizvod (BDP) je zabilježio umjereni rast posljednjih godina, sa 4.141 miliona 0
2017 2018 2019 2020 2021
eura u 2017. na 4.732 miliona eura u 2021. godini, što je ekvivalent CAGR (složena godišnja
stopa rasta) od 3%. Ovaj rast je uprkos značajnom padu u 2020. zbog pandemije COVID-19 1. Bruto domaći proizvod po stanovniku(tekuće cijene)
7828 7633
8000 7287
• Neto rezultat stabilnog stanovništva i rasta BDP-a je povećanje BDP-a po po stanovniku, što 6680 6764
implicira odgovarajuće povećanje životnog standarda u periodu od 2017. do 2021. godine. 6000

• 4000
Ukupne emisije gasova staklene bašte (GHG) (isključujući LULUCF) ostale su relativno

€
stabilne u prethodnih pet godina, što implicira da rast BDP-a nije snažno vezan za emisije. 2000
Mapa Crne Gore i susjeda Zapadnog Balkana
0
2017 2018 2019 2020 2021

Srbija Ukupne emisije GHG (isključujući LULUCF)

Bosnia i 4000 3565
3466 3423 3427
Hercegovina 3500 3218
3000
Hrvatska 2500

kTCO2e
Kosovo 2000
Crna Gora 1500
1000
Albanija 500
0
2017 2018 2019 2020 2021
Map data: Google Source: Montenegro Statistical Yearbook 2002, National Inventory Report of Montenegro 2023.
5 Izvor: (1) Crna Gora Statistički godisnjak Yearbook 2002.
Energetski sektor je primarni faktor koji doprinosi emisiji gasova
sa efektom staklene bašte u Crnoj Gori
Emisije GHG po sektorima IPCC (bez LULUCF) • Energetika ima najveći doprinos emisiji gasova sa efektom staklene bašte
6000
(GHG). Emisije energetike u velikoj mjeri podstiče TE Pljevlja od 225 MV,
5000 sa lignitom kao pognoskim gorivom (uključeno u potkategoriju Energetske
industrije).
4000
• TE Pljevlja obezbjeđuje baznu proizvodnju električne energije uz dvije
kTCO2e

3000
hidroelektrane, te tipično proizvodi 42-55% 1 potreba Crne Gore za
2000 električnom energijom. Godišnje emisije su približno na nivou sa manjim
1000 fluktuacijama uzrokovanim varijacijama u hidrološkoim prilikama koje utiču
na dostupnu proizvodnju iz hidroelektrana.
0
02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 • Saobraćaj predstavlja drugi najveći udio u emisijama energetike, a
20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20
povezane emisije rastu poslednjih godina. Emisije iz saobraćaja su u
Energy Industrial processes and other product use (IPPU) Agriculture Waste
velikoj mjeri uslovljene velikom upotrebom privatnih automobila za prevoz
Emisije GHG iz IPCC sektora Energetika po potkategorijama putnika, koji opslužuju približno 90% putničkih putovanja 2.
3000
• Pred energetike, industrijski procesi i upotreba drugih proizvoda istorijski
2500 su davali značajan doprinos. Međutim, poslednjih godina emisije iz ovog
2000
sektora se smanjuje u skladu sa odgovarajućim smanjenjem proizvodnje
sektora. Pad sektorske proizvodnje prouzrokovan je zatvaranjem jedne
kTCO2e

1500 željezare u Crnoj Gori i smanjenjem prozvodnje topionice aluminijuma.

1000
• Poljoprivreda i otpad doprinose relativno malim, ali stabilnim nivoima
500 emisija.
0
02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20
Energy industries Manufacturing industries and construction Transport Other sectors
Fugitive emissions from fuels
Izvor: Nacionalni izvještaj o inventaru gasova s efektom staklene baste 2023. Sources: (1) EPCG direktna komunikacija. (2) Mapa puta. Dekarbonizacija saobraćaja u Crnoj Gori [Neobjavljeno].
6
Korišćenje zemljišta, promjena namjene zemljišta i šumarstvo
(LULUCF) obezbjeđuju značajnu količinu uklanjanja emisija
Emisije GHG iz IPCC sektora LULUCF po potkategorijama Sektor korišćenja zemljišta, promjene namjene zemljišta i šumarstva
500 (LULUCF) obezbjeđuje negativne emisije koje mogu da nadoknade
emisije iz drugih sektora.
• Ukupne emisije i uklanjanja iz korišćenja zemljišta, promjena
0
namjene zemljišta i šumarstva (LULUCF) prikazuju vrhove i uvale,
što je uobičajen trend za sektor.
-500 • Šumsko zemljište čini blizu 70% kopnene površine Crne Gore. Šume
apsorbuju emisije GHG kako rastu i stoga predstavljaju izvor
uklanjanja emisija.1 Na emisije i uklanjanja u inventaru LULUCF-a u
-1000 velikoj mjeri utiče kategorija šumskog zemljišta kroz čitav vremenski
niz, koja značajno oblikuje međugodišnju varijabilnost i dugoročni
K2CO2e

trend.
-1500
• Ove fluktuacije odražavaju inherentnu varijabilnost koja je rezultat
ljudskih intervencija, godišnjih klimatskih fluktuacija i prirodnih
-2000 katastrofa unutar šumskih ekosistema. Posebno treba istaći
naglašene promjene izazvane emisijama iz šumskih požara, koje
mogu rezultirati značajnim smanjenjem neto uklanjanja.
-2500
• Šumsko zemljište je ponor za čitav vremenski niz, uprkos
fluktuacijama usljed šumskih požara i drugih događaja, zbog
-3000 uklanjanja emisija postojećeg šumskog zemljišta. Uklanjanje emisija
91 93 95 97 99 01 03 05 07 09 11 13 15 17 19 21
od strane šumskog zemljišta je posljedica rasta drveća i
19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 inkrementalnog povećanja količine drveta po hektaru.
Total LULUCF Total Forest land Cropland • Promjena korišćenja zemljišta je izuzetno ograničena širom Crne
Grassland Wetlands Settlements Gore, što rezultira minimalnim emisijama iz konverzije zemljišta u i iz
Other land Harvested Wood Products šume.
Source: 2023 GHG Inventory of Montenegro
Izvor: (1) Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja. 2013. Prvi nacionalni inventar šuma Crne Gore.
7
Emisije su koncentrisane u sektorima koji doprinose relativno
malom udjelu BDP-a
Bruto domaći proozvod po sektorima • U crnogorskoj ekonomiji u velikoj mjeri dominira
uslužna industrija, pri čemu usluge i trgovina na
veliko i malo čine 69% BDP-a.

• Sektori snabdijevanja energijom, saobraćaja i

skladištenja, koji su primarni emiteri GHG
doprinose samo 9% BDP-a. Vađenje ruda i
kamena, koji obezbjeđuje lignita za TE Pljevlja,
doprinosi još 1%.

• Koncentracija emisija u samo 10% privrede

implicira da će najznačajniji uticaj cijene ugljenika
vjerovatno osjetiti relativno mali udio stanovništva
zaposlenog ili zavisnog od tih industrija.

• Ovaj uticaj će biti posebno značajan za stanovnike

pljevaljskog regiona gde se nalazi TE Pljevlja i
povezani rudnik uglja.

• Malo je vjerovatno da će cijena ugljenika imati

značajan uticaj na zapošljavanje u sektoru
saobraćaja, pošto se vještine vezane za transport
u vozilima sa motorima sa unutrašnjim
sagorijevanjem (SUS) uglavnom mogu prenijeti na
korišćenje električnih ili drugih vozila sa niskim
emisijama.

• Uvođenje cijene ugljenika će imati indirektan uticaj

na druge sektore, prvenstveno kroz uticaj na cijene
Izvor: Crna Gora Statistički godišnjak 2022.
energije i goriva u saobraćaju.
8
 Usljed povećanja cijena električne energije i goriva zbog uvođenja
veće cijene ugljenika predstavlja rizik po potrošnju
Grupa potrošnje roba i ruralno-urbano stanovništvo
• Sektori sa visokim emisijama čine preko 20%
potrošnje domaćinstava. Efekat potrošnje usljed
povećanja cijena u ovim sektorima zbog
uvođenja veće cijene ugljenika predstavlja rizik
za dobrobit domaćinstava. Rural 46% 13% 4% 10% 26%

1%
• Potrošnja električne energije i goriva u
saobraćaju je približno jednaka za gradsko i
ruralno stanovništvo. Seosko stanovništvo troši
manji udeo prihoda na električnu energiju,
djelimično nadoknađen većim udjelom potrošnje
na saobraćaj. Urban 38% 16% 5% 9% 32%

• Ogrijevno drvo koje se sakuplja samostalno je 0%

značajan udio u potrošnji seoskih domaćinstava.

Oslanjanje na ovo gorivo, koje neće biti
pokriveno porezom na ugljenik, može stoga
izolovati ruralne stanovnike od uticaja poreza na
ugljenik na cijene u ograničenom stepenu.
Montenegro 41% 15% 5% 9% 30%
• Stanovnici pljevaljskog regiona su uključeni u 0%
kategoriju ruralnog stanovništva. S obzirom da je
potrošnja robe sa visokim emisijama približno
jednaka za ruralne i urbane stanovnike, 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
stanovnici Pljevalja će se vjerovatno suočiti sa
sličnim efektom potrošnje kao i svi ostali Food and beverages Housing, water and electricity Firewood
stanovnici Crne Gore. Health Transport Other goods and services
Izvor: Statistički godišnjak Crne Gore 2022.
9
Perspektiva za rast Crne Gore izgleda jaka, a drugi pokazatelji
ukazuju na opštu spremnost za povećanje cijene ugljenika
Realni rast BDP-a (procenat)
15 • Snažna prognoza rasta BDP-a implicira da bi crnogorska ekonomija mogla biti otporna na početni
10 negativni šok koji će povećana cijena ugljenika nametnuti privredi. Rast bruto domaćeg proizvoda
5 (BDP) bio je snažan poslednjih godina i predviđa se da će tako i ostati u narednih nekoliko godina. Rast
0
BDP-a prvenstveno je uzrokovan rastom privatne potrošnje i izvoza usluga. Turizam je oblast rasta i
-5
očekuje se da će do 2023. godine premašiti nivoe iz 2019., međutim loši izgledi za rast u EU ​mogu imati
%

-10
-15
negativan uticaj na turistički sektor u budućnosti 1.
-20
2020 2021 2022 2023 2024 2025
• Snažna zaposlenost ukazuje na to da mogu postojati nove mogućnosti zapošljavanja za radnike
Inflacija potrošačkih cijena (procenat, prosjek
(expected) (forecast) (forecast) koji bi zbog povećane cijene ugljenika mogli biti izmješteni iz visokokarbonskih industrija.
perioda) Zaposlenost je zabeležila snažan porast u 2022. i 2023. U prvoj polovini 2023. zaposlenost je porasla za
14 10,7%1, a stopa zaposlenosti dostigla je rekordnih 55,9% 1.
12
10 • Visoka inflacija ukazuje na rizik ako povećanje cijene ugljenika dodatno poveća inflaciju
8
6
osnovnih proizvoda. Inflacija ostaje visoka i iznosi 10,1% za prvih osam mjeseci 2023. godine,
predvođena uporno visokom inflacijom cijena hrane i bezalkoholnih pića (14,7% 1) i čvrstih goriva
%

4
2 (23,5%1).
0
-2
• Prihodi od cijena ugljenika predstavljaju dodatni izvor javnih prihoda u okruženju gdje se
2020 2021 2022 2023 2024 2025
(expected) (forecast) (forecast) predviđaju fiskalni deficiti. Fiskalni učinak u 2023. je bio snažan i centralna vlada je ostvarila suficit od
Deficit budžeta (procenat) 2,3%1 BDP-a zbog visokih prihoda i kapitalnog budžeta koji je u izvršenju. Međutim, visoki prihodi su
0 podržani sa nekoliko jednokratnih plaćanja, a fiskalni deficit se očekuje tokom cijele godine. Povišeni
-2 fiskalni deficiti se očekuju u 2024. i 2025. godini od 3,9% 1 i 3,6%1 respektivno, uzrokovani povećanom
-4
kapitalnom potrošnjom i visokim nivoom troška zarada i socijalne potrošnje.
-6
• Geopolitičke neizvjesnosti mogu dovesti do poteškoća u obezbjeđivanju finansiranja za velike
%

-8
investicije u proizvodnju električne energije koje bi bile podstaknute povećanjem cijene ugljenika.
-10
Svjetska banka očekuje da geopolitičke neizvjesnosti u trgovinskim partnerima Crne Gore mogu oslabiti
-12
izglede za rast, a monetarno pooštravanje može povećati troškove spoljnog finansiranja. Ovo zajedno
2020 2021 2022 2023 2024 2025
(expected) (forecast) (forecast) može dovesti do poteškoća u pristupu velikim količinama finansiranja po povoljnim uslovima. 1
10 Svejtska banka. jesen 2023. Redovni ekonomski izvještaj Zapadnog Balkana Source: (1) Svejtska banka. jesen 2023. Redovni ekonomski izvještaj Zapadnog Balkana.
Regionalne obaveze po pitanju cijene ugljenika
Crna Gora je kandidat za pristupanje Evropskoj uniji (EU) i čini
korake ka usklađivanju sa pravnim tekovinama EU
Izvještaj Evropske komisije (EK) za Crnu Goru za 2023. godinu ukazuje da je potreban značajan rad u oblastima životne sredine i klimatskih
promjena kako bi se uskladili sa pravnim tekovinama EU.

• Pregovori o pristupanju sa Evropskom unijom (EU) otvoreni su 2012. godine. Nakon toga, Evropska komisija (EK) objavljuje godišnje izv ještaje u kojima se
ažurira napredak ka pristupanju.

• Politička opredjeljenost za evropske integracije dosljedno se navodi kao ključni prioritet za Crnu Goru. Međutim, politička nestabilnost je zaustavila proces.

• EK je naznačila da je u poslednjem izvještajnom periodu napredak bio ograničen u pogledu usklađivanja sa zahtevima EU u vezi sa životnom sredinom i
klimatskim promjenama.

• Strategija za zelenu tranziciju u energetskom sektoru, uključujući pravednu tranziciju za postepeno gašenje TE Pljevlja, i usvajanje Nacionalnog energetskog i
klimatskog plana (NEKP) uključeni su kao preporučene fokusne oblasti koje se odnose na životnu sredinu i klimatske promjene. Preporučuje se da
implementacija NEKP bude u skladu sa ciljem nulte emisije štetnih gasova EU do 2050. godine i Zelenom agendom za Zapadni Balkan.

• EK napominje da je potreban značajan rad na usklađivanju nacionalnog zakonodavstva sa pravnom tekovinom EU za Sistem trgovanja emisijama (ETS),
Uredbom o podjeli napora i Uredbom o upravljanju. Potrebni su koraci za uspostavljanje mehanizma za utvrđivanje cijen e ugljenika koji je usklađen sa EU ETS
kako bi se unaprijedila implementacija pravne tekovine EU i obavile pripreme za Mehanizam za prekogranično prilagođavanje granica ugljenika (CBAM).

Kao članica Energetske zajednice, Crna Gora je uključena u aktivnosti koje se tiču regionalne saradnje u formiranju cijena ugljenika.

• Energetska zajednica razmatra opcije za regionalnu saradnju u određivanju cijene ugljenika.

• Energetska zajednica je izradila izveštaj koji se bavi implikacijama regionalnih i odvojenih sistema trgovine emisijama na nacionalnom nivou širom Zapadnog
Balkana. U izvještaju je utvrđeno da je regionalna trgovina emisijama prva najbolja opcija za uvođenje cijene ugljenika u sektore električne energije i grijanja.

• Članstvo u Energetskoj zajednici dalje obavezuje Crnu Goru na usvajanje pravne tekovine o energiji, životnoj sredini, konkurenciji i obnovljivim izvorima
energije; što uključuje i zakonska rješenja EU u vezi sa cijenama ugljenika.
Izvori: Evropska komisija. 2023. Izvještaj o Crnoj Gori 2023; Eneregetska zajednica. 2021. Dizajn cena ugljenika za Energetsku zajednicu; Eneregetska zajednica. Ugovor o osnivanju Energetske zajednice.
12
Sistem trgovanja emisijama EU (ETS) uvodi cijenu na emisije
glavnih sektora emitera u Uniji
EU sistem trgovanja emisijama (ETS) je vodeća politika EU za podsticanje smanjenja EU ETS Emisije - Prognoza jedinične cijene
emisija gasova staklene bašte.
200
• ETS postavlja gornju granicu na ukupan nivo dozvoljenih emisija u obuhvaćenim
sektorima, sa ukupnim iznosom dozvola koji odgovara dozvoljenim emisijama koje se 180
izdaju svake godine. U okviru ograničenja, kompanije kupuju ili im se slobodno dodeljuju
dozvole za emisije, kojima mogu da trguju. Na kraju svakog izvještajnog perioda (godine) 160
kompanije moraju predati dozvole za emisije u skladu sa svojim stvarnim emisijama.
140
• Sektori obuhvaćeni EU ETS su: proizvodnja električne i toplotne energije; energetski
intenzivni sektori industrije, uključujući rafinerije nafte, čeličane i proizvodnju gvožđa, 120
aluminijuma, metala, cementa, kreča, stakla, keramike, celuloze, papira, kartona, kiselina i
rasutih organskih hemikalija; vazduhoplovstvo u okviru Evropskog ekonomskog prostora i 100
odlazni letovi za Švajcarsku i Ujedinjeno Kraljevstvo; i pomorski transport.
80
• U vrijeme pisanja ovog izvještaja, cijena dozvola za emisiju EU ETS-a iznosila je približno
79 € / tCO2e1. Prognoze pokazuju da će se ova cijena povećavati u budućnosti kako se 60
granica emisija vremenom pooštrava. Prema operatoru prenosnog sistema električne
energije u Velikoj Britaniji, National Grid, cijena EU ETS-a će vjerovatno biti između 80 € / 40
tCO2e i 126 € /tCO2e 2030. godine.
20

Od 2023. godine, EU je uvela poseban sistem trgovanja emisijama (ETS 2) koji pokriva
0
sagorijevanje goriva u zgradama, drumski saobraćaj i dodatne sektore (uglavnom mala
25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49
industrija). 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

• ETS 2 će imati faznu implementaciju, sa praćenjem emisija iz obuhvaćenih sektora High case Base case Low case
počevši od 2025. godine i pokretanjem sistema 2027. godine.
Izvori: (1) Ember Carbon. Carbon Price Tracker. Izvori: National Grid. 2022. Future Energy Scenarios.

13
Mehanizam EU za prilagođavanje granica ugljenika (CBAM) osigurava da
uvoznici robe sa visokim emisijama u EU plaćaju cijenu ugljenika
EU CBAM je uspostavljen za sprečavanje curenja emisija1 i zamijeniće besplatnu dodjelu jedinica u EU ETS kao mehanizam putem kojeg se EU bavi
ovim pitanjem.

• EU CBAM će zahtijevati da se odabrana dobra koja nisu iz EU pri uvozu u EU plati porez na ugljenik za kupovinu sertifikata o emisiji ugljenika za emisije
sadržane u toj robi po cijeni koja je ekvivalentna cijeni EU ETS.

• Set legislativa EU CBAM je usvojen u maju 2023. godine koje je u prvu prelaznu fazu stupilo na snagu 1. oktobra 2023. godine, gdje uvoznici naznačenih
dobara moraju početi da prijavljuju ugrađene emisije svojih proizvoda (direktne i indirektne emisije), ali ne moraju da plaćaju porez na ugljenik.

• Od 1. januara 2026. godine uvoznici će morati da plaćaju porez na ugljenik, pri čemu će se cijena sertifikata za ugljenik postepeno uvoditi između 2026. i 2034.
godine u direktnoj srazmjeri sa postepenim ukidanjem besplatne alokacije EU ETS jedinica uz dostizanje pune cijene EU ETS-a na kraju perioda.

• EU CBAM će se primjenjivati samo na uvoz robe iz sektora za koje Evropska komisija smatra da imaju visok rizik od curenja ugljenika i visoke emisije
ugljenika. To uključuje: cement, gvožđe i čelik, aluminijum, đubriva, električnu energiju i vodonik.

Uvoz električne energije u EU će vjerovatno biti izuzet od EU CBAM do 2030. godine pod određenim uslovima.

• Izuzeće za uvezenu električnu energiju biće dostupno samo ako se ne identifikuju tehnička rješenja koja se bave jedinstvenim tehničkim karakteristikama
trgovine električnom energijom koja bi omogućila primjenu EU CBAM na električnu energiju. U slučaju da tehnička r ješenja ne budu identifikovana, vremenski
ograničeno izuzeće će biti za zemlje koje: (1) razviju mapu puta i obavežu se na implementaciju ETS sa ekvivalentnom c ijenom kao EU ETS, (2) obavežu se
na klimatsku neutralnost do 2050. godine, i (3) usklade se sa zakonodavstvom Unije u oblastima životne sredine, klime, konkurencije i energije.

Izuzeća od CBAM-a mogu biti odobrena za uvoz iz zemalja sa cijenom ugljenika.

• EU CBAM sertifikati koji se predaju biće umanjeni za iznos koji je ekvivalentan domaćoj cijeni ugljenika u zemlji porijekla, a potpuno izuzeće EU CBAM
primenjuje se na zemlje povezane sa EU ETS.

• Izuzeće se ne odobrava za bilo koju drugu vrstu akcija smanjenja emisija koje nisu cjenovno zasnovane, čak i ako te akcije daju ekvivalentne nivoe smanjenja
emisija. Stoga, EU CBAM podstiče zemlje izvoznice da uvedu robusnu cijenu ugljenika uporedivu sa, ili usklađenu sa cijenom u EU.
Napomene: (1) Curenje se odnosi na to kada se proizvodnja koja se nalazi u jurisdikciji u kojoj je nametnuta cijena ugljenika premješta u zemlje u kojima postoje manje stroge politike emisije i uvozi se nazad u prvobitnu jurisdikciju kao sredstvo za izbjegavanje povezanih troškova
ugljenika.
14
Pristup modelovanju procjene uticaja
Ekonomski uticaj povećanja cijene ugljenika je procijenjen
korišćenjem modela opšte ravnoteže (CGE)
CGE modeli su kvantitativni analitički alati koji se koriste u eks ante analizama uticaja stvarnih šokova na ekonomiju, kao što su politika trgovine ili poreske reforme.
Za razliku od modela djelimične ravnoteže, CGE modeli obuhvataju sekundarne uticaje takvih promjena. Na primjer, uvođenje cijene ugljenika će dovesti do
povećanja troškova proizvodnje dobara i njihove cijene za potrošače, a posljedično i do promjene u potrošnji domaćinstava i industrije. Model djelimične ravnoteže
se zaustavlja u ovoj tački. CGE model, naprotiv, uključuje:
• Promjene u nivou proizvodnje ekonomskih aktivnosti koje obezbjeđuju međuinpute za proizvodnju dobara na čiju cijenu i potražnju utiče cijena ugljenika. Ovaj
uticaj cijene ugljenika na intermedijarnu robu se izračunava korišćenjem množilaca dobijenih iz input-output funkcija.
• Promjene u tražnji za faktorima proizvodnje (kapital i rad) koje su rezultat promjena outputa. Za uzvrat, ovo dovodi do promjena u prihodima od rada i nivou
zaposlenosti.
• Promjene u dohotku od rada izazivaju promjene u zaradama domaćinstava, što onda dovodi do promjena u njihovim nivoima potrošnje, što će se, za uzvrat, preliti
u dalje promjene u potražnji za robom, outputom privrednih sektora i faktorskim dohotkom..
• CGE modeli mogu ispitati ravnotežu za jedan period ili, ako su dinamički modeli, u različitim periodima.

Pregled tipičnog CGE modela je dat na sljedećem slajdu. Na ovaj način je privreda je podijeljena na sektore koji proizvode jedinstvenu robu, domaćinstva, firme,
vladu, finansijske posrednike i ostatak svijeta:
• Svaki proizvodni sektor koristi kombinaciju faktora proizvodnje i intermedijarnih inputa za isporuku finalne robe koja se prodaje na tržištima roba u zemlji i u ostatku
svijeta.
• Domaćinstva zarađuju prihode od rada, dividende, transfere od vlade i doznake i koriste ih za plaćanje poreza vladi i za potrošnju. Ostatak između prihoda i
rashoda domaćinstva preliva se u štednju koja se ulaže u ekonomske aktivnosti.
• Firme plaćaju poreze i ostvaruju uštede. Uštede preduzeća primaju finansijski posrednici i koriste se za akumulaciju kapitala.

• Vlada ostvaruje prihode od poreza na dohodak, indirektnih poreza i tarifa i koristi ih za pružanje javnih usluga kao i za investicije.

• Ostatak svijeta kupuje izvoz i snabdijeva uvoz.

Detaljnija osnova koja pokriva razvoj i primjenu CGE modela je dat u Aneksu ovog izveštaja.
16
Pregled CGE modela implementiranog u GAMS za Crnu Goru
Uvoz, izvoz i lokalne cijene:
• Model procjenjuje kako kupovina i prodaja u drugim zemljama (uvoz i izvoz)
utiče na ono što je lokalno dostupno i koliko košta.
Investicije i ekonomski rast:
• Razmatra se kako se štednja pretvara u investicije koje podstiču rast
Usklađivanje ponude sa potražnjom:
• Model osigurava da je ono što preduzeća proizvode u skladu sa onim što je
potrebno ljudima i drugim preduzećima. Isto tako, model obezbjeđuje da tražnja
Ključni elementi modela Key za radom i kapitalom bude jednaka ponudi.
Aktivnosti: Valutni kurs i svjetsko tržište:
• Preduzeća u modelu odlučuju šta da proizvode na osnovu onoga što je • Sagledava kako promjene vrijednosti valuta i cijena na svjetskom tržištu mogu
potrebno. uticati na crnogorsku ekonomiju.
• Preduzeća uzimaju u obzir najbolju upotrebu resursa - radnika (rad) i alata Raspodela investicija po sektorima:
ili zgrada (kapital) - i drugih materijala (srednja potražnja). • Model odlučuje kako podeliti investicije između različitih sektora poput
• Preduzeća takođe izrađuju strategiju gde će prodavati svoje proizvode, bilo poljoprivrede, energetike ili turizma.
u Crnoj Gori ili u drugim zemljama. Gledajući unaprijed:
Domaćinstva, turisti i potrošnja: • On povezuje tekuće ekonomske aktivnosti i investicije sa potencijalnim budućim
• Model posmatra kako porodice širom Crne Gore i turisti troše zaradu, što promjenama u privredi.
utiče na ukupnu ekonomiju.
Uloga Vlade:
• Model procenjuje kako Vladine akcije, kao što su potrošnja i porezi
(uključujući ekološke poreze kao što je cijena ugljenika), utiču na
ekonomiju.
17
Struktura i konstrukcija Energetski proširene matrice društvenog
računovodstva (ESAM) za Crnu Goru, 2021.godina
Proces izgradnje ESAM
Ažuriranje i integracija podataka:
• Osnovno prilagođavanje tabele IO: Koristeći Monstatove tabele ponude i
upotrebe/input-ouput tabele za 2013. godinu, podaci su ažurirani da
odražavaju sektorske rezultate za 2021. godinu, NA, GFS, BoP i
međunarodnu trgovinu, čime se osigurava savremena ekonomska
relevantnost.
• Analiza budžeta domaćinstava: Koristeći Anketu o potrošnji domaćinstava
za 2021. godinu, podaci o potrošnji domaćinstava su raščlanjeni na decile
prihoda da bi se razumjelo ponašanje potrošača i ekonomski dispariteti.
• Konverzija energetskih podataka: Uključivanje energetskih bilansa za
električnu energiju, ugalj i naftu, sa fokusom na prevođenje fizičkih podataka u
novčane vrijednosti koristeći sveobuhvatne podatke o cijenama energije.
Ključni sektorski naglasak:
• Ističući značajan ekonomski doprinos sektora električne energije, uglja, nafte i
turizma, svaki je analiziran u pogledu svog specifičnog uticaja i potencijala u
nacionalnoj ekonomiji..
Tehnika balansiranja:
• Ograničena primjena RAS tehnike: Primjenjeno za rješavanje inherentnih
neravnoteža ESAM-a nakon integracije, obezbjeđujući tačnost i dosljednost
podataka za pouzdano ekonomsko modeliranje.
Ilustracija strukture konstruisanog ESAM-a data je na sljedećem slajdu.
18
Pregled privrednih sektora i računa obuhvaćenih modelom:
• Aktivnosti/roba: Obuhvata proizvodne aktivnosti i naglašava doprinose
sektora privredi. Pokriva 17 neenergetskih sektora i 3 energetska sektora.
• Faktori: Obuhvatanje stvaranja i distribucije prihoda od rada i kapitala u
privredi.
• Domaćinstva i turizam: Centralni dio potrošnje i prihoda, odražava
navike potrošnje na različitim nivoima prihoda.
• Vlada: Uključuje politiku rashoda javnog sektora i poreske/prihodne
politike.
• Eksterni sektor / Ostatak svijeta: Predstavlja dinamiku međunarodne
trgovine i ekonomske odnose Crne Gore sa globalnim tržištem.
• Štednja / Investicije: Transformisanje domaće i eksterne štednje u fizički
kapital
• Energetski sektori: Detaljan prikaz energetskog stanja, sa fokusom na:
• Električna energija: Ključni aspekti proizvodnje, distribucije i
obrazaca potrošnje.
• Ugalj: rudarske aktivnosti i njihov ekonomski uticaj.
• Naftni proizvodi: mreže za uvoz, porez i distribuciju.
Energetski proširena matrica društvenog računovodstva za Crnu
Goru, 2021. godina
Energetski proširene matrice društvenog računovodstva (ESAM) za Crnu Goru, 2021. godina

Source: Peter Griffin

19
Četiri scenarija cijene ugljenika su modelovana za sistem
trgovanja emisijama u Crnoj Gori
Modelovani scenariji cijena ugljenika u sistemu trgovanja Inicijalno modeliranje je uzelo u obzir samo promjene u cijeni ugljenika u postojećem sistemu
emisijama u Crnoj Gori trgovanja emisijama u Crnoj Gori (MT ETS) i nije se mijenjao obim sektora koji su potrebni za
plaćanje cijene ugljenika u Crnoj Gori.
180
Jedan dio jedinica emisije u MT ETS se slobodno dodeljuje, što smanjuje efektivnu cijenu ugljenika
koja se u prosjeku plaća za emisije. Besplatne dozvole će se postepeno ukidati do 2034. u skladu sa
160 EU ETS. Ovo je uzeto u obzir u modeliranju povećane cijene MT ETS sa cijenom postavljenom na
efektivnu cijenu ugljenika po jedinici emisije.
140
Modelovana su četiri scenarija cijene sistema trgovanja emisijama:
120 • Osnovni: U osnovnom scenariju, cijena ugljenika koju plaćaju kompanije obuhvaćene MT ETS
ostaje na trenutnoj cijeni od 24 €/ tCO2e.
100
€/tonne CO2

• Sporo usklađivanje sa sistemom trgovanja emisijama Evropske unije (EU ETS). Ovaj
80 scenario ima za cilj usklađivanje cijena sa EU ETS do 2050. godine. Spora harmonizacija ima za
cilj da minimizira ekonomski šok koji bi mogao biti uzrokovan naglim povećanjem cijene ugljenika.
Cjenovni put kojim se dostiže usklađivanje sa EU ETS uzima se iz prognoze cijena za hipotetički
60
ETS za regionalni energetski sektor Zapadnog Balkana, koju je proijcenila Energetska zajednica.

40 • Usklađivanje sa EU ETS do 2034. godine. EU CBAM naknade će biti u potpunosti usklađene sa
EU ETS cijenom do 2034. godine. Da bi dobra proizvedena u Crnoj Gori i izvezena u EU bila
20 izuzeta od EU CBAM, ona će morati da podliježu efektivnoj cijeni ugljenika koja je jednaka EU ETS
cijeni od tog datuma.
0
• Neposredno usklađivanje sa EU ETS. Cijena MT ETS je odmah usklađena sa cijenom EU ETS.
23

25

27

29

31

33

35

37

39

41

43

45

47

49
20

20

20

20

20

20

20

20

20

20

20

20

20

20

Base Slow EU ETS Važno je napomenuti da kao tržišna roba kojom se može trgovati, EU emisione jedinice nemaju
EU ETS by 2034 EU ETS
utvrđenu cijenu i očekivana buduća putanja cijene za EU ​ETS je prognoza zasnovana na očekivanoj
Izvor: Economic Consulting Associates, National Grid. 2022. Budući energetski scenariji, Sekretarijat
Energetske zajednice. 2021. Dizajn cijena ugljenika za energetsku zajednicu
ponudi i potražnji jedinica. Prognoze koje se koriste za potrebe ove analize preuzete su iz Scenarija
20 budućnosti energetike Nacionalne mreže (National Grid Future Energy Scenarios) koje je pripremio
Rezultati modelovanja procjene uticaja
Spora faza povećanja cijene ugljenika može smanjiti kratkoročne
ekonomske uticaje, ali će dovesti do većih uticaja na duži rok
• Neposredno usklađivanje cijene MT ETS sa cijenom EU ETS stvara
% promjene BDP-a u odnosu na osnovni scenario (nominalno)
značajan ekonomski šok, što dovodi do smanjenja BDP-a u
nominalnom iznosu od 1,7% u odnosu na osnovni scenario do 2026. -
2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035
godine. Nakon početnog šoka, uticaj na BDP tokom vremena se
smanjuje kako se ekonomija prilagođava rastu cijene ugljenika Kako se privreda prilagođava
-0.20%
povećanoj cijeni ugljenika, negativni
• U dva scenarija u kojima se usklađivanje sa EU ETS odvija postepeno, uticaj se smanjuje, a srednjoročno,
uticaj na BDP polako raste tokom vremena sa povećanom cijenom -0.40% scenario trenutnog usklađivanja sa
ugljenika i dostiže niži maksimalni uticaj. EU ETS ima manji uticaj na BDP od
faznih scenarija
• Međutim, pošto se privreda oporavila od početnog šoka, do 2031. -0.60%
godine uticaj scenarija neposrednog usklađivanja sa EU ETS je manji
od oba scenarija gdje se usklađivanje sa EU ETS odvija postepeno
tokom vremena. -0.80%

• Slično tome, do 2035. godine, uticaj usklađivanja sa EU ETS

-1.00%
scenarijom do 2034. godine počinje da se smanjuje i postaje manji od
još uvijek sve većeg uticaja Sporog usklađivanja sa scenarijem EU ETS
do 2034. godine. -1.20%

• Brzo povećanje cijene ugljenika dolazi sa odgovarajućim uticajem na Neposredno usklađivanje sa

BDP, ovaj uticaj se može ublažiti postepenim povećanjem cijene -1.40% cijenom EU ETS-a podrazumijeva
ugljenika tokom vremena, tako da se kasnije ostvari i dostigne manji postepenu promjenu cijene MT
maksimum. Međutim, uticaj trenutne promjene se vremenom smanjuje i ETS-a stvarajući značajan
-1.60%
na srednji rok je uticaj brzog povećanja manji od postepenog povećanja ekonomski šok
cijene ugljenika.. Stoga, postoji kompromis u pogledu toga kada i
koliko će biti ozbiljan uticaj na BDP, što se mora uzeti u obzir pri -1.80%
Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034
odabiru planiranog puta za usklađivanje cijene ugljenika sa EU
Immediate alignment with the EU ETS
ETS.

22
Uticaj na BDP je mali u realnom smislu jer je samo mala količina
kapitala niske produktivnosti povučena iz upotrebe zbog povećane
cijene ugljenika
• U svim scenarijima, ekonomski uticaj u realnom smislu je manji od % promjene BDP-a u odnosu na osnovni scenario (stvarno)
0,25% tokom perioda analize.
0.1%
• Sagledavanje rezultata u realnom smislu uklanja uticaje promjene ciena
iz analize i fokusira se samo na smanjenje proizvodnje u cijeloj privredi.
-
2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035
• Smanjena proizvodnja dolazi prvenstveno od smanjenja u sektoru uglja.
Pad proizvodnje u sektoru uglja implicira da se proizvodni kapital
povezan sa rudnikom više ne koristi i da se rente povezane sa tim -0.05%
kapitalom više ne generišu. Ovaj uticaj se ne može ublažiti jer kapital
povezan sa rudnikom ne može da se rasporedi negdje drugo u privredi i
rudnik uglja postaje nasukana imovina. -0.10%

• Razlika između uticaja viđenih u realnim i nominalnim veličinama

(prikazano na prethodnom slajdu) je uzrokovana smanjenjem plata u
-0.15%
privredi zbog potrebe da se neuposleni radnici prebace iz sektora uglja
u druge sektore i povezanog uticaja na deflator BDP-a. Ovo povećanje
raspoložive ponude rada smanjuje cijenu rada (plate), a samim tim i
doprinos rada nominalnoj vrijednosti BDP-a. -0.20%

• Stoga, veći dio uticaja povećanja cijene MT ETS-a na privredu može se

ublažiti upravljanjem implikacijama na tržištu rada usljed povećane -0.25%
ponude raspoložive radne snage. Ciljani program podrške tržištu rada
koji ima za cilj preraspodjelu radne snage u mogućnosti proizvodnje
može pomoći da se minimizuje uticaj povećane dostupnosti radne -0.30%
snage na plate. Ovaj rezultat je istinit u svim scenarijima.
Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034
Immediate alignment with the EU ETS

23
Povećanje cijene ugljenika povećava cijenu električne energije
proizvedene na uglju, smanjujući takvu proizvodnju, a samim tim i
emisije GHG
• Trenutno su samo TE Pljevlja i Kombinat aluminijuma uključeni u sistem
% promjene u CO2 od entiteta obuhvaćenih ETS-om u odnosu na 1990. godinu
trgovanja emisijama Crne Gore (MT ETS). S obzirom na nizak nivo
40%
proizvodnje u fabrici aluminijuma KAP, povećanje cijene MT ETS će samo
podstaći značajno smanjenje emisija iz termoelektrane.

• Emisije iz TE Pljevlja smanjuju se za između 64% i 71% u odnosu na 1990.

20% godinu do 2035. godine u svim scenarijima. Značajnija smanjenja emisija su
predviđena u ranijem roku u periodu analize u neposrednom usklađivanju
sa scenarijem EU ETS, što odražava brže povećanje cijene.
- • Smanjenje emisija je procijenjeno u odnosu na 1990. godinu, referentnu
2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035
godinu koja se koristi za postavljanje cilja smanjenja emisija u Crnoj Gori.

-20%
• Trenutnim NDC Crna Gora je postavila cilj smanjenja emisija od 35% u
odnosu na 1990. godinu do 2030. godine. Međutim, Vlada Crne Gore je
naznačila namjeru da poveća nivo ambicija te da cilja smanjenje od 55% u
odnosu na 1990. godinu u skladu sa ciljem Evropske Unije. Svi scenariji
-40% smanjuju emisije iz proizvodnje električne energije na ugalj za preko 35% u
odnosu na 1990. godinu do 2030. godine. Samo u scenarijma neposrednog
usklađivanja sa EU ETS i usklađivanjem sa EU ETS do 2034.
-60% godine,smanjuju se emisije iz proizvodnje električne energije na ugalj za
preko 55% u odnosu na 1990. godinu do 2030. godine.

• Važno je napomenuti da se profili smanjenja emisija procijenjeni

-80% korišćenjem CGE modela razlikuju od onih procenjenih u Plexos-u za
izveštaj o planiranju interakcija sa proizvodnjom električne energije koji je
Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034 takođe završen u okviru ovog PMI radnog paketa. To je zato što CGE model
Immediate alignment with the EU ETS NDC target for 2030 ne uzima u obzir tehničke operativne zahtjeve elektrana.
Proposed enhanced target for 2030
Izvor: Vlada Crne Gore. 2021. Montenegro First NDC (ažurirani podnesak), lična komunikacija sa
24 konsultantskim timom
Sektor rudarstva uglja je sektor koji je najviše pogođen
povećanjem cijene ugljenika
• Sektor rudarstva uglja je sektor na koji je najviše uticalo povećanje % promjene dodate vrednosti sektora uglja (realne cijene) u odnosu na osnovni
cijene ugljenika. Povećanje cijene ugljenika direktno povećava scenario
troškove proizvodnje električne energije na ugalj u TE Pljevlja, što 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035
dovodi do smanjenja proizvodnje iz elektrane i samim tim smanjene -

potražnje za ugljem1.
-10%
• Neposredan uticaj na sektor rudarstva uglja je najteži u neposrednom
usklađivanju sa scenarijem EU ETS. Postepena promjena cijene
-20%
ugljenika dovodi do odgovarajućeg stepena smanjenja potražnje za
ugljem. Do 2027. godine predviđa se da će dodata vrijednost u
sektoru uglja opasti za 70% u ovom scenariju. -30%

• Smanjenje dodtane vrijednosti u sektoru uglja dešava se sporije u

-40%
scenarijima gdje se usklađivanje sa EU ETS odvija u fazama tokom
vremena. Međutim, ukupno smanjenje se približava scenariju
neposrednog usklađivanja sa EU ETS do kraja perioda analize. -50%

• U svim scenarijima, postoji značajan uticaj na sektor rudarstva uglja. -60%

Ovaj uticaj se može proširiti tokom vremena usporavanjem stope po
kojoj se cijena MT ETS povećava tokom vremena.
-70%
• Tranzicijom u regionu Pljevalja koji je ekonomski zavisan od rudarske
industrije (rudnik uglja i termoelektrana su najveći poslodavci u -80%
regionu) mora se pažljivo upravljati kako bi se osigurala pravedna
tranzicija. Postepeno usklađivanje sa cijenom EU ETS-a stoga može
-90%
podržati upravljanje ovom tranzicijom.
Napomena: (1) Pretpostavlja se u svim scenarijima da će TE Pljevlja ostati u funkciji najmanje do 2035. Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034
godine. Smatra se malo vjerovatnim da će se elektrana zatvoriti prije ovog datuma uprkos rezultatima
modeliranja elektroenergetskog sistema koji su uključeni u Izveštaj o planiranju interakcija sa proizvodnjom Immediate alignment with the EU ETS
električne energije koji ukazuju da bi neposredno usklađivanje sa EU ETS učinilo TE Pljevlja finansijski
neodrživom prije ovog datuma.
25
Povećanje cijene ETS-a povećava cijenu električne energije u kratkom
roku, smanjujući proizvodnju sektora koji koriste električnu energiju
% promjene dodate vrijednosti sektora električne energije (realne cijene) u
• Povećanje cijene sistema trgovanja emisijama u Crnoj Gori (MT ETS) direktno
odnosu na osnovni scenario
2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 povećava troškove proizvodnje u TE Pljevlja i samim tim povećava
- maloprodajne cijene električne energije dok TE Pljevlja ostaje u funkciji 1. Ovo
-1% povećanje cijena dovodi do pada potrošnje električne energije što odgovara
padu sektorske dodate vrijednosti u realnom smislu.
-2%

-3% • Ovo povećanje cijene je u skladu sa nalazima Plexos modeliranja koji je

-4% završen za Izvještaj o planiranju interakcija sa proizvodnjom električne
energije koji je takođe pripremljen za ovaj radni paket PMI. Ta analiza je
-5%
pokazala rast cijena električne energije izazvan povećanjem cijene MT ETS-a,
-6% u kratkoročnom periodu dok TE Pljevlja ostane u funkciji.
Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034
• Povećanje cijene električne energije dovodi do pada sektorske dodate
Immediate alignment with the EU ETS
vrijednosti za sektor profesionalnih usluga. Električna energija je značajan
input za pružanje profesionalnih usluga, kroz korišćenje za u grijanje i
% promjene dodate vrijednosti u sektoru profesionalnih usluga (realne
osvetljenje poslovnih zgrada, stoga povećana cijena električne energije
cijene) u odnosu na osnovni scenario
dovodi do povećanja troškova proizvodnje i smanjenja proizvodnje.
2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035
- • Uticaj na sektorsku dodatu vrijednost i za sektor električne energije i za
-0.2% profesionalne usluge otprilike prati putanju povećanja cijene MT ETS-a. Oba
-0.4% sektora vide trenutni pad u trenutnom usaglašavanju sa EU ETS scenarijem
-0.6% kada se cijena postepeno poveća kako bi se uskladila sa EU ETS.
-0.8%
-1.0%
• Imajući u vidu značaj uslužne industrije za crnogorsku ekonomiju, akcije za
ublažavanje uticaja na sektor mogu biti opravdane ako se smatra vjerovatno
-1.2%
da će spriječiti značajno smanjenje blagostanja.
-1.4%

Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034

Napomena: (1) Pretpostavlja se u svim scenarijima da će TE Pljevlja ostati u funkciji najmanje do 2035. godine. Smatra se malo vjerovatnim da će
Immediate alignment with the EU ETS se elektrana zatvoriti prije ovog datuma uprkos rezultatima modeliranja elektroenergetskog sistema koji su uključeni u Izveštaj o planiranju
interakcija sa proizvodnjom električne energije koji ukazuju da bi neposredno usklađivanje sa EU ETS učinilo TE Pljejvlja finansijski neodrživom
26 prije ovog datuma.
Bez ublažavanja, povećanje cijene ugljenika je regresivno i
najviše utiče na drugi i treći decil najnižeg prihoda domaćinstava
% promjene potrošnje domaćinstava u odnosu na osnovni scenario
• Povećanje cijene sistema trgovanja emisijama u Crnoj Gori (MT ETS) je
Scenario sporog usklađivanja sa EU ETS
regresivno u sva tri scenarija, pri čemu najveći uticaj na potrošnju
domaćinstava pada na drugi i treći najsiromašniji decil. To je zbog toga što Income decile
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
povećana cijena MT ETS dovodi do kratkoročnog rasta cijena energenata, a -
energenti čini veći udio u kućnom budžetu ovih domaćinstava u poređenju sa -0.5%
imućnijim domaćinstvima. -1.0%
-1.5%
• Najsiromašnija domaćinstva (Decil 1) osjećaju manji uticaj na potrošnju -2.0%
domaćinstava u odnosu na drugi i treći decil. Ovo je vjerovatno zato što su
2025 2030 2035
najsiromašnija domaćinstva više zavisna od sopstvenog ogrijevnog drveta i
% promjene potrošnje domaćinstava u odnosu na osnovni scenario
drvenog uglja koji nisu obuhvaćeni MT ETS nego od električne energije.
Scenario usklađivanja sa EU ETS do 2034. godine
• Tajming kada domaćinstva iskuse uticaj povećanja cijene ETS-a na potrošnju Income decile
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
je usklađen sa brzinom kojom se cijena ETS-a povećava. U neposrednom -
usklađivanju sa scenarijem EU ETS, uticaj potrošnje se osjeća odmah. U -0.5%
scenarijima u kojima se povećanje cijena postepeno povećava, uticaj na -1.0%
potrošnju se neće osjetiti do 2030. godine. -1.5%
-2.0%
• Iako se kasnije manifestuje, uticaj na potrošnju dostiže veći maksimum u
scenarijima gdje se cijena ugljenika postepeno povećava tokom vremena. U 2025 2030 2035
ova dva scenarija, uticaj dostiže maksimum pri smanjenju potrošnje od 1,6%- % promjene potrošnje domaćinstava u odnosu na osnovni scenario
1,7% za najteže pogođene decile (Decil 2 i Decil 3). Dok uticaj dostiže Scenario neposrednog usklađivanja sa EU ETS
maksimum na smanjenje potrošnje od 1,3% za najteže pogođene decile Income decile
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
(Decil 2 i Decil 3) u neposrednom usklađivanju sa scenarijem EU ETS. -

• Uticaj na potrošnju se vremenom smanjuje kako se domaćinstva i privreda -0.5%

prilagođavaju povećanoj cijeni ETS-a, čime se takođe smanjuje regresivni -1.0%
element povećanja cijena. -1.5%

2025 2030 2035

27
Rezultati modelovanja procjene uticaja | Uvođenje
poreza na ugljenik na naftna goriva
Četiri scenarija cijene ugljenika su modelovana za porez na
ugljenik na naftna goriva
Drugi krug modelovanja je sproveden sa ciljem da se ispita uticaj uvođenja poreza na ugljenik na naftna goriva uz
Modelovani scenariji poreza na ugljenik na povećanje cijene u crnogorskom sistemu trgovanja emisijama (Montenegro ETS). Obim i dizajn ovog poreza
naftno gorivo u Crnoj Gori usklađeni su sa predstojećim Sistemom za trgovinu emisijama 2 Evropske unije (EU ETS 2), a cijene su takođe
120 izračunate u skladu sa EU Direktivom 2003/96 koja reguliše usklađivanje oporezivanja ugljenika sa minimalnom
visinom akcize na gorivo.

100 EU ETS 2, po sistemu “ograniči i trguj”, cijena ugljenika će biti uvedena uzvodno kod dobavljača goriva za zgrade, u
drumskom saobraćaju i dodatnim sektorima (umjesto krajnjim potrošačima). Ovaj sistem (šema) će postati
operativan 2027. godine. Kao šema “ograniči i trguj” , cijena emisija nije fiksna, a s obzirom da sistem još nije u
80 funkciji, podaci o cijenama još nisu dostupni. Cijena Sistema za trgovinu emisijama Evropske unije (EU ETS) je
stoga najbolji pokazatelj vjerovatne buduće cijene u EU ETS 2. Da bi se ublažio početni uticaj uvođenja cijene
ugljenika, biće uspostavljen mehanizam za ograničavanje rasta cijena iznad 45 €/t, koji će biti u primjeni za prve tri
60
godine sprovođenja šeme1.
Četiri scenarija poreza na ugljenik su razvijena u skladu sa ekvivalentnim putanjama koje se koriste za analizu
povećanja cijene crnogorskog ETS-a, ali su prilagođene da budu usklađene sa vremenskom putanjom EU ETS 2 i
40 EU Direktivom 2003/96. Kao takav, porez na ugljenik je prvi put uveden 2027. godine sa ograničenjem na 45 € do
2030. godine.
Prilagođavanje naniže od 0,025 € primjenjuje se u svim godinama u skladu sa EU Direktivom 2003/96, kako bi se
20 uvažila činjenica da su prosječne cijene akciza na gorivo u Crnoj Gori trenutno iznad minimalnog nivoa u EU. Prema
EU zakonodavstvu, dozvoljeno je da se akcize na gorivo iznad minimalnog nivoa tretiraju kao implicitna cijena
ugljenika.
- U svakom scenariju politike, porez na ugljenik na naftna goriva primjenjuje se kao dodatak i na istom nivou
(podložno gornjim ograničenjem od 45 €/t do kraja 2030. godine) kao i povećanje cijene ETS-a u Crnoj Gori. Ovo se
23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35
20

20

20

20

20

20

20

20

20

20

20

20

20

zasniva na pretpostavci da će porez na naftna goriva biti uveden na ekvivalentnom nivou ambicija kao ETS.
Base Slow alignment with EU ETS U osnovnom scenariju, porez na naftno gorivo je fiksiran na 0 € u svim godinama u skladu sa trenutnom situacijom.
EU ETS alignment at 2034 EU ETS Iako je EU ETS 2 prvenstveno predviđen za saobraćaj i zgradarstvo; upotreba goriva osim električne energije i
biomase u zgradama je minimalna u Crnoj Gori. Stoga je jedina značajna upotreba fosilnih goriva van sektora
Economic Consulting Associates, National Grid. 2022. Budući energetski scenariji,
Sekretarijat Energetske zajednice. 2021. Carbon Pricing Design for the Energy Community. obuhvaćenih ETS-om naftni derivati u saobraćaju. Dok se porez primjenjuje na sve naftne derivate u modelu, ovo
29
efektivno funkcioniše kao porez na ugljenik na naftne derivate koje se koriste u saobraćaju.
Izvor: (1) Evropska komisija. 2023. ETS 2: Buildings, road transport and additional sectors.
Uvođenje poreza na ugljenik na naftne derivate ima mali uticaj na
BDP, pored uticaja od povećanja cijene ETS-a​
• Uvođenje poreza na ugljenik na naftne derivate ima marginalni % promjene BDP-a u odnosu na osnovni scenario sa povećanjem cijene ETS-a,
apsolutni uticaj na BDP pored uticaja koji je već uzrokovan povećanjem ali bez poreza na ugljenik na naftne derivate (realne cijene)​
cijene sistema trgovanja emisijama u Crnoj Gori (ETS) i efekti su 0.1%
nedosljednih pravaca između scenarija. Međutim, negativan uticaj je -
relativno produžen i BDP u odnosu na osnovni scenario ne uspijeva da 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035
-0.05%
se tako snažno oporavi na način koji je primećen u scenarijima gdje se
ne primenjuje cijena ugljenika -0.10%

-0.15%
• Ovaj uticaj je uglavnom uzrokovan povećanjem troškova nametnutih
-0.20%
sektoru saobraćaja, što dovodi do značajnog smanjenja proizvodnje iz
tog sektora. -0.25%

-0.30%
• Dugoročni uticaj se manifestuje iz razloga što je supstitucija
saobraćajnih usluga unutar privrede teška. Kao rezultat toga, negativan Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034
uticaj poreza na ugljenik na BDP ostaje tokom vremena. Immediate alignment with the EU ETS
% promjene BDP-a u odnosu na osnovni scenario sa povećanjem cijene ETS-a i
• Trenutno postoje prepreke za uvođenje električnih i drugih vozila sa poreza na ugljenik na naftne derivate (realne cijene)
niskim emisijama ugljenika u Crnoj Gori i malo je vjerovatno da će doći 0.0%
do značajnijeg prihvatanja bez politika direktnih intervencija. Ukoliko se
-0.00%
ove barijere uklone, prihvatanje saobraćaja sa niskim sadržajem 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035
ugljenika će ublažiti neke od dugoročnih negativnih uticaja poreza na -0.05%
ugljenik na BDP. -0.10%

-0.15%

-0.20%

-0.25%

-0.30%

Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034

Immediate alignment with the EU ETS
30
Uvođenje poreza na ugljenik koji je usklađen sa EU na naftne derivate
smanjuje emisije iz upotrebe goriva na nivoe od oko 1990.​godine
% promjene emisija CO2 iz naftnih goriva u odnosu na 1990. godinu
400%

350%

• Emisije iz saobraćaja bilježe oštar pad 2027. godine kada je

300%
porez prvi put uveden, nakon čega se stalno povećavaju u
skladu sa rastom potražnje za saobraćajem. Drugi korak
250%
smanjenja se vidi 2030. godine kada se ukloni mehanizam
ograničavanja cijena na 45 € /t.
200%
• Međutim, emisije iz saobraćaja ostaju jedan i po do tri i po puta
150% veće nego sektorske emisije iz 1990. godine. To je zbog
značajnog povećanja potražnje. Kao rezultat toga, smanjenja
100% ne dostižu ciljeve smanjenja emisija u cijeloj ekonomiji.

50% • Dalje smanjenje emisija iz naftnih goriva će vjerovatno

zahtijevati dodatne intervencije kako bi se riješile preostale
- tržišne barijere za usvajanje vozila sa niskim emisijama.
2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035

-50%

-100%

Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034

Immediate alignment with the EU ETS NDC target for 2030
Proposed enhanced target for 2030

Izvor: Vlada Crne Gore. 2021. Prvi NDC Crne Gore (ažurirani podnesak), lična komunikacija sa
31 konsultantskim timom
Porez na ugljenik na naftne derivate ima značajan uticaj na dodatu
vrijednost u sektoru saobraćaja i skladištenja
• Uvođenje poreza na ugljenik na naftne derivate ima značajan uticaj na % promjene dodate vrijednosti saobraćaja (realne cijene) u odnosu na osnovni
proizvodnju sektora saobraćaja na svim nivoima oporezivanja. Uticaj se scenario
povećava sa nivoom poreza, i u neposrednom usklađivanju sa scenarijem 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035
EU ETS dostiže maksimalno smanjenje od 55% na kraju perioda analize. -
Dok je uticaj manje ozbiljan u scenarijima sa nižim nivoom poreza na
ugljenik, uticaj u secenariju sporog usklađivanja sa cijenom EU ETS i
dalje dostiže maksimalno smanjenje od relativno velikih 33%.
-10%
• Ovaj uticaj će biti ublažen uvođenjem električnih vozila i drugih opcija
saobraćaja sa niskim sadržajem ugljenika u zemlji. Korištenje ovih
saobraćajnih opcija nije obuhvaćeno modelom izračunljive opšte -20%
ravnoteže (CGE), međutim, sektorska analiza očekivanog prodora
električnih vozila, podstaknuta porezom na ugljenik na naftne derivate,
data je u sljedećem poglavlju.
-30%

• Međutim, postojanje drugih tržišnih barijera implicira da je malo

vjerovatno da će sam porez na ugljenik donijeti značajne nivoe prelaska
na električna vozila. Podrška politikama koje ciljaju na finansiranje -40%
kupovine skupih električnih vozila i uvođenje infrastrukture za punjenje
biće od suštinskog značaja za podsticanje korišćenja električnih vozila.
Štaviše, Mapa puta dekarbonizacije saobraćaja za Crnu Goru koja tek -50%
treba da bude objavljena ne ne prviđa prelazak sa motora sa unutrašnjim
sagorijevanjem na električna vozila kao veliki doprinos smanjenju emisija
u bliskoj budućnosti.
-60%
• Stoga, ukupan uticaj na sektor saobraćaja će vjerovatno biti niži nego što
je procijenjeno modelom. Stepen do kojeg će upotreba električnih vozila Slow alignment with the EU ETS EU ETS alignment by 2034
Immediate alignment with the EU ETS
ublažiti uticaj će vejrovatno biti ograničen, a negativan uticaj uvođenja
poreza na ugljenik na proizvodnju iz ovog sektora će biti značajan.
32
Porez na ugljenik na naftne derivate ima značajan i regresivan
uticaj na potrošnju domaćinstava​
• Uvođenje poreza na ugljenik na naftne derivate ima značajan uticaj na potrošnju % promjene potrošnje domaćinstava u odnosu na osnovni scenario
domaćinstava u scenarijima u kojima se postiže usklađivanje sa cijenom EU ETS. Scenario sporog usklađivanja sa EU ETS
U ova dva scenarija uticaj na potrošnju za sve decile prihoda je između 2% i 4%. Income decile
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
• Dok je uticaj do 2035. manji u scenariju sporog usklađivanja sa EU ETS, ovaj -
-0.5%
scenario ne postiže usklađenost sa cijenom EU ETS-a u periodu analize. -1.0%
Poređenje scenarija usklađivanja sa EU ETS do 2034. godine sa scenarijem -1.5%
trenutnog usklađivanja pokazuje da postepeno uvođenje poreza na ugljenik ima -2.0%
-2.5%
minimalnu korist u smislu ublažavanja uticaja.
2025 2030 2035
• Uticaj na potrošnju domaćinstava se ne smanjuje tokom vremena tokom perioda % promjene potrošnje domaćinstava u odnosu na osnovni scenario
analize. Scenario usklađivanja sa EU ETS do 2034. godine
Income decile
• Uvođenje poreza na ugljenik na naftne derivate je regresivno u sva tri scenarija, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
pri čemu najveći uticaj na potrošnju domaćinstava pada na prvi, drugi i treći -
-1.0%
najsiromašniji decil. To je zbog toga što saobraćaj čini veći udio u kućnom budžetu -2.0%
seoskih domaćinstava sa nižim prihodima u poređenju sa gradskim -3.0%
domaćinstvima. -4.0%
-5.0%
• Poređenje sa rezultatima o potrošnji domaćinstava, samo pri povećanju cijene 2025 2030 2035
ETS-a Crne Gore (vidi slajd 27), pokazuje da uvođenje poreza na ugljenik na % promjene potrošnje domaćinstava u odnosu na osnovni scenario
naftne derivate skoro udvostručuje uticaj na potrošnju domaćinstava u svim Scenario neposrednog usklađivanja sa EU ETS
decilima prihoda.
Income decile
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
• Prihvatanje električnih i drugih vozila sa niskim emisijama ugljenika će vjerovatno -
ublažiti uticaj na potrošnju u domaćinstvu, međutim ovaj efekat će vjerovatno biti -1.0%
-2.0%
ograničen u kratkom roku. Štaviše, ublažavanje ovim putem, će povećati -3.0%
regresivnu prirodu poreza jer je veća vjerovatnoća da će domaćinstva sa višim -4.0%
prihodima moći da priušte prvobitne troškove prelaska na električno vozilo. -5.0%

2025 2030 2035

33
Zaključci
Postepeno usklađivanje cijene MT ETS sa cijenom EU ETS do
2034. godine balansira ekonomske, EU i ekološke ciljeve

• Nominalni uticaj povećanja cijene sistema trgovanja emisijama u Crnoj Gori (MT ETS) je relativno mali na duži rok, a stvarni uticaj je mali tokom perioda analize.

• Procijenjeni maksimalni uticaj na BDP u datoj godini se smanjuje ako se cijena MT ETS postepeno povećava tokom vremena. Fazno uvođenje tokom vremena
će takođe dati priliku da se upravlja tranzicijom sektora koji su najviše pogođeni.

• Razlike u uticaju između usklađivanja sa ETS-om do 2034. godine u poređenju sa usklađivanjem do 2050. godine su relativno male i postaju niže u toku 2030-ih
kako se privreda prilagođava bržoj promeni cijena.

• Uticaj na BDP je prvenstveno uzrokovan prilagođavanjem na tržištu rada, uzrokovanim prelaskom radnika iz sektora uglja u druge sektore, što dovodi do nižih
plata u privredi. Ovo se može ublažiti kroz podršku ponovnom ulasku u radnu snagu bivših zaposlenih u sektoru uglja.

• Odsustvo ublažavanja povećanja cijene MT ETS-a je regresivno, pri čemu najveći uticaj na potrošnju imaju domaćinstva sa najnižim prihodima. Kao i kod uticaja
na privredu, regresivni efekat se vremenom smanjuje.

• Postepeno usklađivanje cijene MT ETS sa cijenom EU ETS-a postiže ravnotežu između podrške povećanom smanjenju emisija i ublažavanja najtežih
ekonomskih uticaja povećanja cijena.

• Usklađivanje sa EU ETS do 2034. godine takođe je u skladu sa ambicijama Crne Gore za pristupanje EU, pri čemu će se pristupanje vjerovatno postići u sličnom
vremenskom okviru.

• Usklađivanje do 2034. godine, takođe ublažava rizik povezan sa Mehanizmom za prekogranično prilagođavanje granice ugljenika (CBAM). Međutim, očekuje se
da Crna Gora neće imati značajan portfolio izvoza visokokarbonske robe pokrivene CBAM-om u EU 2034. godine (očekuje se da će izvoz električne energije biti
iz obnovljivih izvora) i to se stoga ne smatra velikim rizikom.

• U nedostatku dodatnih politika podrške za prihvatanje niskougljičnog saobraćaja, uticaj poreza na ugljenik na naftne derivate usklađenog sa cijenama EU ETS-a
na BDP i proizvodnju sektora saobraćaja biće značajan. Uvođenje ovakvog poreza preporučuje se tek kada se preduzmu radnje za stimulisanje rasta
alternativnih niskougljeničnih saobraćajnih opcija u Crnoj Gori. Alternativno, porez bi mogao biti uveden, ali kratkoročno postavljen na veoma nizak nivo sa ciljem
da se javnost upozna sa konceptom poreza, nakon što se preduzmu druge akcije podrške, nivo poreza bi se mogao povećati kako bi se uskladio sa EU .

35
Naredni koraci
Next steps

Naredni koraci na zaduženju 1: Procjena uticaja cijene ugljenika

Početak Okvir scenarija: Izrada CGE Prvi set rezultata Prvi nacrt Drugi set Drugi nacrt Finalni izvještaj
Priprema i modela modela: Prvi set izvještaja i rezultata izvještaja i
dogovor scenarije rezultata će se konsultacije o modela: Drugi konsultacije o
cijena ugljenika fokusirati na prvom skupu krug rezultata će drugom setu
koji će se povećanje cijene rezultata se baviti rezultata
modelovati ETS u Crnoj Gori proširenjem modeliranja
kako bi se cijene ugljenika
uskladila sa EU na porez na
ETS naftna goriva, kao
i opcije za
korišćenje ovih
prihoda

Završeno Završeno Završeno Završeno U toku Naredni koraci Naredni koraci Naredni koraci

37
David Williams, david.williams@eca-uk.com
Will Wright, will.wright@eca-uk.com
Peter Griffin, pgriffin@grippineti.com
eca-uk.com

ECONOMIC
CONSULTING
ASSOCIATES

www.eca-uk.com
Aneks: Osnovica za izračunljivo modelovanje opšte
ravnoteže
Kako funkcionišu modeli izračunljive opšte ravnoteže (CGE).
Istraživanje mehanike CGE modelovanja

• Napredni ekonomski alat: CGE modeli su složeni alati za procjenu punog spektra uticaja promena politike ili globalnih ekonomskih događaja na cijelu
ekonomiju.

• Analiza izvan površinskog nivoa: Za razliku od jednostavnijih ekonomskih modela, CGE modeli zadiru duboko u ekonomiju, razmatrajući ne samo direktne
efekte politike, već i sekundarne, talasne efekte u različitim sektorima.

• Studija poreza na ugljenik: Model prikazuje kako porez na ugljenik dovodi do povećanja troškova energije, utiče na proizvodne procese, m ijenja potrošnju i
na kraju rekonstruiše cijeli ekonomski okvir.

• Sektorske i bihejvioralne interakcije: Ovi modeli precizno prate interakcije između različitih ekonomskih sektora, uključujući promjene u proizvodnji, dinamici
tržišta rada i kapitala, i varijacije u obrascima prihoda i potrošnje domaćinstava.

• Različite konfiguracije modela: Razlikovanje između statičkih modela za trenutnu, jednokratnu analizu i dinamičkih modela koji pružaju uvid u evoluirajuće
ekonomske trendove tokom više perioda.

• Strateške implikacije za kreiranje politike: Istiknuta je korisnost u strateškom planiranju, razvoju politike i ekonomskom predviđanju.

Mehanika CGE modelovanja

Poređenje scenarija (% promjene)

Teorija/jednačine

Inicijalna Nova
Podaci (SAM) Šok politike
ravnoteža ravnoteža

Drugi parametri
Source: Peter Griffin

40
Osnove podataka u CGE modelima
Struktura podataka u CGE modelima Ilustrativni primjer matrice društvenog računovodstva (SAM)
• Matrica društvenog računovodstva (SAM) – osnovni skup
podataka: SAM je složen skup podataka koji obuhvata detaljnu sliku
svih ekonomskih transakcija u okviru jedne privrede tokom jedne
godine.

• Bogata integracija podataka: SAM integriše niz izvora podataka,

kao što su detaljne ulazno-izlazne tabele, nacionalni računi i obimni
podaci o porezima, prihodima i rashodima, nudeći višedimenzionalni
pogled na ekonomiju.

• Empirijski podaci za realizam: Parametri, uključujući elastičnost

cijena i obrasce potrošnje, koji potiču iz empirijskih studija, daju
modelu odziv u stvarnom svijetu.

• Proces kalibracije: Ovaj kritični korak usklađuje model sa stvarnim

ekonomskim podacima, osiguravajući da predviđanja modela
odražavaju stvarne ekonomske uslove i ponašanja.

• Iterativno usavršavanje radi preciznosti: Tekuća ažuriranja SAM-a

i parametara modela osiguravaju kontinuiranu relevantnost i tačnost u
uslovima promjenljivih ekonomskih uslova.

• Balansiranje detalja i efikasnosti: Rješavanje izazova u upravljanju

sveobuhvatnim modelom bogatim podacima uz obezbjeđivanje
računarske efikasnosti i praktične primenljivosti.
Source: Peter Griffin

41
Osnovne karakteristike CGE modela
Ključni atributi CGE modela

• Detaljno ekonomsko istraživanje: CGE modeli pružaju

Ilustrativan primjer strukture CGE modela
detaljan pogled na ekonomije, rašćlanjujući sektorske
zamršenosti u proizvodnji, potrošnji, vladinoj politici i
međunarodnoj trgovini.

• Ponašanje agenata i tržišna dinamika: Oni simuliraju

optimalno ponašanje različitih ekonomskih agenata kao što su
domaćinstva, firme, vlade i međunarodni subjekti, zajedno sa
dinamikom različitih tržišta.

• Fleksibilnost scenarija: Prilagodljivost modela omogućava

simulaciju širokog spektra ekonomskih uslova, od promjena
fiskalne politike do globalnih ekonomskih promjena.

• Procjena uticaja politike: Ovi modeli su vješti u proceni

distributivnih efekata politika, efikasnosti alokacije resursa i
ukupnih uticaja na ekonomsko blagostanje.

• Varijante modela za različite analize: razlika između

statičkih modela za analizu ravnoteže u jednom periodu i
dinamičkih modela za praćenje ekonomskih promena tokom
Source: Peter Griffin vremena.

• Tehnička sofisticiranost: Koristeći GAMS softver, CGE

modeli se bave složenim ekonomskim problemima,
omogućavajući detaljne simulacije i analize.

42