Wykłady ze składni

Składnia predykatowo-argumentowa
1. Wprowadzenie
2. Konotacja składniowa
3. Akomodacja składniowa
Wprowadzenie
 Krytyka składni szkolnej

1. Opis poziomu parole (konkretnych wypowiedzi),

a nie systemu składniowego.
2. Trudność w odróżnieniu członów (dopełnienia –
okoliczniki; przydawki niewłaściwościowe; okolicznik
przyimkowy).
3. Trudność w definiowaniu członów (podmiot).
4. Niedostrzeżenie fundamentalnej roli czasownika
w zdaniu (człon podrzędny wobec podmiotu)
 Skład systemu składniowego

1) Schematy zdaniowe (zdań minimalnych)

2) Reguły ich rozwijania i przekształcania
3) Reguły akomodacyjne
4) Reguły aktualizacji wypowiedzenia (referencja)
5) Reguły temporalizacji
6) Reguły wyrażania modalności
 SPA

Każde polskie zdanie realizuje następujący

schemat semantyczny:

MOD {P(X ref, Y ref), TEMP}

SPA
POR.:
● Ojciec wrócił
● Ojciec chyba wrócił
● Wczoraj ojciec chyba wrócił
Poziomy informacyjne wypowiedzi

MOD {P(X ref, Y ref), TEMP}

 Predykacja
PREDYKAT – wyrażenie występujące
z argumentem – nazwą obiektu, które przekazuje
informacje o tym obiekcie (przypisuje mu jakąś
cechę)
PREDYKACJA – operacja przypisania cechy
obiektowi dokonana wraz z aktem wyrażenia
postawy intencjonalnej nadawcy (stwierdzenie,
hipoteza itp.). Sam akt przypisania nazywa się
atrybucją.
 „Pada deszcz”
PREDYKACJA

MOD {P(X ref, Y ref), TEMP}

MODALNOŚĆ ATRYBUCJA

Nadawca ma pewność, że: obiekt „deszcz”

jest w stanie „padać”
 Trzy klasyfikacje predykatów
Dwie klasyfikacje formalne i jedna semantyczna:

1) Podział ze względu na stopień złożoności:

proste, np. trzymać
złożone, np. nieść

2) Podział ze względu na liczbę argumentów

(0-, 1-, 2-, 3-, 4-argumentowe)
Jan śpi.
Jan czyta książkę.
Jan przenosi stół z pokoju do kuchni.
Grzmi!
 Trzy klasyfikacje predykatów
Dwie klasyfikacje formalne i jedna semantyczna:

1) Podział ze względu na stopień złożoności:

proste, np. trzymać
złożone, np. nieść = iść + trzymać

2) Podział ze względu na liczbę argumentów

(0-, 1-, 2-, 3-, 4-argumentowe)
Jan śpi.
Jan czyta książkę.
Jan przenosi stół z pokoju do kuchni.
Grzmi!
 Trzy klasyfikacje predykatów
3) Semantyczne typy predykatów
(R. Grzegorczykowa, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, str. 107)
 SPA

Konotacja składniowa

Akomodacja składniowa
 Budowa zdania
Składnia tradycyjna:
zdanie to ciąg składników połączonych relacjami
składniowymi i pełniących jedną z pięciu funkcji
(P, O, D, PD, OKL)
Jan pisze skomplikowane wzory na czarnej tablicy białą kredą

Piotr uderzył Pawła kijem

Maria podoba się Janowi
Wody przybyło
Marii zrobiło się słabo
 Schemat zdaniowy
Nowsze teorie:
w centrum zdania znajduje się predykat,
a budowa zdania zależy od jego
wymagań składniowo-semantycznych

KONOTACJA SKŁADNIOWA

Jan / pisze / skomplikowane wzory / na czarnej tablicy / białą kredą



KTOŚ –
 PISZE – COŚ – CZYMŚ – NA CZYMŚ
KTOŚ – UDERZYŁ – KOGOŚ – CZYMŚ
KOMUŚ – PODOBA SIĘ - KTOŚ

 ARGUMENTY
Poważny problem sprawia ustalenie, które argumenty są
obowiązkowe, a które fakultatywne.
Test redukcji:


Jan czyta książkę

Jan czyta (książkę)
Jan przenosi stół z pokoju do kuchni
Jan przenosi stół z pokoju (do kuchni)
Jan przenosi stół (z pokoju) do kuchni
Jan przenosi (stół) z pokoju do kuchni
Jan przenosi (stół z pokoju do kuchni)
Jan przenosi (stół z pokoju) do kuchni
 Argumenty pełnią role semantyczne
Podstawowe role to:

AGENS / PROCESOR
PATIENS
MIEJSCE
CZAS Podmiot doznający (experiencer) a podmiot gramatyczny

ŹRÓDŁO  Mała się gniewa

 Małej brakuje gniewu
 W Małej jest gniew
 Mała lubi Jerzego
 Małej podoba się Jerzy
 Schematy zdaniowe
 minimalna (sensowna) struktura, do której da się sprowadzić
każde zdanie empiryczne – szkielet konstrukcyjny,
 należy do systemu (langue) – abstrakcyjność i potencjalność,
 pozwala generować wypowiedzi (reguły rozwijania i transformacji).

definicje schematu zdaniowego:

 abstrakcyjny układ pozycji składniowych wyznaczany przez
właściwości konotacyjne (składniowo-semantyczne) czasownika,
 uogólniona, abstrakcyjna reprezentacja zdania empirycznego.
 Metody ustalania schematu zdaniowego

ETAP I. REDUKCJA (do zdania minimalnego) – zdanie empiryczne

należy zredukować do tzw. struktury minimalnej, czyli do
wypowiedzenia, w którym usunięcie jakiegokolwiek składnika
spowoduje utratę sensu lub błąd gramatyczny (elipsa).
Zredukowane zdanie musi być komunikacyjnie pełne (poza
kontekstem).

ETAP II. ABSTRAKCJA (od składu leksykalnego) – zdanie minimalne

należy uogólnić, zastępując argumenty zaimkami nieokreślonymi, a
następnie podstawić w miejsce wszystkich pozycji odpowiednie
symbole gramatyczne,
 Metody ustalania schematu zdaniowego

PRZYKŁAD

Zdanie empiryczne: Wczoraj niespodziewanie Jan odwiedził

samotną Marię na prośbę jej dobrej znajomej

Redukcja:
Wczoraj Jan odwiedził Marię na prośbę dobrej znajomej
Jan odwiedził Marię na prośbę znajomej
Jan odwiedził Marię

Abstrakcja: KTOŚ – ODWIEDZIŁ – KOGOŚ

N(1) – V – N(4)
 Pojęcie konotacji
Dwa rozumienia konotacji składniowej:
1)Konotacja – „otwieranie w tekście miejsc przez jedne formy
wyrazowe dla innych form wyrazowych” - KONOTACJA
TEKSTOWA (grupotwórcza) – K. BÜhler
psów ===>(nie ma, stado, pięć)
2) Konotacja - wymagania składniowe wyrazu, który należy
uzupełnić leksemami podrzędnymi dookreślającymi jego treść,

uderzać

ktoś kogoś (czymś) (w coś)

Piotr uderza Pawła kijem w nogi

 Problemy
Największy problem to ustalenie liczby argumentów,
które implikuje dany predykat
 jak odróżnić wymagania syntaktyczne od semantycznych?
 jak odróżnić wymagania obowiązkowe od fakultatywnych?

Wczoraj odwiedziła mnie w pracy moja siostra

odwiedzić (ktoś, kogoś, kiedyś, gdzieś)?

odwiedzić (ktoś, kogoś)?
 Konotacja
KUPOWAĆ
KTOŚ – KUPUJE – COŚ – OD KOGOŚ – ZA ILEŚ PIENIĘDZY


SPRZEDAWAĆ
KTOŚ – SPRZEDAJE – COŚ – KOMUŚ – ZA ILEŚ PIENIĘDZY


POŻYCZYĆ (KOMUŚ)
MILCZEĆ (a „nie mówić”)
CHYBIĆ (Lewandowski chybił)
Najważniejsze jest kryterium nieeliptyczności (zdanie ma pozostać
komunikacyjną całością); z tego punktu widzenia wyróżnia się:
a) konotację o charakterze składniowo-semantycznym – czasownik
wymaga członów, których nie da się pominąć bez utraty sensu i
zachowania poprawnej struktury gramatycznej,
b) konotację o charakterze semantycznym (walencję) – czasownik
otwiera miejsca dla innych wyrazów w zdaniu (niektóre z nich to
argumenty obligatoryjne).
KONOTACJE ALTERNATYWNE: czytać o czymś – czytać coś – czytać, że
Konotacyjne typy polskich czasowników
1) zeromiejscowe – nie wymagają żadnych uzupełnień (pada, dnieje)
2) jednomiejscowe – wymagają uzupełnienia grupą nominalną w mianowniku
(czasem przypadku zależnym) – Jana mdli, Wody ubywa.
3) dwumiejscowe:
mianownik i przypadek zależny: Jan czyta książkę,


mianownik i bezokolicznik: Staś musi wyjechać,



mianownik i gr. przysłówkowa – Janowi pracuje się źle.



mianownik i zdanie: Adam mówił, że Piotr jest romantyczny



mianownik i mianownik: Jan jest miły



4) trójmiejscowe:
mianownik i 2 gr. nom. w przypadkach zależnych: Jan daje tacie gazetę


mianownik, gr. nom. + gr. adwerb.: Jan ocenia Piotra w czarnych kolorach


5) czteromiejscowe – czasowniki przemieszczania: przenosić się,

przestawiać
Schematy zdaniowe współczesnej polszczyzny
według R. Grzegorczykowej

A. SCHEMATY B. SCHEMATY
BEZMIANOWNIKOWE Z MIANOWNIKIEM
 Schematy zdaniowe polszczyzny
• N – grupa nominalna
• 1,2,3… - kolejny przypadek
• co – casus obliquus (przypadek zależny)
• V cop – czasownik-łącznik
• Vmod – czasownik modalny
• Vniefl – czasownik niefleksyjny
• Vfaz – czasownik fazowy
• Inf – bezokolicznik
• Sent – zdanie
• Adv – fraza przysłówkowa
• Adj – przymiotnik
• NA – nomen actionis (nominalizacja)
• Preap – konstrukcja z przyimkiem
Schematy zdaniowe polszczyzny
Schematy zdaniowe polszczyzny
 Przekształcanie schematów
1) Derywowanie
N1-V-N4: Ona myje włosy.

• zdania zaprzeczone: Ona nie myje włosów.

• zdania pytajne: Czy ona myje włosy?
• rozkazy: Niech ona myje włosy. Ty, myj włosy!
• konstrukcje bierne: Włosy są przez nią myte.
• konstrukcje bezosobowe: Włosy się myje.
2) Rozwijanie
3) Łączenie
 Jak zapamiętać schematy zdaniowe?
NA MIŁOŚĆ NIEWŁAŚCIWĄ

Już świta. / Annę mdli. / Od Jana jedzie. /

Późno się robi. / Nie warto tu siedzieć. /
Wnet może padać. / Czas, by iść do domu. /
Chociaż – nie zbrakło gorzałki nikomu... /
Jana do Anny ciągnie. / Nie jest miło
chłopcu: / żenić się zawsze go korciło. /
Żal mu, że pijak. / A pić jest nikczemnie. /
Kochać przestaje wtedy być przyjemnie! /

(Marek Świdziński, Język – teoria – dydaktyka,

t. 8., red. M. Prayzner, Kielce 1987, s. 11-15)
 Konotacja rzeczowników
Rzeczowniki są bardzo rzadko wyrazami
składniowo i semantycznie niesamodzielnymi:

a) rzeczowniki relacyjne: ojciec, syn, matka,

przyjaciel (kogo?, czego?), ambasador
(państwa x w państwie y)

b) rzeczowniki odczasownikowe – pisanie listu,

bieganie po moście itp