DİLBİLGİSİNİN

BÖLÜMLERİ

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 1

 DİL BİLGİSİNİN BÖLÜMLERİ
Bir dili, seslerinden kelime gruplarına ve cümlelerine
varıncaya kadar bütün yönleriyle inceleyen, bunların
kurallarını belirleyen bilim dalına dil bilgisi
veya gramer denmektedir. Bütün bilim dalları gibi geniş bir
araştırma alanı olan dil bilgisi de kendi içerisinde bölümlere
ayrılmıştır. Dil bilgisinin bölümlerinden;

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 2

Ses bilgisi (fonetik): Dilin seslerini, bunlar arasındaki ilgileri,
ses olaylarını;
Yapı bilgisi (morfoloji): Kelime ve kelime çeşitlerinin
köklerini, eklerini, bunların yapısını ve görevini;
Cümle bilgisi (sentaks): Kelimelerin birbirleriyle olan
ilgilerini ve cümleleri;
Anlam bilgisi (semantik): Kelime ve kelime gruplarının
anlamlarını, dildeki anlam olaylarını;

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 3

Köken bilgisi (etimoloji): Kelimelerin kaynağını, hangi
dilden alındığını, inceler.
Dilin bölümlerini, kesin çizgilerle sınırlamak mümkün
olmadığı gibi bunları birbirinden tamamen bağımsız olarak
değerlendirmek de imkânsızdır. Özellikle anlam bilgisi,
köken bilgisi ve yapı bilgisinin birbiriyle iç içe olması
sebebiyle; anlam bilgisi ve köken bilgisi, yapı bilgisinin
içinde değerlendirilir. Dil bilgisinin genellikle ses bilgisi, yapı
bilgisi ve cümle bilgisi olarak üç bölümde incelenmesinin
sebebi de budur.
14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 4
Dil olgusunu ve yeryüzündeki tüm dilleri genel olarak bütün
yönleriyle konu edinip inceleyen bilim dalının adı "dil
bilimi"dir. Dil biliminden farklı olarak dil bilgisi ise, ele
alınan bir dilin en küçük birimi olan seslerinden, en büyük
birimi olan cümlelerine kadar içinde barındırdığı tüm
dilsel unsurlarını araştırıp inceler ve birtakım yargılara
varır. "Gramer" olarak da adlandırılan bu bilgi alanı, ses
bilgisi (fonetik), biçim bilgisi (morfoloji), köken bilgisi
(etimoloji) ya da lehçe bilgisi (diyalektoloji) gibi çeşitli
kollara sahiptir.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 5

1. Ses Bilgisi (Fonetik)
Bir dilin en küçük yapı taşı sestir ve ses bilgisi, sesleri
kendisine inceleme konusu yapar. Her dilin kendisine
özgü olan ses dizimini ele alır ve ses, sesbirim, alt
sesbirim gibi sese ait olan kavramları açıklayıp bu
unsurlarla ilgili tanım ve sonuçlara varmaya çalışır.
Ayrıca, ses unsurunun ortaya çıkışı, dil seslerinin
nitelikleri ve tasnifi, seslerdeki değişim ve gelişmeler,
vurgu ve tonlama özellikleri vb. gibi konulara açıklık
getirir.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 6

Örneğin, doy- fiilinin en eski biçimi olan tod- fiilinden
yola çıkarak, bu fiildeki seslerin hangi aşamalardan
geçerek nasıl bu hâli aldığını ya da kalp kelimesine bir
sesli harf geldiğinde, bu kelimenin sonunda yer alan /p/
sesinin /b/ sesine nasıl dönüştüğünü açıklamaya çalışır.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 7

2. Biçim Bilgisi (Morfoloji)
Dildeki biçimbirimleri, yani kök ve ekleri inceleyen
alandır. Kökleri ve ekleri sınıflandırır ve bu unsurları
açıklamaya çalışır. Dildeki kök ve eklerin nasıl
kullanıldığını, birbirleriyle ilişkilerini, isim ve fiil
köklerini, yapım ve çekim eklerini, sözcük türlerini ve
türetme şekilleriyle kök, ek, gövde gibi kavramlara temas
eder.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 8

gözlükçü kelimesinin kök ve eklerine nasıl ayrılacağı ve bu
kök ve eklerin tanımlama ve açıklamalarının nasıl
yapılacağı, bu bilgi alanının konusu dâhilindedir.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 9

3. Köken Bilgisi (Etimoloji)
Dildeki kelime ve kelime köklerinin ilk şeklinin nasıl
olduğu, hangi köklerden türediği, tarihî süreç içerisindeki
değişimleri, ilk olarak hangi anlamları taşıdığı vb. gibi
geçmiş zamanlara yönelik araştırmalar yapan köken
bilgisi, dilsel unsurların geçmişleri ile ilgilidir.
Kelimelerin kaynağını, biçimsel ve anlamsal
değişikliklerini, tarihsel seyirlerini ve aralarındaki bugün
ile geçmiş bağlantılarını araştırır. Ses bilgisi ve anlam
bilgisi ile de yakından ilgilidir.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 10

kâtip "yazman" kelimesinin Arapça bir kök olan "ktb"den
fâ'il vezninde türetildiğini ve Arapçadan Türkçeye
geçtiğini ortaya koymak köken bilgisinin görevidir.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 11

4. Dizim Bilgisi (Tümce Bilgisi/Söz Dizimi/Sentaks)
Dildeki kelimelerin birbirleriyle olan ilişkilerini, kelime
ve kelime gruplarının cümle içerisindeki durumlarıyla
görevlerini inceleme konusu edinen dizim bilgisi,
cümlenin öğelerini ve cümle türlerini de araştırır ve
tanımlar.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 12

"Öğretmen, yıllar sonra ödülünü alır." cümlesini öğelerine
ayırmak, cümle türünü belirlemek, cümle içerisinde yer
alan kelimelerin görevlerini incelemek bu bilgi alanının
görevidir.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 13

5. Anlam Bilimi (Semantik)
Anlam bilimi, dildeki kelimelerin anlamları üzerinde durur
ve işaret ettikleri anlamlarla kelimeler arasındaki ilişkileri
konu edinir. Kelimelerin esas ve yan anlamları, eş ve zıt
anlamlıları, cümle içindeki anlamları gibi unsurlar üzerine
yoğunlaşır. Kelimelerin anlamlarında meydana gelen
değişimler de anlam biliminin konuları arasındadır.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 14

Örneğin, yüz kelimesinin sayı olan yüz, uzuv olan yüz, "üst
kısım" anlamındaki yüz ya da yüz- fiili gibi çeşitli
anlamları karşıladığını araştırmak ve bu konuda
hükümlere varmak anlam bilimi sayesinde olanaklıdır.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 15

6. Lehçe Bilgisi (Diyalektoloji)
Bir dilin lehçe, ağız ve şive gibi dallarını, bunlar arasındaki
ses, şekil ve söz farklılıklarını ortaya koymayı amaçlayan
lehçe bilgisi, bu dalların ve bunlar arasındaki farklılıkların
ortaya çıkış süreçlerini, hangi bölgelerde nasıl
kullanıldıklarını ortaya koymayı amaçlar.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 16

Türkçenin lehçelerinden Türkiye Türkçesi ile Altay
Türkçesi arasındaki ilişkileri, benzer ve farklı yönleri
ya da bu iki lehçenin birbiriyle olan tarihî ya da güncel
etkileşimlerini araştırmak lehçe bilgisinin görevidir.

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 17

• 7. Sözcük Bilgisi (Leksikoloji)
• Bir ya da birden fazla dil arasında, sözcüksel düzeyde
çeşitli amaç ve yöntemlerle karşılaştırmalar yapan
sözcük bilgisi, sözcüklerin derlenip bir araya getirilmesi,
sınıflandırılması ve sıralanmasını da içerir. Bu alan,
sözlüklerin oluşturulmasına imkân sağlar ve sözcük
öğretimi ile kelime hazinesinin gelişimi konularını da
bünyesinde barındırır.
• Bir ya da birden fazla dilli sözlüklerin hazırlanması
aşamasında sözcük bilgisi en temel vazifeyi görür.
14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 18
 TEŞEKKÜR EDERİM

14.03.2024 H. Mahru SAKARYA 19