NOLI ME TANGERE

KABANATA 36 -42

Inihanda ni;
Marissa M. Pascasio
Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin

Buod

Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago dahil sa hindi inaasahang
pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang pagtangis at hindi pinakikinggan ang
payo ng kanyang ale at ni Andeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na
makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis ang eskomonyon sa binata.

Saglit na umalis si Kapitan Tiyago sapagkat pinapupunta ito sa kumbento.

Pinatuloy na inaalo naman ni Tiya Isabel si Maria sa pagsasabing susulat sila sa Papa at
magbibigay ng malaking limos. Madali namang mapapatawad si Ibarra sapagkat nawalan
lamang ng ulirat si Padre Damaso. Si Andeng ay nagboluntaryong gagawa ng paraan para
magkausap ang magkasintahan.

Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiyago. Sinabi nito na
inutusan siya ng pari na sirain ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. Si Pari
Sibyla ay nagsabi naman na huwag tanggapin si Ibarra sa kanyang tahanan at ang utang ni
Kapitan Tiyago na P50,000 sa binata ay huwag ng pabayaran kundi mawawala ang kanyan
buhay at kaluluwa.
 Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria sa pagsasabing ang ina raw nito ay nakita lamang
niyang umiyak nang ito’y naglilihi. Isa pa, anito, may kamag-anak si Padre Damaso sa
nakatakdang dumating mula sa Europa at siyang inilalaan ng maging panibagong katipan ni
Maria. Sindak ang mga kausap ni Kapitanlalo na si Maria na napailing lamang, umiiyak at
tinakpan ang mga taynga. Pati si Isabel ay nagalit at sinabihan ang Kapitan na ang pagpapalit
ng katipan ay hindi parang nagpapalit lamang ng baro.

Dahil kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo. Iminungkahi ni Tiya Isabel na

sulatan ito. Pero, sinabi ng Kapitan na mawawalang kabuluhan lamang sapagkat ang
arsobispo ay isang prayle rin at walang ibang paunlakan kundi ang mga kapwa prayle.
Pagkarrang pagsabihan ng Kapitan si Maria na tumigil na ito sa kangangalngal at baka
mamugto ang mga mata. Hinarap na niya ang paghahanda sa bahay.

Maya-maya pa’y dumating na nga ang Kapitan-Heneral. Ang buong kabahayan ni

Kapitan Tiyago ay nagsimula ng mapuno ng mga tao. Si Maria naman ay tumakbo sa silid at
nagdasal sa Mahal na Birhen. Nasa ganito siyang kalagayan ng pumasok ang kanyang Tiya
Isabel at sinabing gusto siyang makausap ng Kapitan-Heneral. Mabigat man sa loob ay unti-
unti na siyang nag-ayos ng katawan.
Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral

Buod

Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra. Samantala,

kinausap muna niya ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang
nagsesermon sa misa si Padre Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit
ni Damaso. Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok siyang
kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay tanda ng
mabuting ugali ng Kapitan-Heneral;. Mayroon siyang panahon basta sa katarungan.

Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang mga reverencia na sina Pari

Sibyla,Pari Martin,Pari Salvi at iba pang mga prayle. Yumuko ang mga ito at nagbigay
galang sa Heneral…Dahil hindi kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng heneral. Sinabi
nina Pari Sybila at Pari Salvi na may sakit ang hinahanap. Ang sumunod na nagbigay
galang sa heneral ay sina kapitan tiyago at Maria.
 Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa pananghalian. Kung
hindi dahil sa kanya , maaring nautas na si Ibarra si Padre Damaso. Sinabi ng Heneral na
kailangang tumanggap ng gantimpala si Maria na kagyat namang tumutol.

Smantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at nakahanda na

siyang humarap sa Heneral. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi
niyang nais itong makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa
alkalde na samahan siya nito sa paglilibot.

Hindi matiis ni Pari Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra ay excomulgado.

Pero,hindi siya pinapansin nito at sa halip sinabi ng Heneral na ipaabot kay Padre Damaso
ang pangangamusata na gumaling ito kaagad. Napamaang ang mga reverencia at sabay
sabay na nagpaalam. Nakasalubong nila ang pagpanaog ni Ibarra. Ngunit hindi sila
nagkakibuan. Mata lamang ang nag-usap.

Pagkakita ng Henaral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan at sinabing tama
lang ang kanyang ginawa lalo na ang ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak
niya na kakausapin ang arsobispo tungkol sa pagkakaexcumulgado ni Ibarra.
 Sa pagkukuwento, lumitaw na nagkapalad si Ibarra na makatagpo ang pamilya ng
kapitan Heneral noong siya nagpunta sa Madrid. Tinanong ng Heneral kung wala man lang
liham na tagubiling dala si Ibarra para sa kanya. Hindi na kailangan ito, ani Ibarra sapagkat
lahat daw ng mga Pilipino ay tinagubilin sa Heneral. Sa pagpapahayag ni Ibarra ng kanyang
sariling pananaw sa buhay, nagpamuni ng Heneral na matalino ang binata. Inamuki niya
itong ipagbili ang lahat lahat na ari-arian at sumama na sa kanya sa Espanya sapagkat hindi
nababagay ang kanyang kaisipan sa Pilipinas. Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na matamis
ang mamuhay sa bayang sinilangan at pinamuhayan din ng mga magulang nito.

Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarrasapagkat inaakala niyang

higit nga niyang kilala ang Pilipinas kaysa sa kanya. Nang maalala niya si Maria, sinabi ng
Heneral kay Ibarra na puntahan na niya ang kanyang kasintahan at itagubilinang paparoonin
sa kanya si kapitan tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan siya sa pamamasyal.
Tumango si Ibarr at umalis na. Kapagdaka,tinawag ng Heneral ang mga kagawad at
sumunod ang alkalde. Sinabihan ng Heneral ang alkalde na hindi na kailangang maulit pa
ang naganap na pananghalian at ibigay ang lahat ng kaluwagan kay Ibarra sa
pagsasakatuparan ng kanyang mga mabubuting layunin. Huwag ding pakialaman si Ibarra,
mariing pautos pa ng Heneral.
 Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako siyang pangangalagaan
din ang kaligtasan ni Ibarra. Nang dumating si tiyago kaagad na binati siya ng Heneral
dahil sa pagkakaroon ng kapuri-puring anak at marangal na manunungangin.Nagprisinta pa
ang Heneral na maging ninong sa kasal.

Samantala, kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa silid ni Maria

sapagkat naririnig niya ang boses nito. Pero, hindi binuksan ang pinto at sa halip ay si
Sinang ang sumilip. Sinabi ni Sinang na isulat na lamang ni Ibarra ang sasabihin sapagkat
papunta sila sa dulaan. Nagtaka si Ibarra.
Kabanata XXXVIII
Ang Prusisyon

Buod

Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga batingaw ay

nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay mayroong dalang
sinding parol. Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan
Tiyago, ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng kapitan. Nagpatayo ang
kapitan ng isang kubol sa harap ng kanyang bahay upang pagdausan ng pagbigas ng tulang
papuri o loa sa pintakasi ng bayan. Kung hindi lamang sa imbitasyon ng Kapitan Heneral,
mas gusto ni Ibarra na manatili na lamang sa tahanan ni Kapitan Tiyago upang makasama
niya si Maria.

Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may hawak na mga seryales na

pilak. Kasunod nila ang mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel.
Ang mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang
maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng
kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyo
 Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San Juan Bautista.
Sumunod si San Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli
ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero.

Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa pagdadarausan ng
loa. Mula sa tabing may isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo,
nakabanda at may bigkis ang lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata sa wikang
Latin, Kastila at Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa mapatapat sa bahay ni
Kapitan Tiyago. Ang lahat ay natigilan sa magandang pag-awit ni Maria Claria ng Ave Maria
ni Gounod sa saliw ng kanyang sariling piyano. Kung napatigil si Padre Salvi sa ganda ng
tinig ni Maria Clara. Higit na nakadama ng kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang
mensahe ng tinig ng kasiphayuan ng kasintahan. Saglot na naputol ang pagmuni-muni ni
Ibarra nang palalahanan siya ng kaptian Heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa
pagkain upang pag-usapan ang pagkawala nina Basilio at Crispin.
Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion

Buod

Kahit na napatapat ang prusisyon sa bhay ni Donya Consolacion ay pinid na

pinid. Nang umagang iyon, ang asawa na alperes at paraluman ng mga guwardiya sibil ay
hindi nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya
ng alperes ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang amoy katulad ng
kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni Donya Consolacion siya ay higit
pa ngang maganda kaysa kay Maria Clara.’

Ang ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya bukod sa siya ay hindi

pinayagang lumabas ng bahay ay ang pangyayaring sobra kung alipustain at murahin siya
ng alperes. Suklam na suklam ang Donya at iniisip kung paano makapaghiganti. Ang
pagdili-dili niya ay nakapagbigay sa kanyang ng ibayong ngitngit.
 Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon, ipinasara niya sa bantay ang
lahat ng mga bintana at nagpasindi pa ng ilaw. Inutusan din nitong huwag magpapasok maski
sinuman. Pinakandado niyang mabuti pati pintuan. Habang nag-iisip ang Donya narinig
niyang umaawit si Sisa na dalawang araw ng nakukulong sa kwartel. Pinapaakyat ng Donya
si Sisa upang pakantahin. Palibhasa, sa wikang kastila ang utos ng Donya, hindi ito
maunawaan ni Sisa. Isa pa hindi matino ang isip, isa na siyang baliw.

Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling inutos na kumanta si Sisa. Pero,
hindi sumunod si Sisa. Dahil dito, inutusan ng Donya ang sundalo na sabihin kay Sisa ang
gusto nitong mangyari. Kumanta si Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit ay tumalab sa
damdamin ng Donya at nakapagsalita ng Tagalog. Napamaang ang sundalo, hindi niya sukat
akalain na marunong ng Tagalog ang Donya. Napansin ng Donya ang pagkamaang ng kawal,
kaya galit na pinaalis ito. Binalingan ng Donya si Sisa at sa pilipit na pangangastila ay
inutusan itong magbaile o sumayaw.

Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa. Nabuwal si Sisa at
nagisi ang manipis nitong damit kasabay ng paglabas ng dugo mula sa nabakbak na sugat.
Nasisiyahan ang Donya sa gayong tanawin. Ang kanyang galit ay naibunton niya kay Sisa.
 Hindi napansin ng Donya ang pagdating ng alperes na pasikad na binuksan ang
nakasarang pintuan. Pagkakita ng alperes kay Sisa, sinagilahan ito ng pangangatal ng
katawan sa galit at namutla. Bumalasik ang kanyang mukha. Ngunit, parang walang anuman
ito sa Donya. Tinanong pa niya ang alperes kung bakit hindi man lang daw bumati ito sa
kanya. Hindi sumagot ang alperes. Inutusan niya ang bantay na bigyan ng damit at pagkain si
Sisa. Kailangang gamutin din ang mga sugat nito, bigyan ng magandang higaan at huwag
lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa ay nakatakdang ihatid sa tahanan ni Ibarra kinabukasan
din.

Sa kabilang dako, kung magkaroon man ng kagaspangan ng ugali si Donya

Consolacion yaon ay bunga ng kanyang kawalan ng sapat na edukasyon. Siya ay dating
labandera lamang ng mga sundalo na mapangasawa niya ang alperes na nuon ay isa lamang
kabo. Ito ang dahilan kung may plastik na pag-uugali. Pilit siyang nag-aastang may pinag-
aralan, marunong ng kastila at may ugaling Europeo.
Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas

Buod

Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis. Ang huling

pailaw ay parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang
nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan.

Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang nangasiwa sa palabas ay ang

Tinienti Mayor na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay nasa sugalan. Kausap ng Tiniente
si Pilosopong Tasyo at nakasentro ang kanilang pag-uusap na nagbibitaw na ang Don sa
kanyang tungkulin. Danga’t nalamang hindi tinanggap ng alkalde ang pagbibitiw nito. Saglit
naputol ang pag-uusap ng dalawa ng dumating si Maria Clara kasama ang mga kaibigan.
Kasunod nilang dumating ang kura at ilang kastila. Isa-isa silang inihatid sa upuan ng
tiniente.

Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina Chananay at

Marianito ng ‘Crispino dela Comare’. Ang pansin ng lahat ay nasa entablado maliban kay
Pari Salvi na walang kurap na nakatitig kay Maria Clara.
 Tapos na na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang
bulungan, pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at ang
mga kasama nito. Tumindig si Pari Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na paalisin
si Ibarra. Ngunit, hindi sumunod ang Don at sinabing hindi niya magagawa ang gayon
sapagkat nag-abuloy ng malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi siya natatakot sa gagawin
ng kura sapagkat maghapong kau-kausap ng Kapitan Heneralat ng Alkalde ng lalawigan si
Ibarra. Kaya, wala itong dapat ipangamba. Napilitan umalis ang Kura at ang mga kasama
nito. May ilang tao na lumapit kay Ibarra at sinabing huwag pansinin ang paglisan ng kura,
sapagkat ang mga ito ang nagsasabing si Ibarra ay eskumulgaldo. Dahil dito, naitanong ni
Ibarra na sila ay nasa panahon pa ng edad Media.

Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali siyang

mawawala sapagkat mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan siya ni Sinang subalit
nangako si Ibarra na babakik na lamang siya. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw,
nang lumapit ang dalawang sibil kay Don Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hindi raw
makatulog sa ingay ang alperes at si Donya Consolacion. Pero, hindi pinagbigyan ang
kahilingan ng mga sibil at natapos na ang dula. Pero, bigla na lang nagkagulo.
 May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang palabas pero
ang mga ito ay nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo. Tiyempo namang
nakabalik na si Ibarra. Kaagad na hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig ni Ibarra ang
mga nasindakna dalaga. Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa latin si Tiya Isabel. Ang
mga sibil na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa tribunal ay pinagbabato ng mga tao. May mga
pulutong ng mga kalalakihan na nagbabalak ng masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila
ni Don Filipo na huwag ng palalain pa ang pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin. Kaya kay
Ibarra siys nakiusap. Sinabi ng binata na wala siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias
na puntahan ang mga kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto
ang mga lalaki na huwag ng ituloy ang kanilang mga binabalak. Isa-isa ng nagsialisan ang
mga tao.

Mula naman sa kinaroroonan ni Pari Salvi, nakita niya ang buong pangyayari sa
liwasan. Dumating din ang kanyang utusan na nagbalita rin tungkol sa nangyaring
kaguluhan.
 Bigla na lamang nakita ni Pari Salvi sa kanyang pangitain na si Mari Clara ay
walang malay-tao, pangko ni Ibarra at nawala sila sa kadiliman. Halos nagkandahulog
siyang bumaba sa kumbento at nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao. Binubulyawan
siya ng mga kastila, pero hindi niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni
Kapitan Tiyago. Sa nakapinid na durungawan nabanaagan niya ang mga anino nina Maria
Clara at Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib ng pari ay unti-unting nawala. Ligtas sa
kapahamakan si Maria. Bumalik na sa kumbento si Pari Salvi.
Kabanata XLI
Dalawang Dalawa

Buod

Dahil sa nangyari hindi dalawin mg antok si Ibarra, kaya naisipan nitong gumawa
sa kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang kanyang utusan at sinabing mayroon
siyang panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang
kanyang panauhin ay si Elias.

Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay upang ipaalam na
nilalagnat o may sakit si Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat
nakatakda siyang magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala itong
ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.

Hindi nakatiis si Ibarra kung paano napatigil ni Elias ang kaguluhan nangyari sa
liwasan. Sinabi ni Elias na kilala niya ang magkapatid na namumuno sa panggugulo. Ang
mga ito ay mga sibil. Ang ama ng magkakapatid na patayin sa palo ang mga sibil na
nanggulo sa liwasan. Pero dahil sa may utang na loob ang magkapatid kay Elias, sila ay
madaling napakiusapan nito. Hindi na kumibo si Ibarra, kaya nagpaalam na si Elias.
 Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi ang sarili sa pagkakasakit ng
kasintahan. Tutungo siya sa bahay ni Kapitan Tiyago. Sa daan nakasalubong niya ang
isang maliit na lalaking nakaitim at may pilat sa kaliwang pisngi. Ito ay si Lucas at
kapatid ng taong madilaw na namatay sa paghuhugos ng unang bato sa paaralan. Nabanas
ng husto si Ibarra sa pangungulit ni Lucas na kung magkano raw ang ibabayad sa pamilya
ng kanyang kapatid. Sinabi ni Ibarra na magbalik na lamang si Lucas dahil dadalaw ito sa
isang maysakit. Ska na nila pinag-usapan ang tungkol sa pagbabayad. Mauubos na ang
pagtitimpi ni Ibarra, kaya tinalikuran niya kaagad si Lucas.

Sinundan ng masamang tingin ni Lucas si Ibarra sabay bulong sa sariling si

Ibarra ay apo nga talaga ng nagbilad sa init sa kanyang ama at iisa ang dugong
nananalaytay sa kanilang mga ugat… subalit kapag ito (Ibarra) ay mahusay magbayad ng
mataas, sila ay magiging mabuting kaibigan.
Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De Espadaña

Buod

Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat may sakit si Maria. Pinag-

uusapan ng magpinsang Tiya Isabel at Kapitan Tiyago kung alin ang mabuting bigyan ng
limos, ang krus sa Tunasan na lumaki, o ang krus sa Matahong na nagpapawis. Nais
malaman ni Tiyago kung alin sa dalawang ito ang higit na mapaghimala. Napagdesisyonan
na parehong bigyan ng limos ang dalawang ito upang gumaling kaagad ang karamdaman ni
Maria. Natigil ang pag-uusap ng magpinsan nang mayroong tumigil sa harap ng bahay. Ang
dumating ay sina Dr. Tiburcio de Espadana, na inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso at
tanging kalihim ng lahat ng ministro sa Espanya.

Inaasahan ni Tiyago ang mga dumating na panauhin. Pagkatapos na maipakilala ni

Victorina si Linares, sinamahan sila ni Tiyago sa kani-kanilang silid.
 Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay isang Orofea. Siya ay isang
ginang na may edad na 45, pero ipinamamalitang siya ay 32 taong gulang lamang. Nuong
bata at dalaga pa siya at kapani-paniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya nagpasilo sa mga
lalaking Pilipino at ang pinangarap niyang mapangasawa ay isang dayuhan. Isa siyang social
climber at ibig na mapabilang sa mataas na antas ng lipunan. Ngunit, ang bitag na inihanda
niya ay walang nasilo. Nalagay siya sa pangangailangan na kailangang makapangasawa siya
ng dayuhan. Napilitan siyang masiyahan sa isang maralitang Kastila na taga-Espanya
itinaboy ng bayang Extremadura at ipinadpad ng kapalaran sa Pilipinas. Ang kastilang ito ay
Tiburcio de Espanada na may 35 taong gulang,ngunit mukha pang matanda kay Donya
Victorina.

Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sa barko dumanas siya

ng katakot-takot na pagkahilo at nabalian pa ng paa. Nahihiya na siyang magbalik sa
Espanya, dahil ipinasya na niyang manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15 araw siya sa bansa
nang matanggap siya sa trabaho dahil sa tulong ng mga kababayang Kastila. Sapagkat hindi
naman siya nag-aral pinayuhan siya ng mga kababayan na humanap nang magandang
kapalaran sa mga lalawigan at magpanggap na isang mediko na ang tanging puhunan ay ang
pagiging kastila. Ayaw sana niyang sumunod dahil nahihya siya, pero dahil sa gipit na gipit
na siya,wala siyang mapagpipilian kundi sumunod sa payo
 Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang pulut-gata.
Ilang araw ang nagtagal bumili ng aranya at karomata si Donya Victorina at matutuling
kabayo mula sa Albay at Batangas para sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan din niya ng
husto ang asawa para magmukhang kagalang-galang. Ang Donya ay nagsimulang maging
ilusyunada bilang isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at naglagay ng mga palamuti sa
katawan. Ilang buwan ang lumipas, Ipinamalita niyang siya ay naglilihi at sa Espanya
manganganak sapagkat ayaw ipanganak ang anak na tatawaging rebolusyunario. Ang
kanyang pangalan ay dinagdag din ng de, kayat nakalimbag sa mga tarheta nito ang
Victorina delos Reyes de Espanada.

Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng Donya ay naunsyami

kayat wala siyang magawa kundi ang manatili sa "lupaing ito ng mga salvaje." Ang ginawa
niya ay nagpatingin sa mga hilot at manggagamot, ngunit wala ring nangyari. Hindi siya
nagkaanak.

Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak, naibunton

niya ang kanyang ngitngit sa asawa nito. Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano
ang gawin ng Donya hindi ito nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Donya,
nilalabnot niya ang pustiso ng asawa at kung minsan nama’y hindi niya ipinapahintulutan
lumabas ng bahay.
 Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng titulong
medicina at cirugia. Tumutol ang Don sapagakat pamemeke na naman ang gagawin
niyang panggagamot. Ngunit, wala siyang magawa at sumunod na lamang sa Donya.
Tunay na amini’t hindi, siya ay Ander de Saya.

Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may nakasulat na:DOCTOR

DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES at ito ay
ikinabit sa kanyang bahay.

Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang kastila sa kanyang mga

ari-arian sapagkat hindi niya pinagkakatiwalaan ang mga Pilipino. Ipinakaon naman ng
Don ang pamangkin si Linares na nag-aaral ng pagkamananggol, sa gastos ng Donya.

***
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Salvi. Dati ng kakilala
ng mag-asawa ang pari, kaya si Linares na lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad
sinabakan na ni Donya Victorina ang pamimintas sa mga tag-lalawigan at
pinangalandakan na kaututang dila nila ang alkalde at ng iba pang nasa mataas na poder
sa estado.
 Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na kadadalaw lamang ng
Kapitan – Heneral sa kanilang tahanan. Halos hindi makapaniwala ang Donya.
Gayunpaman, dahil sa wala na siyang magawa sinabi na lamang na nanghinayang siya at
hindi kaagad nagkasakit si Mari disin sanay’y nakadaupang palad nila ang Henerl.

Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si Maria na noon ay

nakahiga sa isang kamagong na nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may
taling panyo na basa ng agua colonia at nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang
kaibiganng babae at si Andeng na may hawak ng punpon ng azucena.

Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan si Padre Damaso, sapagakat
may dala itong sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni Salvi na dadalaw ito kay Maria kaya
napanatag ang loob ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing may sakit ito, ngunit
mapapagaling. Ang iniresetang gamot niya ay: Sa Umaga ay liquen at gatas, Jarabe de
altea at dalawang pildoras de Cinaglosa. Sinamantala ito ng Donya at ipinakilala si
Linarez na nabigla sapagkat nakatoun ang kanyang mga mata at isip kay Maria na
lubhang nagagandahan.

Saglit nanautol ang walang kurap na pagkakatitig ni Linarez sa magandang mukha ni

Maria nang sabihin ni Pari Salvi na dumating na si Pari Damaso. Ang pari ay kagagaling
lamang niya sa sakit, siya ay putlain mabuway kung lumakad, payat at hindi masalita.
Ang una niyang ginawa ay dumalaw nga kay Maria Clara.
Maraming Salamat sa Inyong
Pakikinig….