KAPSAYICI EĞİTİME GİRİŞ

Giriş

 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin 26. maddesi “eğitim” her bireyin

en temel hakkıdır.
 Kapsayıcı eğitim «herkes için eğitim» felsefesinin temel alındığı,

bireylerin ayrıştırılması düşüncesine karşı mücadele etmek ve

herkesin nitelikli eğitimden faydalanması için dünya genelinde kabul
gören hak temelli bir anlayıştır.
 Kapsayıcı eğitim öğrencilerin tüm bireysel farklılıklar ve
dezavantajlara rağmen, eğitimin aynı ortamda ve ulaşılabilir hale
getirilmesini savunur.
Eğitimde yüksek başarıyı hedefleyen sistemler, fırsat

eşitliğini sağlayan kapsayıcı bir sistemle, özellikle

dezavantajlı durumdaki çocukların kaliteli eğitime
ulaşmalarını sağlayarak toplumu daha verimli hale
getirmeyi hedeflemektedir.
Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (2006)
Bu sözleşme ile eğitimin her kademesinde farklı engel

gruplarının ayrımcılığa uğramamaları ve eğitim

almalarının desteklenmesi için kapsayıcı eğitim
faaliyetlerinin yürütülmesine dair kararlar alınmıştır. Bu
bağlamda kapsayıcı eğitim; fırsat eşitsizliği, ayrıştırılma,
dışlanma ve güçsüzleştirilme gibi engellerle mücadele
ederek, hiç kimsenin dışlanmaması ve herkesin eğitime
erişmesi yönünde temel bir hakki temsil eder.
Kapsayıcı Eğitim

Kapsayıcı eğitim kavramının ortaya çıkışında uluslararası

düzeyde engelli hakları hareketinin dışlanmayı sorgulaması,

tanınma, adalet ve eşitlik talepleri etkili olmuştur. 1994 yılı
7-10 Haziran tarihleri arasında 92 taraf devlet ve eğitim
uzmanları tarafından imzalanan Salamanca Bildirisi
(UNESCO, 1994), daha kapsayıcı bir toplumu hedefleyen
yasal bir çerçevenin başlangıç noktası olarak kabul edilir.
Engellilik kavramının ve eğitimdeki mekânsal ayrışmanın

1970'li yıllarda sorgulanmasıyla sorunun kaynağının

sistemde olduğunu vurgulayan engelli hareketi, genel
eğitim ortamlarında engelli çocuklara da hizmet etmeye
yönelik daha kapsayıcı sosyal bir model geliştirmiştir.
2000'li yıllarda ise kapsayıcı eğitim sadece engelli
öğrenciler için değil, tüm farklılıkların eğitimde
kapsanmasını anlatmak için kullanılmaya başlanmıştır.
Ancak uzun bir süre engellilik ile ilişkilendirildiğinden

bazı ülkelerde halen genel eğitim ortamlarında engelli ya

da öğrenme güçlüğü çeken çocuklara hizmet etmeye
yönelik bir yaklaşım olarak düşünülmektedir.
Kapsayıcı eğitim, sağlık, kültürel, eğitimsel ve sosyal

farklılıkları olan öğrencileri de kapsayacak şekilde

genişlemiş ve ivme kazanmıştır. Öyle ki artık
günümüzdeki yaklaşım eğitim kaliteli olmadan kapsayıcı,
kapsayıcı olmadan kaliteli olarak nitelendirilemeyeceğidir.
Kapsayıcı Eğitim (UNESCO)
Tüm öğrencilerin eğitime ve topluma katılımını
sağlamayı, onların farklı ihtiyaçlarını karşılamayı ve
eğitim sisteminin içindeki ayrımcılığı azaltmayı
amaçlayan ve bu amaç doğrultusunda gerekli içerik,
yaklaşım, yapı ve strateji değişikliklerini kapsayan bir
süreçtir.
Kapsayıcı eğitimle ilgili tanımlar incelendiğinde insan

etkileşiminin ön plana çıktığı, sadece engeli olan

çocukların değil dezavantajlı durumda olan tüm
çocukların dâhil olduğu, tüm çocuklara okulun bir üyesi
olarak değer verildiği ve tüm çocukların nitelikli
eğitimden en üst düzeyde yararlandığı anlaşılmaktadır.
Ainscow'a (2005) göre kapsayıcı eğitimin dört temel

özelliği:

1. Kapsayıcı eğitim bir süreçtir.

2. Kapsayıcı eğitimde engeller belirlenir ve kaldırılır.

3. Kapsayıcı eğitime tüm öğrencilerin katılımı esastır.

4. Kapsayıcı eğitim dışlanma ve başarısız olma riski

yüksek öğrencilere özel vurgu yapar. Öğrencinin sisteme
değil, sistemin öğrenciye göre değişmesi beklenir.
Kapsayıcı Eğitimin Amacı ve Kapsamı

Normal okullarda kapsayıcı eğitimin geliştirilmesi, her

öğrencinin eğitimini mümkün olduğunca başarılı hale

getirmeyi, sosyal uyumu, sosyal katılımı teşvik etmeyi ve
her türlü ayrımcılığı önlemeyi amaçlar
Kapsayıcı eğitimin esas amacı; farklı özellik ve ihtiyaçları

bulunan öğrencilerin kendi istedikleri okullarda,

akranlarıyla birlikte eğitim görmesiyle ve gittikçe
çeşitlenen ihtiyaçlarını, eşit ve adaletli imkânların
sunulduğu bütünleştirici sınıf ve okullarda karşılamaktır.
Başarılı kapsayıcı eğitimin bireylerin bilişsel, akademik,

sosyal ve duygusal gelişim alanlarını desteklemesi

beklenmektedir.
Kapsayıcı eğitimin yenilikçi bir hareket olması, sadece

fiziksel ortamın düzenlenmesi değil aynı zamanda sürecin,

uygulamaların ve kalitenin belirleyicisi olarak teknik,
kurumsal ve felsefi değişimi de içermektedir.
Özellikle öğrenme ortamlarının iyileştirilmesi ile tüm

öğrencilerin öğrenme deneyimlerinde başarılı olmaları

için fırsatlar sağlanması, öğrenmeyi engelleyen
faktörlerden öğretim programı, öğretim yöntem/teknikleri
ve fiziksel düzenlemelere yönelik değişiklikler yapılması
da beklenir.
Kapsayıcı Eğitimin İlkeleri

Eğitimi fırsat eşitliği ve adalet temelinde bir hak olarak

görmek.
Çocukların yüksek kalitede eğitim alma hakkını kabul

etmek.
Öğrencilerin bulundukları yerde eğitim alma haklarını

kabul etmek.
Kapsayıcı değerler (saygı, adalet, eşitlik, duyarlılık,

hoşgörü vb.) eyleme geçirmek.

Her öğrenciye ve personele eşit derecede önem vermek.

Herkesin aidiyet hissetmesine yardımcı olmak.

Çocukların öğrenme sürecine katılımlarını teşvik etmek.

Gerekli koşulla sağlanırsa her öğrenci başarılı olabilir

anlayışından hareketle tüm öğrencilerin mevcut

potansiyellerini en ileriye taşımak.
 Başarıların yanı sıra, olumlu okul ortamı oluşturmanın değerini

vurgulamak.
 Dışlanma ve ayrımcılık ile öğrenme ve katılıma engelleri

azaltmak.
 Kültürel anlamda çeşitliliği ve herkese saygıyı destekleyecek

okul kültürü, politikalar ve uygulamalar geliştirmek.

 Sosyal katılım, iş birliği ve empati gibi becerilerin gelişimini

desteklemek.
 Adil, eşitlikçi ve demokratik bir sınıf ve okul iklimi oluşturmak.
Okul yönetimi uygulama ve politikalarını, okulların fiziki

yapılarını öğrenci çeşitliliğine cevap verecek şekilde

yeniden yapılandırmak ve geliştirmek.
Öğrenmeyi desteklemek amacıyla çocuklar ve yetişkinler

arasındaki farkları incelemek.

Çocuklarla birlikte, çalışanlar ve aileler için de okulları

geliştirmek
Okulların değerleri ve çevreleri arasındaki olumlu ilişkileri

teşvik etmek.
Kapsayıcı Eğitimin Gerekçeleri

Kapsayıcı eğitimin, toplumda birlikte yaşama ve kaynaşma

kültürüne hizmet etmesinin yanı sıra farklılıkları zenginlik

olarak kabul etme yönündeki duyguları da ortaya çıkarma
işlevi, toplumsal açıdan birleştirici bir işlevdir. Daha adil ve
kapsayıcı bir toplum oluşumuna katkıda bulunan kapsayıcı
eğitim, toplumsal ayrışmaları engelleyen ve sosyal
bütünleşmeye katkı yapan önemli bir işleve sahiptir .
Eğitsel Gerekçe: Kapsayıcı eğitimin tüm dezavantajlı

öğrencilere akranlarıyla birlikte nitelikli eğitim

sağlanması, bireysel ihtiyaçlara cevap verebilmek için
öğretim yöntemlerini farklılaştırarak geliştirmesini
gerektirir.
Sosyal Gerekçe: Kapsayıcı kültüre göre şekillenmiş bir

okul, tüm paydaşlarında olumlu tutum değişikliği

oluşturmayı amaçladığından, daha kapsayıcı ve adil bir
toplum için katkıda bulunur.
Ekonomik Gerekçe: Tüm öğrencileri birlikte eğiten

okulları kurmak ve sürdürmek, belirli çocuk gruplarında

uzmanlaşmış farklı türde okullardan ve programlardan
oluşan karmaşık bir sistem kurmaktan daha düşük
maliyetlidir.
Kapsayıcı Eğitimin Temel Bileşenleri

Erişim
Eğitim, her düzeydeki öğrenci için çeşitli öğrenme

fırsatlarının sunulduğu erişilebilir bir ortam olmalıdır.

UNESCO'ya (2017) göre kapsayıcı eğitim, eğitim
sisteminin tüm öğrencilere ulaşma kapasitesini
güçlendirme sürecini ifade eder. Başka bir deyişle okul
kapılarının herkese açık olması gerekiyor.
Bu kapılar açıldığında karşımıza çıkacak en önemli durum

ise öğrenci çeşitliliğidir. Öğrenciler farklı arka planlardan

gelse dahi eğitim ortamında herkes eşitlenerek ortak
kazanımları birlikte öğrenecekleri öğrenen olmaktadır.
Böyle bir ortamın sosyal temas ve sosyal adalet için bir
imkân sağlayacağı söylenebilir.
 Kapsayıcı eğitime göre eğitim kurumları ve programları,

binalar, bilgi ve iletişim araçları, müfredat, eğitim materyalleri,

dil ve destek hizmetleri ayrım gözetilmeksizin herkes tarafından
erişilebilir olmalıdır ve özellikle evrensel tasarıma
odaklanılmalıdır. Erişimin iki ana unsuru; evrensel tasarım ve
yardımcı teknolojilerdir. Evrensel tasarım ile yapısal ve fiziksel
engeller ortadan kaldırılabilmekte, yardımcı teknolojiler ile
eğitim ortamlarında ve araç gereçlerinde basit değişiklikler ile
genel eğitim müfredatına erişim kolaylaştırılabilmektedir.
Katılım
Katilim bireyselleştirilmiş planlamalar, uyarlamalar ve

düzenlemeler temelinde öğrencilerin etkinliklere/derslere

katılımını ifade eder. Öğrencilerin etkinlikler, rutinler ve
ortamlar içerisindeki etkileşimle öğrenmelerini vurgular.
 Katılım kayıt işleminin ötesine geçerek okuldaki tüm öğretim

ve öğrenim süreçlerine etkin katılımı ifade etmektedir.

Çocuklar kendileri için oluşturulan ortamlarda aidiyet hislerini
geliştirecek hareketliliğe ve bağımsızlığa erişebilecek
imkanlara sahip olurlar.
 Bu alanda çocuklar hem kendilerinin hem de başkalarının

haklarını koruyabilmekte ve savunabilmektedir. Zira okullarda

oluşturulan katılım mekanizmalarının yardımıyla çocuklar
etkin yurttaşlar olarak var olabilme olanağına sahip olurlar.
Destek
Kapsayıcı eğitimde destek, yeterli altyapı ve veri
sistemlerini üreten süreçtir. Desteklere yönelik altyapı
uygulamaları, tüm paydaşlara iş birliği ve uyuma dayalı
takım çalışması ile mesleki gelişime erişim imkânı sunmayı
ifade eder.
Öğretmenlere hizmet içi eğitimlerle ya da öğrenme
ortamlarında ilgili uzmanlarla destek sağlanması buna
örnek verilebilir.
Kapsayıcı Eğitimle İlgili Temel Kavramlar

Kapsayıcı eğitimin, toplumda birlikte yaşama ve kaynaşma

kültürüne hizmet etmesinin yanı sıra farklılıkları zenginlik

olarak kabul etme yönündeki duyguları da ortaya çıkarma
işlevi, toplumsal açıdan birleştirici bir işlevdir. Daha adil ve
kapsayıcı bir toplum oluşumuna katkıda bulunan kapsayıcı
eğitim, toplumsal ayrışmaları engelleyen ve sosyal
bütünleşmeye katkı yapan önemli bir işleve sahiptir .
Entegrasyon
Entegrasyon, bütünleştirilmiş eğitim ortamlarında
öğrenciler bir araya getirildikten sonra okul normlarına ve
sisteme uyum sağlamakta zorluk çeken öğrencilere
verilecek destek ile beklenen uyum sağlama sürecidir.
Eğitim ortamlarının bireysel farklılıkları yeterince göz
önüne almaması, diğer öğrencilerle eşit haklardan
faydalanamamalarına yol açmaktadır. Bu nedenle yetersiz
bir süreç olarak değerlendirilmektedir
Dışlama
Öğrencilerin dolaylı veya doğrudan eğitim almalarının

engellenmesi ya da eğitime erişim haklarının yok

sayılması durumudur. Yoksulluk, tutumlar, toplumsal
eşitsizlikler ve temel hizmetlerden yararlanamama gibi
faktörler öğrenmeyi sekteye uğratmakta, çocukları risk
altında bırakmakta, dolayısıyla çocuğun okula
yabancılaşmasına ve eğitimde dışlanmaya neden
olmaktadır.
Okulların çocuğu içinde bulunduğu koşullar dahilinde ele

almaması, bireysel ihtiyaçlarına odaklanmaması, ihtiyaç

duyduğu öğrenme ortamını sağlayamaması öğrenciyi
dışlayabilmektedir. Dışlama çocuk okula kayıtlı olsa bile
okulu bırakma, sınıfta kalma veya devamsızlık gibi
sonuçlarla kendini gösterebilmektedir. Okul dışında kalan
bir çocuk geniş kapsamda ekonomik, sosyal ve politik
bağlamda da dışlanmanın bir parçası olmuştur.
Ayrımcılık
Kapsayıcılık kavramının karşıt anlamlısı olarak da
kullanılabilir. Bir insan veya insan grubuna, herhangi bir
özelliği nedeniyle farklı/eşitsiz bir muamelede
bulunulması ayrımcılıktır. Ayrımcılık, genellikle
ayrımcılığa maruz kalanı dezavantajlı kılacak biçimde
olumsuz biçimde uygulanmaktadır. Bu uygulama kişiler
arasındaki ilişkilerde ortaya çıkabileceği gibi, sıklıkla
kurumsal/yapısal düzeyde de görülebilmektedir.
Doğrudan ayrımcılık; bir kişinin veya grubun sahip

olduğu belirli bir özellik ya da farklılıklarından dolayı

benzer durumdaki başkalarının gördüğü muameleden
farklı olarak istenmeyen bir muamele görmesidir. Örneğin
bir işe girme sürecinde, benzer niteliklere sahip iki kişiden
birinin sadece “kadın” olduğu için işe alınmaması
doğrudan ayrımcılıktır.
Dolaylı ayrımcılık; bir özelliği nedeniyle benzer
durumdaki başkalarına kıyasla daha olumsuz etkileyen bir
ölçüt, uygulama ya da kuraldır. Örneğin özel öğrenme
güçlüğüne sahip bir öğrencinin diğer öğrencilerle aynı
sınava girerek aynı şekilde değerlendirilmesidir.
Pozitif ayrımcılık; toplumda birtakım haklarına
erişemeyen ve ayrımcılığa uğrayan kişi veya grupların
lehine oluşturulan strateji, politika ve uygulamaların
hepsidir. Eşitlik ilkesini bozmaz. Aksine dolaylı
ayrımcılığa engel olur. Örneğin kadınların ya da engelli
bireylerin iş istihdamını arttırmak için politikalar
geliştirilmesi, teşvik edecek önlemler alınması
söylenebilir.
Kapsayıcılık
Kapsayıcılık endüstri, uluslararası ilişkiler, politika,
eğitim gibi pek çok alanda bahsi geçen bütünsel bir inanç
sistemi anlayışıdır. Çok sayıda uluslararası ve ulusal yasal
belgelerde yer alan kapsayıcılık, eğitim bağlamında
herkes için eğitim hakkının altını çizen, hiçbir ayrım
gözetmeksizin bütün çocukların, hep birlikte dâhil olduğu
bir felsefeyi ifade eder.