Vakuumda elektr

tokı.
 Joba :
1. Vakuumda elektr tokı.
2. Elektrolitlarda elektr tokı.
3. Gazlarda elektr tokı.
 1. vakuumda elektr tokı.

Zaryadlı bólekshelerdiń málim bir tárepke tártipli háreketine “elektr tokı” dep
ataladı. zaryadlar eki túrge bolınıp,”+” hám”-” modulı tárepinen teń bolıp
tabıladı. Basqasha aytqanda neytral denedegi oń hám teris bóleklerdiń muǵdarı
hámme waqıt óz-ara teń boladı. Neshe oń bólek bolsa, teris bólekler sanı da
sonsha boladı. Jalǵızlanǵan sistema daǵı zaryadlar muǵdarı waqıt ótiwi menen
ózgermeydi. Bul hal zaryadlardıń saqlanıw nızamı dep júritiledi. Biz elektr
tokınıń túrli ortalıqlarda kórinetuǵın bolıwın kórip shıǵıwchimiz. Gazdıń
tıǵızlıǵı qandayda bir jol menen kemeytirilgende molekulalardıń ortasha erkin
yugirish jolı uzınlıǵı ol jaylasqan ıdıstıń ólshemlerine jaqın bolsa bunday
siyreklashgan gaz vakuum dep ataladı.

Házirgi waqıtta ámeldegi bolǵan vakuum texnikası gazdıń tıǵızlıǵın 109 ret
kemeytiw imkaniyatın beredi. Joqarı vakuumda ıdıs ishinde qalǵan molekulalar
sanı - 1010 sm3 bolıp, hawa ushın molekulalardıń tártipsiz háreketi tezligi 500
m/s ni quraydı. Joqarı vakuumda tok tasıwshı joq jáne onıń ushın ol izalyator
bolıp tabıladı. Lekin vakuumda elektr tokı payda etiw múmkin. Elektronlardıń
deneden shıǵıw hádiysesi elektronlar emissiyasi dep ataladı. Dene qızdırılǵanda
elektronlardıń odan shıǵıw hádiysesi termoelektron emissiyasi dep ataladı.
 Elektrondıń metalldan vakuumǵa ajralıp shıǵıp ketiwi ushın sarplanatuǵın energiyasın elektrondıń
shıǵıw jumısı dep ataladı. Ol menen baylanıslı eki sebep bar.
1. Eger elektron qanday da sebep menen metalldan shıǵıp ketsa, sol orında artıqsha oń zaryad
payda boladı hám elektron oǵan tartıladı.
2. Ayırım elektronlar metalldı tark etip chiqgach onıń sırtında toplanıp, teris zaryadlı «elektron
bulti»ni jaratadı. Bul bult sırtqı qatlam daǵı kristall pánjerediń oń ionları menen birgelikte,
maydandı tegis kondensator maydanına uyqas keliwshi, ikkilanma elektrik qatlam payda etedi.
Sol sebepli elektron, metalldan ajralıp shıǵıw processinde onı ustap qoluvchi, sol qatlamlar
arasındaǵı elektrostatik maydan kúshlerine qarsı jumıs orınlawǵa májbúr boladı :
A = eφ
bundaǵı φ -potenciallar parqın sekrep ózgeriwshi sirt potencialı dep ataladı. Qatlamlar sırtında
elektr maydanı joqlıǵı ushın, ortalıqtıń potencialı nolge teń boladı. Metall ishindegi elektrondıń
potencial energiyası vakuumǵa salıstırǵanda teris bolıp, onıń muǵdarı -eφ ga teń. CHiqish jumısı
elektron volt (ev) larda ańlatıladı :
1 ev=1, 6∙10 -19 KIv=1, 6∙10 -19 J
 Shqish jumısı metallardıń ximiyalıq tábiyaatına hám olar sırtınıń tazalıǵina baylanıslı
bolıp, ol túrli metallar ushın bir neshe elektron -volt ma`nisi shegarasında ózgeredi
(mısalı, qalay ushın 2, 2 ev). Eger metall sırtın siltiiy jer metallari (Sa, Sr, Ba) menen
qoplansa, ol jaǵdayda shıǵıw jumısı 2 ev ge shekem azayadı.
1797 jılda A. Volta eki metall óz-ara kontaktlashsa, olardan biri oń ekinshisi bolsa
manfly zaryadlanıwın anıqladi. Nátiyjede metallar arasında kontakt potenciallar parqı
dep yuritiluvchi potenciallar parqı payda boladı. Eger Al, Zn, Sn, Pb, Sb, Bi, Hg, Fe,
Si, Ag, Au, Pt, Pd sıyaqlı metallar, kórsetilgen ketma- ketlikte kontaktlashtirilsa. ol
jaǵdayda bar bir metall ózinden keyingi qálegen metall menen oń zaryad kórsetip
kontaktlashadi. Bul qatarnivolta qatarı dep júritiledi. Volta tájiriybege súyene otirip
tómendegi eki nızamdı anıqladi:
Kontakt potencialları parqı óz-ara tiyiwiwshi metallami tek ximiya
 2. Elektrolitlarda elektr tokı.

Distillangan suw elektr tokın ótkermeydi. Eger oǵan azraq duz qosılsa elektr
tokın ótkeriwshige aylanadı. Birpara elementlardıń suwdaǵı eritpesi elektr
tokın ótkeriw qábiletine, yaǵnıy zaryad tasıwshı bóleklerge iye bolıp qolar
eken. Erituvchida erigende ionlarǵa ajraladi`ǵan elementlarǵa elektrolitlar
dep ataladı. Elektrolitlarda zaryad tasıwshı bólekler ionlar boladı. Sol sebepli
de bunday ótkezgishlikke ionlı ótkezgishlik dep ataladı. Ionlardıń payda
bolıwına sebep, elektrolit erigende onıń molekulaları, erituvchi
molekulalarınıń elektr maydanı tásirinde oń hám teris zaryadlanǵan ionlarǵa
ajırasıwı bolıp tabıladı. Elektrolitdagi ionlardıń sırtqı maydan tásirindegi
tártip háreketine elektrolitlarda elektr tokı dep ataladı.
 Elektr tokın utkazuvchi elementlar elektrolitlar dep ataladı. Mısalı, kislota, tiykar,
duzlar elektrolitlar bolıp tabıladı.
Elektr tokın utkazmaydigan elementlar elektrolitmaslar de­yiladi.
vant-Gaff hám Raul nızamlarına elektrolit bolmaǵan elementlardıń - suwdaǵı suyıq
eritpelerigina buysunadi.
1887 jılda shved alımı Svante Arrenius Eritpelerdiń elektr ótkezgishligin ólshew
tiykarında elektrolitik dissotsiyalash teoriyasın usınıs etdi. Bul teoriyaǵa tiykarlanıp
kislota, tiykar, duzlar suwda erigen waqıtta keri zaryadlı ionlarǵa ajraladi`.
Elektrolit molekularining ionlarǵa ajırasıwı qaytar pro­tsess ekenligin kórsetdi.
NH4 OH ↔ NH+4 + OH-
CH3 COOH↔ CH3 COO- +H+
Bul teoriya tómendegilerdi usınıs etdi.
 Arrenius teoriyası elektrolitlarning eritpesi elektrolitmaslarga qaraǵanda
tómenlew t-de muzlaw hám joqarılaw temperaturada qaynaw sebebin da
túsintirip berdi.
Mısalı : NaCl--> Na+ + S1- ionlarǵa ajraladi`.
3) arrenius bunnan tısqarı birdeyde ionlar bolatuǵın element -
larning eritpeleri reakciyaǵa birdeyde kirisiwi de anıqlama berb
berdi. Mısalı : KCl, NaCL BaCl2 sıyaqlı eritpelerine AgN03 tásir etti-
rilsa aq chukma AgCl payda boladı.
KCl + AgNO3 = ↓ Ag Cl +KNO3
NaCl + AgNO3 = ↓ Ag Cl +NaNO3
BaCl2 + 2 AgNO3 = ↓ 2 Ag Cl +Ba (NO3) 2
Arrenius teoriyasınıń kemshiligi sonda, ol erituvchi
hám erigen element bóleksheleriniń óz-ara
tásirlashuvini esapqa almaydı. negizinde, eritpede
ionlar erkin halda emes, bálki gidratlangan halda
boladı.
KA + nH2 O = K + (H2 O) x + A - (H2 O) n-x
Mısalı vodorod ionı eritpede gidroksoniy ionı
jaǵdayında bolıwı anıqlanǵan.
H+ + H2 O = H3 O+
NH3 +H2 O = [NH4]OH
Akseptor donor gidroksoniy ionı qutbli kovalent
baylanısıwlı elementlar molekulalaridagi atomlar
arasındaǵı baǵ qutbli suw molekulaları tásirinde
bosanıwadı hám dissotsiatsiya júz beredi.
HCl (g) + nH2 O = H (H 2 O) + + Cl (H2 O)- n-1
Erituvchining ionlar arasındaǵı tartıs kúshin
susaytirish ózgesheligine dielektrik ótkezgishlik dep
ataladı. Dielektrik sol ortalıqta zaryadlar arasındaǵı
tartıs kúshi vakuumdagiga salıstırǵanda neshe ret
kúshsiz ekenligin kórsetedi. Kulon nızamına qaray e 1
hám e 2 zaryadlar arasındaǵı aralıq r bolsa, olar
arasındaǵı tartıs kúshi Q tómendegishe anıqlanadı.
e1*e2
Q = --------
E * r2
E - erituvchining dielektrik turaqlılıǵı.
Formuladan kórinip turıptı, olda, E qansha úlken
bolsa, tartıs kúshi sonsha kishi boladı. Suwdiń
dielektirik turaqlılıǵı eń úlken (E = 81 suw ushın ).
• Elektrolitik dissotsiya. Elektrolit erigende molekulalarınıń oń
hám teris zaryadlanǵan ionlarǵa ajırasıwına elektrolitik
dissotsiatsiya dep ataladı. Nátiyjede eritpede oń ionlar
(kationlar) hám teris ionlar (anionlar) payda boladı. Ádetde
kationlar metallar hám vodoroddıń ionları, anionlar bolsa kislota
• Elektroliz. Tashki elektr maydanı bolmaǵanda eritpeni
quraytuǵın keri belgili ionlar hám molekulalar tártipsiz háreket
jaǵdayında boladı. Eger eritpege elektr maydanı tásir etse,
ionlardıń háreketi tártipke túsedi. Elektrolitda elektr tokın sım
arqalı tok dáregine jalǵanǵan elektrodlardı túsiriw menen payda
etiw múmkin.
• Elektr maydanı tásirinde kationlar teris elektrod katodga (k) qaray,
anionlar bolsa oń elektrod anodga (A) qaray háreketlana baslaydı. Sonı
atap ótiw kerekki ionlardıń tezligi júdá kishi mısalı E=102 v/m bolǵanda
vodorod ionlarınıń tezligi m/s boladı. Nátiyjede elektrolitlarda zaryadlanǵan
bóleklerdiń tártip háreketi, yaǵnıy elektr tokı payda boladı. Tok kúshi
elektrolitning málim kesiminen ótetuǵın earyadning waqıtqa qatnasına teń.
Elektr tokınıń tıǵızlıǵı bolsa Om nızamına muwapıq anıqlanadı.
• Bul jerde - elektrolitning salıstırma qarsılıǵı. Metallardagidan ayrıqsha
túrde elektorlitning salıstırma qarsılıǵı temperatura kóterilganda azayadı,
salıstırma ótkezgishligi artadı.
• Elektrolitdan tok ótkende elektroliz hádiysesi júz beredi.
• Elektroliz hádiysesi texnikada hám sanaatda keń qollanıladı.
Bul usıl menen taza elementlar : temir, marganets, xrom, mıs,
rux, xlor, ftor hám basqa elementlar ajıratıp alınadı.
• Galvanotexnika. Metalldan jasalǵan detallar hám ásbaplardı tat
baspaytuǵın qatlam menen oraw usılı galvanotexnika da
sanaatda keń qollanıladı. Tez oksidlenetuǵın metallardan
yasalagn zatlardıń sırtı qıyın oksidlenetuǵın : nikel, gúmis, rux
hám basqalar balan oraladı. Nikellangan buyımlar : samovar,
shaydık, pichok, qasıq, shanıshqılar sol usıl menen payda
etinadi.
• Zatlardıń sırtın oksidlanmaydigan metallar menen orawǵa galvanostegiya
dep ataladı. Bul usıl eń arzan, qolay hám tez atqarılatuǵın usıl bolıp
tabıladı.
• Mısalı nikel menen oraw kerek bolǵan buyımdı jaqsılap tazalap keyininen
elektrolitik vannaga túsiriledi. vannaga nikelning ekilemshi tuzining
ammiakdagi eritpesi solinadi. Anod retinde nikel úzindi alınsa, buyım katod
wazıypasın oteydi. Málim waqıt tok ótkerilip, nikel qatlamınıń kerekli
qalıńlıǵı payda etinadi.
• Buyımlardı gúmis yamasa altın menen orawda gúmis hám altın duzlarınıń
eritpelerinen paydalanıladı.
• Qandayda bir formanı payda etiw ushın buyım sırtına metalldı elektrolitik
chuktirish usılına galvanoplastika dep ataladı. Galvanoplastika 1836 jılda
orıs fizigi B. Yakobi tárepinen jańalıq ashılǵan bolıp, demde sanaatda keń
qollanila basladı.