ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ

ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

“ИҚТИСОДИЁТ” КАФЕДРАСИ

“ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ”
фанидан мултимедия материаллари (слайдлар)

Тузувчи: З. Г. Аллаберганов.

Тошкент–2022

1
Маърузачи: З.Аллаберганов 2
Пул муомаласи – бу товарлар айланиши, нотовар
характердаги битимлар ва ҳисобларга хизмат қилувчи нақд
пуллар ва унга тенглаштирилган молиявий активлар (кредит
пуллар) ҳаракати.
Бошқача айтганда пул муомаласи – бу хўжалик айланмасида
пулнинг доимо ҳаракатда бўлиши, уни ўз функцияларини
тўхтовсиз бажариб туришидир.

Маърузачи: З.Аллаберганов 3
Маърузачи: З.Аллаберганов 4
 Муомала учун зарур бўлан пул
миқдори барча сотиладиган товар
ва хизматлар суммасига тўғри
мутаносиб, пул ҳаракати тезлигига
тескари мутаносиб бўлиб, ана шу
боғланиш пул муомаласи
қонунининг мазмунини
ифодалайди.
Маърузачи: З.Аллаберганов 5
 М =  PQ / V;
М – муомала учун зарур пул
Унинг математик миқдори;
ифодаси
РQ – йил давомида яратилган
ЯИМ ёки турли нархлар
даражасида сотиладиган барча
товарлар ва хизматлар миқдори
(суммаси);
V – пулнинг айланиш тезлиги;
V = 12/Т;
Т – пул бирлигининг 1 марта
айланиш учун кетган вақт, яъни
пулнинг банкдан чиқиб, яна
қайтиб келиши учун кетган
вақт.
Маърузачи: З.Аллаберганов 6
 QР
M  ; бунда
V

Маърузачи: З.Аллаберганов 7
Маърузачи: З.Аллаберганов 8
 Муомала учун
зарур пул миқдори
Классик сотишга чиқариладиган
назария товарларнинг қиймат
миқдори ва уларнинг
олтин асосига тенг
Пул муомаласи келиши ғоясини илгари
тўғрисидаги суради
назариялар
Бу назарияга кўра
муомаладаги пул
миқдорининг ўзгариши
Миқдорийлик товарлар нархининг
назарияси ўзгаришига олиб келади
ва бу ўз навбатида
пулнинг харид қувватини
ўзгартиради
Маърузачи: З.Аллаберганов 9
 Бунда Фишер тенгла-
маси (МV =PQ) нархлар
И.Фишер пул массасига тўғри
ёндашуви мутаносибликда, пул-
нинг қадр-қиймати эса
унинг миқдорига тес-
Пул муомаласи кари мутаносибликда
тўғрисидаги боғлиқ бўлишини
назариялар кўрсатади.

Пулга талаб ва унинг

таклифи ўртасидаги
Кембридж мувозанатлик
мактаби шартларини
характерлайди
Маърузачи: З.Аллаберганов 10
Пул массаси ва унинг таркиби (трлн. сўм)

Маърузачи: З.Аллаберганов 11
Иқтисодиётга ажратилган кредитлар ва уларнинг
таркиби (трлн. сўм)

Маърузачи: З.Аллаберганов 12
Маърузачи: З.Аллаберганов 13
Маърузачи: З.Аллаберганов 14
 Пул бозори турлари

1. Давлат қисқа муддатли облигациялари (ДМО) бозори.

2. Кредит ресурслари бозори.
3. Банклараро депозитлар бозори.

Миллий иқтисодиётда давлатнинг, тижорат банклари ва бошқа молиявий

муассасаларнинг мажбуриятлари пул сифатида фойдаланади. Пул
операцияларининг асосий кўпчилик қисми нақд пулсиз, чеклар ва унга
тенглаштирилган молиявий актив­лар ёрдамида амалга оширилади. Шу
сабабли муомалада бўлган пул миқдорини ҳисоблаш учун М1 ...Мн пул
агрегатлари ёки таркибий қисми тушунчасидан
Маърузачи: фойдаланилади.
З.Аллаберганов 15
 Ўзбекистонда умумий пул миқдорини ҳисоблаш учун
қўлланиладиган пул агрегатлари

М0 = нақд пуллар;
М1 = М0 + ҳисоб варақаларидаги пул қолдиқлари +
маҳаллий бюджет маблағлари + бюджет, жамоат ва
бошқа ташкилот маблағлари;
М2 = М1 + банклардаги муддатли омонатлар;
М3 = М2 + чиқарилган сертификатлар + аниқ
мақсадли заём облигациялари + давлат заём
облигациялари + хазина мажбуриятлари.
Мn, яъни барча пул агрегатлари суммаси мамла-
катдаги умумий пул таклифини ташкил қилади.
Маърузачи: З.Аллаберганов 16
Маърузачи: З.Аллаберганов 17
 Пулга талаб – бу айрибошлаш битимлари ва
инвестицион мақсадлар учун пулга бўлган талаб
суммасидир.

Битим учун - яъни айрибошлаш воситаси

сифатидаги пулга талаб миқдоран номинал
ЯИМга тўғри мутаносибликда ўзгаради.

Инвестицион пулга талаб миқдоран

фоизнинг реал ставкасига тескари
мутаносибликда ўзгаради.

Маърузачи: З.Аллаберганов 18
 Пулга талаб ҳақидаги назариялар

Унга кўра, пулга талаб фақат тран-

Монетаристик сакцион мақсад (битимлар учун), яъни
назария айрибошлаш, олди-сотди жараёнида
битим тузиш учунгина зарур.
Муомалага ана шу мақсад учун за-рур
бўлган минимал миқдордагина пул керак.
бошқа ҳар хил мақсадларда пул сақлаш
нотўғри

Битим учун, яъни айрибошлаш воситаси

Кейнс назарияси сифатидаги пулга талаб.
Эҳтиёткорлик мақсади, ҳар эҳтимолга
қарши нақд пул сақлаш зарурияти.
Чайқовчилик мақсадида, яъни қимматбаҳо
қоғозларни арзон бўлишини кутиб пулни
сақлаш.
Маърузачи: З.Аллаберганов 19
 Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва манбалари

• Кредит (лотинча credit – ишонч деган маънони англатади)

жуда қадим замонларда вужудга келган бўлиб, дастлаб
мулкдорлар томонидан натурал (ғалла, чорва ва бошқа)
кейин пул (судхўрлик капитали) шаклида қарз берилишини
англатган.
• Кредит – бу иқтисодиёт бўғинларида бўш турган пул
маблағларининг ссуда фонди шаклида тўпланиши ва
уларнинг такрор ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун маълум
муддатга, ҳақ тўлаш ва қайтарилишлик шарти билан
йўналтирилиши жараёнини ифодалайди.
• Ссуда фонди пул шаклидаги капитал дейилса, унинг
ҳаракати кредитнинг мазмунини белгилаб беради.
Маърузачи: З.Аллаберганов 20
 • Кредит муносабатларининг зарурлиги.
• Иқтисодиётда ресурслар, товарлар ва даромадлар
доиравий айланишида, бир томондан пул маблағларига
талаб сезилса, бошқа томондан вақтинча бўш кредит
ресурслари пайдо бўлади. Бу ва такрор ишлаб чиқариш
жараёнининг узлуксизлигини таъминлаш талаби кредит
муносабатларини зарур қилиб қўяди.
• Кредитнинг объекти
• Бу жамиятда вақтинча бўш турган пул маблағларидир.
• Кредит субъектлари
• Бу кредит муносабатларининг қатнашчиларидир. Булар ҳуқуқий
ва жисмоний шахслар, банклар, корхона, фирма, давлат
муассасаси ва ташкилотлари, аҳолининг кенг қатламлари бўлиб,
бу субъектлар бир вақтнинг ўзида ҳам қарз олувчи ҳам қарз
берувчи сифатида чиқиши мумкин.
Маърузачи: З.Аллаберганов 21
Кредит иқтисодий категория сифатида қатор вазифаларни
бажаради:

Тақсимлаш вазифаси

Эмиссия

Назорат қилиш
Бўш пул маблағларини ҳаракатдаги,
оборотдаги капиталга айлантириш
Рағбатлантириш

Товар ишлаб чиқариш узлуксизлигини

таъминлайди, ишлаб чиқариш вақтини қисқартиради.

Маърузачи: З.Аллаберганов 22
 Кредит маблағлари манбаи қуйидагилар:
• амортизация ажратмалари;
• маҳсулот сотиш ва хизмат кўрсатишдан олинган пул
маблағлари;
• корхоналарнинг ишлаб чиқариш, фан ва техникани
ривожлантириш ҳамда моддий рағбатлантириш фондлари;
• корхоналар фойдаси;
• бюджет ташкилотлари, касаба уюшмалари ва бошқа
ижтимоий ташкилотларнинг банкдаги жорий пул
маблағлари;
• аҳолининг бўш турган пул маблағлари;
• банк ресурслари ва давлатнинг захирадаги пул
маблағлари;
• чет эл инвестициялари ва кредитлари.
Маърузачи: З.Аллаберганов 23
 Биринчи Иккинчи
тамойил тамойил –
– кредитнинг кредит учун
маълум муддат хақ тўлаш
учун берилиши зарурлиги

Кредит
тамойиллари:

Учинчи Тўртинчи
тамойил –
тамойил –
Фоиз ставкаси кредитнинг
қайтаришлик кафолатланиши
ёки нормаси
Маърузачи: З.Аллаберганов 24
• Фоиз нормасига таъсир қилувчи омиллар

• Ссуда капиталига талаб ва таклиф нисбати;

• кутиладиган фойда нормаси;
• қарз берилиш муддат ва шартлари;
• инфляция даражаси;
• ссуда капиталлари бозорининг монополлашув
даражаси;
• қарзга бериладиган пулдан бошқа мақсадларда
ишлатишдан олинадиган даромад миқдори.

Маърузачи: З.Аллаберганов 25
 Кредит турлари:
• Банк кредити – бу кредит муассасалари (банклар,
фондлар, ассоциациялар) томонидан ҳар қандай хўжалик
субьектлари (тадбиркорлар, корхоналар, ташкилотлар ва
бошқалар)га пул шаклида – ссуда тарзида берилади. Банк
кредити қисқа (1 йилгача), ўрта (1 йилдан 5 йилгача) ва
узоқ (5 йилдан ортиқ) муддатга берилиши мумкин.
• Истеьмол кредити. Истеьмол кредити аҳоли
эҳтиёжларини қондиришга мўлжалланган.
• Ипотека кредити: кўчмас мулк (ер, бино, уй-жой
кабилар)ни гаровга қўйиб олинадиган кредит.
• Давлат кредити: Давлат бир томондан қарз олувчи,
иккинчи томондан қарз берувчи сифатида майдонга
чиқади.
• Хўжаликлараро пул кредити хўжалик юритувчи
субъектларни бир-бирига берадиган кредит.
• Халқаро кредит бу ссуда капиталининг халқаро
миқёсидаги харакатидир.
Маърузачи: З.Аллаберганов 26
Банклар -жамиятда мавжуд бўш пул маблағларини тўплаш,
жойлаштириш ва уларнинг ҳаракатини тартибга солишга
хизмат қилувчи кредит муассасасидир.
.
Банклар қуйидаги ишларни амалга оширади:
• пул ва қимматбаҳо буюмларни омонатга олиб, сақлаб
беради;
• пул билан бўладиган хисоб-китоб операцияларини,
хусусан пул тўлаш ишларини бажаради;
• чет эл валютасини сотади ва сотиб олади;
• ўз қўлидаги пулни қайтаришлик, фоизлик ва муддатлилик
шартлари билан унга муҳтожларга қарз (ссуда)га беради,
яъни кредит билан шуғулланади;
• ўз пулига акция сотиб олиб, уни бошқа соҳага
жойлаштиради;
• бизнес юзасидан маслаҳат беради ва ҳоказо.
Маърузачи: З.Аллаберганов 27
Ривожланган мамлакатлар учун икки бўғинли банк тизими хос. Бунда
биринчи бўғин мамлакатда пул муомаласини ташкил этувчи ва назорат
қилувчи Марказий банк бўлса, иккинчи бўғинни мустақил ва марказий
банкка бўйсунувчи тижорат ва махсус банклар ташкил қилади.
:
Ўзбекистон Республикасида икки босқичли банк тизимини
ташкил этишга реал асос 1991 йил 15 февралда“Банклар ва банк
фаолияти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни асосида
юзага келди. Бу қонунга асосан давлат бошқарув органлари
республика Марказий банки фаолиятига аралашмасликлари керак
эди.

Маърузачи: З.Аллаберганов 28
 Тижорат банклар – фойда олиш тамойиллари асосида фаолият
юритувчи хўжалик мавқеига кўра акционерлик типидаги ва
ҳуқуқий мавқеи бўйича бирор соҳага ихтисослашган кредит
муассасасидир.

• Тижорат банкларнинг вазифалари

• Омонатларни жалб қилиш, яъни депозитларни жамғариш ва чекларни
қабул қилиш;
• кредитлар бериш;
• мижозлар ўртасида ҳисоб-китобларни ва бошқа банк хизматларини
амалга ошириш;
• қимматли қоғозлар билан ва валюта операцияларини ўтказиш;
• воситачиликни амалга ошириш.

Маърузачи: З.Аллаберганов 29
Тижорат банкларининг бош офислари

Маърузачи: З.Аллаберганов 30
 Марказий банк - давлат банки ҳисобланиб, мамлакатда пул
кредит тизимини марказлашган тартибда бошқаради ва давлат-
нинг ягона кредит сиёсатини амалга оширади.
Марказий банкнинг вазифалари
• Барча банкларнинг мажбурий эҳтиётлари (резервлари)ни сақлайди;
• давлатнинг пулкредит (монетар) сиёсатини амалга оширади;
• тижорат банклар фаолиятини уйғунлаштиради ва улар устидан
назоратни амалга оширади;
• чекларни қайд қилиш механизмини таъминлайди, банклараро ҳисоб-
китобларни амалга оширади;
• тижорат банкларига кредитлар беради;
• мамлакатнинг расмий олтинвалюта захираларини сақлайди;
• халқаро валюта бозорларида миллий валюталарни айирбошлайди;
• муомалага миллий валютани чиқаради ва пул муомаласини тартибга
солади.

Маърузачи: З.Аллаберганов 31
Марказий банк қайта молиялаш ставкаси ва банклараро фоиз
ставкалари

Амал қилиш муддати %

18.03.2022 - ... 17

11.09.2020 — 17.03.2022 14

15.04.2020 — 11.09.2020 15

25.09.2018 — 14.04.2020 16

28.06.2017 — 24.09.2018 14

01.01.2015 — 27.06.2017 9
Маърузачи: З.Аллаберганов 32
 • Марказий банк иқтисодий вазиятга қараб “арзон” ёки “қиммат” пул
сиёсатини юритади.
Агар иқтисодиётда фойдаланилмаётган ишлаб чиқариш
қувватлари, ишсизлик мавжуд бўлса, Марказий банк “арзон” пул
сиёсатини юритади ва кредит олишни осонлаштиради. Бунинг учун
давлат очиқ бозорда давлат қимматли қоғозларни банклар ва аҳолидан
сотиб олади, эҳтиёт нормасини камайтиради ва ҳисоб ставкаси
пасайтиради. Натижада пул таклифи кўпаяди, фоиз ставкаси пасаяди.
Бу инвестицияларнинг ўсиши ва иқтисодий фаолликнинг кучайишига
олиб келади.
Агарда мамлакатда инфляция юз бераётган бўлса, “қиммат” пул сиёсати
юритилишига тўғри келади. Бу сиёсат кредитни “қиммат” қилиб, уни
олишни қийинлаштиради. Марказий банк пул таклифини
қисқартириш учун очиқ бозорда қимматли қоғозларини сотади, эҳтиёт
нормасини оширади ва ҳисоб ставкасини кўтаради.Пул таклифи
қисқариши натижасида фоиз ставкаси кўта­рилади. Бу ўз навбатида
инвестицияларнинг қисқаришига, инфляцияни чеклашга олиб келади.
Шундай қилиб, Марказий банк мамлакат кредит-молия тизимига
бевосита таъсир қилиб, бутун иқтисодиётга ўз таъсирини кўрсатади.
Маърузачи: З.Аллаберганов 33
Маърузачи: З.Аллаберганов 34