Dalga Formülü

Birçok türde dalga vardır: ışık dalgaları, ses dalgaları, radyo dalgaları, kozmik ışınlar, x ışınları, iletişim dalgaları, ip
üzerindeki dalgalar vb. Dalgalara dair ilk tartışmamızda, sadece "dalga" olarak adlandırılan su dalgalarından
bahsedeceğiz.

Bir taşın, rüzgarın olmadığı bir günde büyük ve sakin bir göletin ortasına atıldığını varsayalım. Eğer taşın suya çarptığı
bir noktada su yüzeyini kesen dik bir düzlem varsa, bir gözlemci su yüzeyinin, bir eğri şeklinde bozulduğunu görecektir.
Bu eğri, şekil 5.2'de gösterildiği gibi bir formda olacaktır. Şekil 5.2'de, tepe noktalarının ve çukurların deseninin hareket
ettiğini belirtmek önemlidir. Eğer taş, su yüzeyine (P) noktasında çarparsa, desen yukarıdaki diyagramda sağa doğru
hareket eder. Elbette, tüm desen (P) noktasından tüm yönlere doğru hareket ediyor, ancak biz sadece bir yöne bakıyoruz.
Ayrıca desenin belirli bir hızla hareket ettiğini, dalga hızı (v) adı verilen bir hızla hareket ettiğini de belirtmeliyiz.
Dalga (A)'sı, dinlenme konumundan olan en büyük yer değiştirmedir. Amplitüd, şekil 5.2'de gösterilmiştir.
Dalgalara dair tartışmamızda ihtiyaç duyacağımız başka bir mesafe de dalga boyu, lambda (Yunanca lambda
harfi)'dır. Dalga boyu, dalga desenindeki bir noktadan benzer bir pozisyondaki sonraki noktaya kadar olan
mesafe olarak tanımlanır. Bir tepe noktasından bir sonraki tepe noktasına olan mesafe bir dalga boyudur. Bir
çukurun dibinden bir sonraki çukurun dibine olan mesafe de aynı mesafedir, yani bir dalga boyu. Mesafe
lambda da diyagramda gösterilmiştir.
Şimdi, bir salınan cismin titreşen bir beden tarafından üzerine yerleştirilen çok uzun esnek bir ip üzerinde
etkilenen sinüzoidal dalga hareketini ele alalım. Varsayalım ki salınan cisim, dikey bir yayla bağlı bir küredir.
Yay bir süre boyunca salınıp durduktan sonra, fiziksel durum şekil 5.3'te gösterildiği gibidir.
Salınan cismin frekansı (f), bir saniyedeki tam salınım sayısı olarak tanımlanır. Frekans, genellikle cycles/sec
veya Hertz cinsinden ifade edilir. Periyot (T), bir tam salınım için geçen süre olarak tanımlanır ve saniye
cinsinden ifade edilir.
Varsayalım ki salınan cisim bir saniyede 6 salınım yapmaktadır. Bu durumda bir salınım için geçen süre altıda
bir saniyedir.
Bu örneğe göre, f ve T'nin birbirinin karşıtı olduğunu görmekteyiz.

Şimdi dalga hızı (v), frekans (f) ve dalga boyu (λ) arasındaki bir ilişkiyi aramaktayız.
Dalga, bir periyotta bir dalga boyu mesafesi kadar ileri hareket eder. Elbette dalga, hız (v) ile hareket eder.
Mesafe, hızın zamanla çarpımına eşittir, şu denklemi yazabiliriz:

Bu denklemi kullanarak, şu ilişkiyi elde ederiz:

Ve sonuç olarak:
 Rezonans

Su dalgaları ve çok uzun bir ip üzerindeki dalgalar durumunda, ortama geri yansıyan dalgaları ihmal edebildik.
Şimdi yansıyan dalgaları düşünmemiz gerekiyor.
En yaygın örnek, belirli bir uzunluğa sahip bir ip veya tel üzerindeki bir bozulma tarafından başlatılan
dalgaların durumudur. Birçok müzik aleti, böyle titreşimlere dayanır.
Eğer çok uzun bir ip üzerine sinüzoidal bir bozulma uygulanırsa, sinüzoidal bir dalga sürekli olarak ip boyunca
ilerler. Ancak, eğer sinüzoidal dalga sabit bir uca ulaşırsa, yansıyan bir dalga ip boyunca geri hareket eder.
Gözlemlenen dalga desenlerine, ipin normal titreşim modları denir. Şekil 5.4'te ipin uzunluğu L'dir. Farklı
titreşim modlarındaki dalga boyları X'dir. n, modun indisidir. Aşağıdaki denklemlerde n, bir tam sayı değerine
sahiptir, yani n = 1, 2, 3, 4.
Genel bir ilişkiyi şu şekilde yazabiliriz:

n = 1 olduğunda titreşim, cismin temel titreşim modu olarak adlandırılır. Diğer titreşimlere ise overtone
titreşimleri denir. Titreşebilen her cismin belirli bir frekansta temel titreşim modu vardır. Eğer bu frekans cisme
uygulanırsa, büyük bir genlikle titreşir. Bu durumda, cismin, uygulanan frekansla rezonans yaptığını söyleriz.
 Ses

Ses dalgaları genellikle hava veya başka bir malzeme ortamındaki basınç dalgaları olarak tanımlanır. Ses
dalgaları, bir kişinin ses tellerinin titreşimi veya bir uçağın pervanesinin periyodik dönüşü gibi bir titreşen
cisimde kaynaklanır.
Ses kaynağı titreştikçe, kaynağı çevreleyen hava periyodik olarak sıkıştırılır ve seyrekleştirilir (yoğunluğu
azaltılır). Atmosfer basıncındaki bu periyodik değişim, "ses hızı" olarak adlandırılan belirli bir yayılma hızıyla
ileri hareket eder.
Havanın ses hızı, havanın sıcaklığına bağlıdır. Bu şaşırtıcı değildir çünkü hava molekülleri, sıcaklık daha
yüksekse rastgele hareketlerinde daha hızlı hareket eder. Bu nedenle, bu basınç dalgalarının sıcak havada biraz
daha hızlı hareket etmesini beklemeliyiz.
Havanın ses hızı, 0°C'de yaklaşık 331.5 m/s'dir.
Havanın sıcaklığı 20°C olduğunda, ses hızı 344 m/s'ye çıkar.
Bir kulak ve kulağın zarı ses dalgasının yakınında ise, zarı vuran hava periyodik olarak değişen atmosfer
basıncına sahiptir. Sesin frekansı orta C (256 Hz) ise ve atmosfer basıncı o gün 14.7 lbs/in2 ise, her saniye 256
kez hava basıncı hafifçe 14.7 lbs/in2 üzerinde ve her saniye 256 kez basınç hafifçe 14.7 lbs/in2 altında olacaktır.
"Hafifçe" ifadesinin çok küçük anlamına geldiğini vurgulamak önemlidir. İnsan kulağı son derece hassas bir
enstrümandır. Ses hızı sıvılarda daha hızlı, hatta katılarda daha da hızlıdır.
Süpersonik Hız ve Mach Sayısı

Jet uçakları, ses hızının üzerinde hızlara ulaşabilirler. Bu durumda, uçak, sesin kendisinden daha yüksek bir
hızda hareket eden bir ses kaynağına sahiptir. Sesin basınç dalgaları hepsi "toplanır" ve çok güçlü bir V şeklinde
basınç "yay-dalgası" üretilir. Bu güçlü basınç sırtası yer yüzeyine ulaştığında, bir süpersonik patlama meydana
gelir.
Mach sayısı, uçağın hızının (vo) sesin hızına (v) oranıdır. Eğer bir uçak saatte 1.000 mil hızla gidiyorsa ve yerel
ses hızı 750 mil/saatse, Mach sayısı şu şekilde hesaplanır:

Bu durumda uçağın Mach 1.25 hızında olduğunu söyleriz.

Doppler Etkisi

"Doppler etkisi," etkisi ilk kez adlandıran Amerikalı fizikçi Christian Doppler (1803-1853)'ın adından
gelmektedir.
Bu etki, tüm dalga hareketleri için mevcuttur. Ancak, ses dalgaları için en iyi gözlemlenebilecek bir durumda
(duyulan kelimesi daha iyi bir terim olabilir) olduğu için, biz onu ses dalgaları için açıklayacağız.
Bir tren istasyonunda dururken ve bir tren düdüğünü öttürdüğünde, yaklaşırken, geçerken ve uzaklaşırken
Doppler etkisini duyarsınız. Bu durumda ses, ses kaynağı yaklaştıkça daha yüksek bir ton (frekans) olarak
aniden değişir ve ses kaynağı dinlenen kulak uzaklaştıkça daha düşük bir tona geçer. Ton değişikliği, trenin
geçtiği an meydana gelir. Bu an öncesinde ses kaynağı kulağınıza yaklaşıyordu ve bu an sonrasında ses kaynağı
kulağınızdan uzaklaşıyordu.