7.

Monarchia polska w XIV i

XV wieku
 Zmiany w administracji polskiej w
XIII w.
 w okresie rozbicia dzielnicowego ukształtowała się administracja książęca
w każdej dzielnicy - teraz jej zanik
 w XIII w. urzędy dworskie przekształciły się w ziemskie
 najważniejszym urzędnikiem ziemskim był komes nadworny tj.
wojewoda
 W Małopolsce najwyższa władza należała do kasztelana krakowskiego
 Urzędnicy dworscy to np. koniuszy, stolnik …
 Urzędnicy ziemscy reprezentowali lokalne społeczeństwo
 urzędnicy ziemscy mieli dostęp do władzy, mogli dzierżawić
królewszczyzny
 Przekształcenie monarchii
patrymonialnej w …
 Koniec monarchii patrymonialnej
 Kazimierz Wielki – Korona Królestwa Polskiego (Coronae Regni Poloniae)
 Korona obejmowała wszystkie historyczne ziemie polskie, również te zabrane
 Odtąd państwo nie jest już własnością króla
 Tylko dobrem ogólnym
 Król miał dbać o swoje państwo a władzą dzielić się ze stanami
 Królestwo monarchią stanową XV wiek
 Królestwo Polskie stało się monarchią elekcyjną za panowania Władysława
Jagiełły
 monarchia elekcyjna - typ monarchii, polegający na tym, że władcę wybierało
społeczeństwo lub jego uprawniona część
 Za panowania Jagiellończyków władcę wybierała rada królewska poprzez
aklamację tylko z dynastii jagiellońskiej
 Nowy podział administracyjny
 Dzielnice posiadające swoich wojewodów stały się
województwami
 Województwa dzieliły się na kasztelanie
 Kasztelanie w XV w. przekształcano w powiaty
 mniejsze dzielnice, bez wojewodów – nazywane były
ziemiami
 w XIV i XV w. ostatecznie określono hierarchię i
kompetencje urzędników ziemskich (lokalnych)
 Urzędy lokalne były pełnione przez szlachtę,
dożywotnio
 ograniczono uprawnienia wojewodów
 Posiadali prawo do osądzania ludności żydowskiej
 Sprawowali nadzór nad miastami
 wojewoda ustalał taksy wojewodzińskie (maksymalne
ceny na wyroby miejskie)
 Kierował obradami sejmików ziemskich
 Podkomorzy
 w XIV w. zwiększono jego uprawnienia
 przewodniczył sądom podkomorskim
 urząd starosty
 utworzony za panowania Wacława II Czeskiego (1300 – 1305)
 Wybierany przez króla
 Był namiestnikiem danej ziemi
 Odpowiadał za bezpieczeństwo
 zwoływał pospolite ruszenie i dowodził nim
 przewodniczył sądom grodzkim
 administracja majątkami królewskimi
 Sądy
 sądy podkomorskie
 rozstrzygały spory graniczne między
właścicielami ziemskimi
 sądy ziemskie
 Każde województwo i ziemia miały własny sąd
ziemski
 były to główne sądy szlacheckie
 rozstrzygały wszystkie sprawy między
szlachcicami, z wyjątkiem tych, które były
zastrzeżone dla sądów grodzkich czy
podkomorskich
 sądy grodzkie
 Na ich czele stali starostowie
 sądziły szlachtę w zakresie czterech kwestii
zagrożonych karą śmierci: podpalenie, napad na
dom szlachecki, rabunek na drodze publicznej,
 Kształtowanie się reprezentacji
stanowej
 Podstawą szlacheckiego samorządu były:
 sądy ziemskie, urzędy, sejmiki ziemskie i sejmy
 sejmy walne
 powszechne zgromadzenie szlachty zwoływane w sprawach
ogólnopaństwowych
 Zwoływane co roku najczęściej w Piotrkowie
 sejmiki prowincjonalne
 podejmowały decyzje dotyczące prowincji: spraw Małopolski lub Wielkopolski
 sejmiki ziemskie
 zwoływane w każdym województwie i ziemi
 Zajmowały się sprawami lokalnej administracji, prawem
 W obradach brał udział ogół szlachty z danej ziemi
 Ich uprawnienia zmieniały się na mocy przywilejów uzyskiwanych od władcy
w XV wieku
 Nieodłączne cechy polskiej monarchii
stanowej:
 Znaczna dominacja stanu szlacheckiego nad pozostałymi stanami
 mieszczaństwo nie posiadało wpływu na działanie samorządu
terytorialnego, nie brali udziału w sejmie walnym (tylko w Prusach
Królewskich było inaczej)
 duchowieństwo od XV w. nie miało swoich przedstawicieli w sejmach i
sejmikach
 po utworzeniu sejmu walnego w 1493 r. niektórzy duchowni mogli
zasiadać w senacie
 Chłopi nie mieli żadnego wpływu na funkcjonowanie własnego państwa
Przywileje szlacheckie
 Przywileje nadane przez Ludwika
Węgierskiego
 Przywilej w Budzie 1355r.
 zagwarantowanie dotychczasowych praw
przysługujących rycerstwu
 Chciał zyskać poparcie polskiego rycerstwa
dla planów sukcesji Andegawenów w Polsce
 Przywilej koszycki 1374 r.

 Postanowienia:
 Zachowanie granic Królestwa Polskiego
 król zwolnił szlachtę z poradlnego i innych podatków
 ( z wyjątkiem 2 groszy z łanu chłopskiego)
 Zwolnienie z obowiązku budowy i naprawy zamków
 Brak obowiązku utrzymania dworu królewskiego w czasie jego
podróży po kraju
 Obietnica wykupienia szlachcica z niewoli w jaką popadł podczas
wojen prowadzonych poza granicami państwa
 wypłacenie szlachcie żołdu za udział w wyprawach poza granice kraju
 Gwarancja, że urząd starosty będzie nadawany wyłącznie Polakom
 inne urzędy - szlachcie z danej ziemi
 Przywileje wydane przez
Władysława Jagiełłę
 Przywilej piotrkowski 1388 r.
 Jagiełło potwierdził dotychczasowe przywileje
 zobowiązał się wykupić szlachcica z niewoli jeżeli dostał się do niej poza
granicami kraju
 król zobowiązał się wypłacić żołd w wysokości 3 grzywien od kopii
podczas wyprawy zagranicznej
 Przywilej czerwiński 1422 r.
 Wydany na żądanie szlachty inaczej nie wezmą udziału w walce z
Krzyżakami
 Postanowienia:
 zakaz łączenia stanowiska sędziego ziemskiego i starosty w jednym ręku
 nietykalność majątkowa szlachty bez wyroku sądowego
 C.d. przywilejów
1423 r. statut warcki
 Jagiełło chce by jego synowie mogli po nim dziedziczyć tron
 Postanowienia:
 ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi
 szlachta mogła usunąć niepożytecznego sołtysa przez wykup jego majątku
 kontrola wojewodów nad miarami, wagami i cenami w miastach –
tzw. taksy wojewodzińskie
 Przywileje jedlneńsko-krakowskie 1430 i 1433
 Jagiełło chciał by Władysław III został królem Polski, gwarancja
panowania Jagiellonów w Polsce
 szlachta uzyskała nietykalność majątkową i osobistą, wszystkie zarzuty
musiały być potwierdzone wyrokiem sądowym
 tylko szlachcic mógł zostać duchownym
 Przywileje cerekwicko-nieszawskie 1454 r.
 Kazimierz Jagiellończyk nadał przywilej szlachcie w zamian za jej udział
w wojnie trzynastoletniej z Krzyżakami
 Postanowienia:
 potwierdzono dotychczasowe prawa szlachty
 król nie mógł wydawać nowych praw, nowego podatku i zwoływać
pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich
 ów przywilej stał się podstawą polskiego parlamentaryzmu
 Jan Olbracht ( król Polski w latach 1492–
1501)
 II przywilej piotrkowski 1496 r.
 wydał przywilej by szlachta wyruszyła na
wyprawę wojenną na Mołdawię
 Postanowienia:
 tylko 1 chłop może opuścić wieś w ciągu
roku i osiedlić się w mieście
 zwolniono szlachtę z ceł na towary
własne i sól
 Zakaz kupna ziemi poza miastem dla
mieszczan
 wprowadzono taksy wojewodzińskie na
towary miejskie
 Aleksander Jagiellończyk
(król Polski w latach 1501 – 1506)
 1505 r. konstytucja Nihil novi
 - nic nowego
 Podczas sejmu w Radomiu
 kanclerz Jan Łaski doprowadził do
uchwalenia konstytucji przy poparciu
średniej szlachty
 Postanowienia:
 król nie może stanowić nowych praw
bez zgody szlachty (podstawa
polskiego parlamentaryzmu)
 Ograniczenie władzy monarchy =
wzmocnienie pozycji szlachty