Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας

Οργανική Χημεία - Θ

Ενότητα 3: Ισομέρεια -Στερεοϊσομέρεια

Δρ. Βασίλης Ντουρτόγλου

Τμήμα Οινολογίας & Τεχνολογίας Ποτών

Το περιεχόμενο του μαθήματος Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού

διατίθεται με άδεια Creative Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και
Commons εκτός και αν αναφέρεται συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό
διαφορετικά Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
 Ισομέρεια
 Συντακτική ισομέρεια H
H H

H
H H
H

 CnH2n-2
H

H
H H H
H H H H

H
H
H
H

H H
H H

 Στερεοϊσομέρεια
CH3 H

 CnH2n-2 CH3 CH3

H H3C

H CH3 H CH3
H3C H3C

2
 Στερεοϊσομέρεια
CH3 H
Γεωμετρική CH3 CH3
Ισομέρεια H H3C
H H C CH3 H H C CH3
3 3

Ονομασία H
(2E)-5,5-dimethylhex-2-ene
O - (2Z)-5,5-dimethylhex-2-ene
H
(1:1)
H H
O
H
O
Cis-Trans H O H H
O O O
H O
O O
H H
O
O H O
H O
O O
H H
Z-E H

(2E)-but-2-enedioic acid

3
 Στερεοϊσομέρεια

Η έννοια  Ένας γραμμικός ακόρεστος

της
υδρογονάνθρακας με δυο ασύμμετρους
ισομέρειας
cis-trans. άνθρακες (άνθρακας 8 και ο άνθρακας 4)
και ένα διπλό δεσμό μεταξύ των
ανθράκων 6 και 5. CH3
12
11
H έννοια 10 H3C
του H
9
CH3
ασύμμετρου H3C 8
άνθρακα. 7
6 5

H3C 4 CH3
2 3

H3C 4
1
Η αρχιτεκτονική ενός μορίου θεμελιώδης
αρχή των βιολογικών ιδιοτήτων

 Το μόριο γραμμένο  Το μόριο σχεδιασμένο

στο χαρτί. στον χώρο.
H
H H 1 HH
H3H 2
HH
H 4 H
H
H 5 HH
6
H H H H
H H H
7
H H H H H
H8
H H H
9
H H
H
11 H10
H H
H H12 H
5
H H
Χειρομορφία - Εναντιομέρεια

chemwiki.ucdavis.edu με άδεια
CC BY-NC-SA 3.0 US

chemistry.msu.edu 6
 Ασύμμετρος άνθρακας

 Ο ασύμμετρος άνθρακας

 Ο ασύμμετρος άνθρακας είναι ένας άνθρακας του

οποίου οι τέσσερις υποκατάστατες είναι διαφορετικοί .
Ο άνθρακας αυτός έχει οπτικές ιδιότητες.

“Chiral molecures example”, από Calvero 7

διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
Πολωσίμετρο – Ειδική στροφική
ικανότητα
 Η γωνία στροφής, όπως μετριέται με το πολωσίμετρο,
είναι ανάλογη της συγκέντρωσης της οπτικά ενεργής
ουσίας καθώς και του μήκους της κυψελίδας στην οποία
εισάγεται το δείγμα. Η γωνία στροφής εξαρτάται επίσης
από το μήκος κύματος του χρησιμοποιούμενου φωτός
και τη θερμοκρασία του εξεταζόμενου διαλύματος. Για
συγκριτικούς λόγους χρησιμοποιείται η ειδική στροφή
[α]. Κάθε οπτικά ενεργή ουσία έχει τη δική της
χαρακτηριστική ειδική στροφική ικανότητα ή ειδική
στροφή.

8
 Οι ενώσεις που έχουν στο μόριο τους
ασύμμετρους άνθρακες έχουν οπτικές
ιδιότητες που μετρούνται με την στροφή
του πολωμένου φωτός 1/2
 Η μέτρηση της γωνίας στροφής του πολωμένου φωτός
γίνεται με ένα όργανο που λέγεται πολωσίμετρο. Το
όργανο αυτό περιλαμβάνει μια πηγή φωτός, δύο φακούς
πόλωσης και μεταξύ των δύο φακών υπάρχει σωλήνας
στον οποίο προσθέτουμε την προς εξέταση οπτικά ενεργό
ουσία, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα.

“Polarimeter measuring system”, από 9

Antonpaar με άδεια CC BY-SA 3.0
 Οι ενώσεις που έχουν στο μόριο τους
ασύμμετρους άνθρακες έχουν οπτικές
ιδιότητες που μετρούνται με την στροφή
του πολωμένου φωτός 2/2
 Η οπτικά ενεργή ουσία στρέφει το επίπεδο του πολωμένου
φωτός κατά μια γωνία α.

“Polarimeter (Optical rotation)”, από Kaidor

με άδεια CC BY-SA 3.0

Ειδική στροφή
με λ=μήκος κυψελίδας σε dm, c=συγκέντρωση σε g/ml
D=589nm μήκος κύματος από έναν λαμπτήρα νατρίου
10
 Στερεοϊσομέρεια 1/6
Κανόνες ονοματολογίας
Προτεραιότητα υποκαταστατών των ανθρακατόμων του
διπλού δεσμού.
1. Όσο υψηλότερο είναι το ατομικός βαρος του πρώτου
ατόμου του υποκαταστάστη, τόσο μεγαλύτερη
προτεραιότητα έχει. Για παράδειγμα, H– < C– < N– <
O– < Cl–. (η προτεραιότητα αυξάνει από αριστερά προς
τα δεξιά). H3C CH3

(Η προτεραιότητα στα
διαφορετικά ισότοπα του ίδιου F
CH3

στοιχείου ορίζεται σύμφωνα H3C H3C CH3

με την ατομική μάζα τους.) CH3

(4E)-5-fluoro-2,2,8-trimethyl-4-(2-methylpropyl)non-4-ene
11
 Στερεοϊσομέρεια 2/6
Κανόνες ονοματολογίας (συνέχεια)
2. Εάν δυο υποκαταστάτες έχουν τα ίδια αρχικά άτομα τότε
προχωράμε στο δεύτερο κατά σειρά άτομο του
υποκαταστάτη (απομακρυνόμαστε από το διπλό δεσμό)
μέχρις ότου εντοπίσουμε διαφορετικά άτομα.
Για παράδειγμα, CH3– < C2H5– < ClCH2– < BrCH2–
< CH3O–.
H3C CH3

CH3
F
H3C H3C CH3

CH3
(4E)-5-fluoro-2,2,8-trimethyl-4-(2-methylpropyl)non-4-ene
12
 Στερεοϊσομέρεια 3/6

 Είναι χρήσιμο να συνοψίσουμε μερικές σημαντικές

πτυχές της διαστερεοϊσομέρειας σε αυτό το σημείο:
i. Οι περισσότερες εσωτερικές μεταροπές των
διαμορφώσεων σε ενα απλό μόριο λαμβάνουν χώρα
σχεδόν ακαριαία, σε θερμοκρασία δωματίου. Ως εκ
τούτου η απομόνωση καθαρών διαμορφώσεων είναι
πρακτικά αδύνατη στις περισσότερες των περιπτώσεων.
ii. Συγκεκριμένες διαμορφώσεις απαιτούν ειδικά
προθέματα ονοματολογίας όπως για παράδειγμα
διαβαθμισμένο, εκλειπτικό, πλάγιο, αντί όταν
καθορίζονται.

13
 Στερεοϊσομέρεια 4/6
iii. Συγκεκριμένες διαμορφώσεις μπορούν επίσης να
καθοριστούν μέσω των διεδρικών γωνιών. Στις
διαμορφώσεις του βουτανίου παραπάνω, οι διεδρικές
γωνίες που σχηματίζονται απο δυο μεθυλομάδες περι
του κεντρικού δεσμού άνθρακα-άνθρακα είναι: A
180º, B 120º, C 60º & D 0º.

14
 Στερεοϊσομέρεια 5/6
iv. Οι διαβαθμισμένες διαμορφώσεις του απλού δεσμού
είναι πιο σταθερές απο τις αντίστοιχες εκλειπτικές. Η
περίσσεια ενέργειας των εκλειπτικών δεσμών είναι
γνωστή ως εκλειπτική τάση.
v. Στο βουτάνιο, η πλάγια διαμόρφωση είναι λιγότερο
σταθερή απο την αντί κατά περίπου 0.9 kcal/mol. Αυτό
οφείλεται στη συσσώρευση των δυο μεθυλομάδων που
παρατηρείται στην πλάγια διαμόρφωση. Το φαινόμενο
ονομάζεται στερική τάση ή στερική παρεμπόδιση.

15
 Στερεοϊσομέρεια 6/6

 Διαστερεοϊσομέρει
α
CH3 H
CH CH3 H
H H 3
H
H H H
H
H H H
H H CH3
HH H
HH H
H
H3C
H
H H
H3C
16
 Διαστεροϊσομερή 1/2

Δυο γειτονικοί ασυμετρικοί άνθρακες ( R,S : S,S :

R,R : S,R)

HO H CH
H OH 3
O
O
H3C
H2N H3C CH3 H3C
CH3 NH2

Καθρέπτης

17
Διαστεροϊσομερή 2/2

18
chemwiki.ucdavis.edu με άδεια CC BY-NC-SA 3.0 US
 Διαμορφώσεις Δακτυλίων
Κυκλοεξάνιο 1/2

 Δομή καράβι  Δομή ανάκλινδρου

H H
H H
H H
H H H H

H H
H H
H
H H H

H H H
H
H H
19
 Διαμορφώσεις Δακτυλίων
Κυκλοεξάνιο 2/2

 Μεσημβρινά και ισημερινά υδρογόνα.

Ισημερινά

Μεσημβρινά

20
 Χειρόμορφες ενώσεις , προβολή
ασύμμετρου άνθρακα και οπτική ενέργεια
1/2
 Τα εναντιομερή στρέφουν το επίπεδο του πολωμένου φωτός
σε αντίθετες κατευθύνσεις. Το ένα εναντιομερές θα στρέψει το
επίπεδο του πολωμένου φωτός κατά τη φορά του ρολογιού,
δεξιόστροφα δηλαδή ή d- ή (+), ενώ το άλλο εναντιομερές
προς την αντίθετη κατεύθυνση, αριστερόστροφα δηλαδή ή l- ή
(-). Τα γράμματα d και l προέρχονται από τις λατινικές λέξεις
dexter (δεξιά) και laevus (αριστερά). Εάν ίσες ποσότητες από
κάθε εναντιομερές εξεταστεί ξεχωριστά, τότε το πολωμένο
φώς θα στραφεί κατά το ίδιο ποσό, με το ένα όντας θετικό και
το άλλο αρνητικό, τα μείγματα των ενώσεων αυτών καλούνται
ρακαιμικα. CH CH CH
CH3 3 3 3
H HO H H2N OH HO NH2
H2N OH NH2 H H

S R 21
 Χειρόμορφες ενώσεις , προβολή
ασύμμετρου άνθρακα και οπτική ενέργεια
2/2

 Για να είναι απολύτως σίγουρο εάν μια παρατηρηθείσα

στροφή είναι θετική ή αρνητική είναι συχνά απαραίτητο να
γίνει μια δεύτερη μέτρηση που χρησιμοποιεί ένα διαφορετικό
ποσό ή συγκέντρωση του δείγματος. Στην παραπάνω εικόνα,
παραδείγματος χάριν, η γωνία α μπορεί να είναι –90ο ή +
270ο παρά + 90ο. Εάν η συγκέντρωση του δείγματος μειωθεί
κατά 10%, τότε η θετική στροφή θα αλλάξει σε + 81ο (ή +
243ο) ενώ η αρνητική στροφή θα αλλάξει σε –81ο και το
σωστό α θα προσδιοριζόταν σαφώς.

22
Προβολή ασύμμετρου άνθρακα
1/2

23
Προβολή ασύμμετρου άνθρακα
2/2
 MΕΤΑΦΟΡΕΣ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΤΩΝ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΝΑ ΠΑΕΙ
ΤΟ ΜΙΚΡΟΤΕΡΟ ΚΑΤΩ.
Έχοντας προσδιορίσει τη σειρά προτεραιότητας των
τεσσάρων ομάδων του ασύμμετρου ατόμου άνθρακα,
μπορούμε να απεικονίσουμε στερεοχημικά μια ένωση,
ακολουθώντας την παρακάτω διαδικασία.
Προσανατολίζουμε το μόριο, ώστε ο υποκαταστάτης με τη
μικρότερη προτεραιότητα (Η) να βρεθεί στην κάτω θέση.
Πρώτα το προβάλουμε στο επίπεδο του χαρτιού ώστε οι δυο
οριζόντιοι υποκατάστατες, να είναι μπροστά από το επίπεδο
και οι δυο κάθετοι πίσω. Στην συνεχεία περιστρέφουμε κατά
¼,1/4,1/2 όσες φορές και να χρειαστεί μέχρι το μικρότερο
να πάει κάτω. Αριθμούμε από τον μεγαλύτερο στον
μικρότερο. 24
Τέλος Ενότητας
Σημειώματα
 Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Βασίλειος Ντουρτόγλου
2014. Βασίλειος Ντουρτόγλου. «Οργανική Χημεία – Θ . Ενότητα 3: Ισομέρεια
-Στερεοϊσομέρεια». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή
διεύθυνση: ocp.teiath.gr.
 Σημείωμα Αδειοδότησης
Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά,
Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση.
Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία
εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια
«Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων».
Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων
Τρίτων».

[1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/
Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση:
• που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για
το διανομέα του έργου και αδειοδόχο
• που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση
στο έργο
• που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος
(π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο
Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για
εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.
 Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων
Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου
© άδεια από το δημιουργό.
διαθέσιμο με Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με
άδεια CC-BY απλή αναφορά του δημιουργού.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και
CC-BY-SA διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού.
CC-BY-ND Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου.

διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού.

CC-BY-NC Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου.

διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού

και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια.
CC-BY-NC-SA Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού.
CC-BY-NC-ND Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η
CC0 Public Domain εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού.

Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η

διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού.

χωρίς σήμανση Συνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου. 29

 Διατήρηση Σημειωμάτων
Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει
να συμπεριλαμβάνει:
 το Σημείωμα Αναφοράς
 το Σημείωμα Αδειοδότησης
 τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων
 το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει)
μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.
 Χρηματοδότηση
• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.
• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας» έχει
χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.
• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος
«Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την
Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς
πόρους.