‫به نام خدا‬

‫بررسی تاثیر مستی بر مسئولیت کیفری‬

‫)حقوق ایران و فقه اسالمی(‬

‫استاد مربوطه‪ :‬دکتر حسن قاسمی مقدم‬

‫دانشجو‪ :‬محمد رضا جعفری ندوشن‬

‫نیمسال اول سال تحصیلی ‪1400-1401‬‬

 ‫مقدمه‬
‫صغر‪ ،‬جنون‪ ،‬اشتباه‪ ،‬اكراه‪ ،‬اجبار و مستی‬ ‫عوامل رافع مسؤولیت کیفری ‪1‬‬

‫معنای اصطالحی‪ :‬مستي حالتي است كه در اثر مصرف ماده مسكر‪ ،‬قوه تميز يا اراده فرد به‬
‫‪.‬طور تام يا نسبي و براي مدت محدود زائل ميشود‬
‫مستی ‪2‬‬
‫اصل بر این است که مستی جزو موانع رافع مسؤولیت نیست‬

‫قانون گذار در ماده ‪ 264‬ق‪.‬م‪.‬ا مصوب ‪ ، 92‬مصرف مسکر را چه‬

‫‪.‬شارب(مصرف کننده) مست کند یا نکند‪ ،‬جرم دانسته است‬

‫مبنای فقهی رفع مسؤولیت کیفری از شخص مست ‪3‬‬

‫»ُرِفَع الَقَلُم َع ْن َثالَثٍة‪َ :‬ع ِن الناِئِم َح ّتي َيْس َتْيِقَظ َو َع ِن اَلمْج نوِن َح ّتي ُيفيَق َو َع ِن الِط فِل َح ّتي َيْح َتِلَم «‬
‫با الحاق مستي به جنون ‪،‬اين حديث را ميتوان مبناي مستي نيز در رفع مسؤوليت كيفري‬
‫‪.‬دانست‬

‫به طریق اولی درمستی نیز‬ ‫سلب مسؤولیت به دلیل اختالل در قوه تمییزدر جنون‬
‫همین گونه است‬

‫ماده ‪ 140‬ق‪.‬م‪.‬ا مصوب ‪92‬‬
‫مسوولیت کیفری در حدود‪ ،‬قصاص‬
‫و تعزیرات تنها زمانی محقق است‬
‫که فرد حین ارتکاب جرم‪ ،‬عاقل‪،‬‬
‫بالغ و مختار باشد به جز در مورد‬
‫اکراه بر قتل که حکم آن در کتاب‬
‫‪.‬سوم«قصاص» آمده است‬
‫ماده ‪ 149‬ق‪.‬م‪.‬ا مصوب ‪92‬‬
‫نقش مستی در زوال اراده‬
‫هرگاه مرتکب در زمان ارتکاب‬
‫جرم دچار اختالل روانی بوده به‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫نحوی که فاقد اراده یا قوه تمییز‬
‫اراده‬
‫باشد مجنون محسوب می شود و‬
‫مسوولیت کیفری ندارد‬

‫اختيار از جمله شرايط مسئوليت كيفري‪1.‬‬

‫مالک مسؤولیت‪ ،‬اراده میباشد‪1.‬‬
‫است‬ ‫ميل نفسانی فاعل به يك رفتار خاص‬

‫شخص فاقد اراده‪ ،‬مسئوليت كيفري ندارد‪2.‬‬

‫اختيار متشكل از قدرت و اراده مي باشد‪2.‬‬

‫زایل شدن اراده به موجب مستی‬

‫آیه شریفۀ مدلل‪ ...« :‬والتقربوا الصلوة و أنتم‬
‫سكري حتي تعلموا ما تقولون‪ » ...‬س نساء‪ ،‬آيه‬
‫‪43‬‬
 ‫عنصرقانونی مستی به عنوان مانع مسؤولیت کیفری‬

‫ماده (‪)154‬قانون مجازات اسالمي مصوب ‪ 1392‬در خصوص مستي و تأثير آن بر مسؤوليت‬
‫كيفري اشعار مي دارد‪« :‬مستي و بي ارادگي حاصل از مصرف اختياري مسكرات‪ ،‬مواد مخدر و‬
‫روان گردان و نظاير آنها‪ ،‬مانع مجازات نيست‪ ،‬مگر اينكه ثابت شود مرتكب حين ارتكاب جرم به‬
‫طور كلي مسلوب االختيار بوده است‪ .‬لكن چنانچه ثابت شود مصرف اين مواد به منظور ارتكاب‬
‫جرم يا با علم به تحقق آن بوده است و جرم موردنظرواقع شود‪ ،‬به مجازات هردو جرم محكوم‬
‫»ميشود‬
 ‫مواد مستی آور‬
‫به موجب ماده ‪ 154‬ق‪.‬م‪.‬ا مصوب سال ‪ ،92‬به درستی نقیصه‬ ‫مسکرات‪1.‬‬
‫اختصاص ماده ‪ 53‬ق‪.‬م‪.‬ا مصوب ‪ 70‬را به شرب خمر‪ ،‬برطرف‬ ‫مواد مخدر‪2.‬‬
‫نموده است‬ ‫روان گردان‪3.‬‬
‫نظایر موارد مذکور ‪4.‬‬

‫مراحل مستی به اعتبار نشانه های آن‬

‫مرحلۀ سوم‬ ‫مرحلۀ دوم‬ ‫مرحلۀ اول‬

‫آشفتگی روانی توأم با‬ ‫تحریک قوای عقلی‪،‬حالت‬

‫اغماء و بیهوشی‪ ،‬کاهش‬ ‫صراحت لهجه‪،‬اختالل‬ ‫سرور و سرخوشی فزاینده و‬
‫گرمای بدن‪ ،‬وقفه تحریکات‬ ‫قوه حافظه‪ ،‬حالت بی‬ ‫پرگویی گاه به صورت‬
‫عضالنی‪ ،‬فلج‬ ‫دردی‬ ‫پرخاشجویانه‬
 ‫انواع مستی‬

‫مستی مزمن‪3.‬‬ ‫مستی غیر ارادی‪2.‬‬ ‫مستی تعمدی(ارادی)‪1.‬‬

‫مستی تعمدی (ارادی)‪1.‬‬

‫منظور از مستي تعمدی(ارادي) اين است كه شخص با اراده خود و با آگاهي از مسكر بودن مواد مورد نظرمبادرت به استعمال آنها نمايد‪.‬‬
‫‪.‬بنابراين‪ ،‬وجود اراده فرد قبل از اختالل يا سلب آن به موجب مسكر حائز اهميت است‪ ،‬نه وجود اراده هنگام مستي‬

‫»قاعده عقلي «االمتناع باالختيار الينافي االختيار‬ ‫‪1-1‬‬

‫طبق ماده ‪ 307‬ق‪.‬م‪.‬ا مصوب ‪ ،92‬اگر ثابت شود كه مرتكب قبًال خود را براي چنين عملي مست كرده و يا‬
‫علم داشته است كه مستي و عدم تعادل رواني وي ولو نوعًا موجب ارتكاب آن جنايت يا نظير آن از جانب‬ ‫‪2-1‬‬
‫او ميشود‪ ،‬جنايت‪ ،‬عمدي محسوب ميگردد‬

‫مانع مجازات نمی باشد‬ ‫قاعده اقدام‬

‫مانع مجازات نمی باشد‬ ‫علم قبلی ‪ +‬قصد قبلی فارغ از این که مسلوب االختیار بشود یا نشود‬ ‫نکته‬
 ‫‪،‬در اثر مسلوب االختیار شدن ناشی از مستی مرتکب‪1.‬‬
‫مرتکب قتل شود نمیتوان او را به قتل عمدی محکوم نمود مگر‬
‫توجه !‬
‫قصد او ارتکاب هر دو جرم باشد‬
‫اگر مصرف کننده‪ ،‬مرتکب عملی دیگر ( که با قصد او هماهنگ نیست) شود‪،‬‬
‫‪...‬مانند آنکه قصد (تجاوز جنسی) یا (ایراد ضرب ساده) را داشته باشد و‬

‫برای کشتن الف مست کرده باشد اما بر اثر مستی ب را بکشد ‪2.‬‬
‫مسؤولیت قاتل به دلیل عدم تاثیر اشتباه در هویت مقتول ‪ ،‬تغییری‬
‫نمیکند‬

‫تفاوت های ناشی از بی ارادگِی صدر مادۀ (‪ )154‬ق‪.‬م‪.‬ا با مسلوب االختیار بودن‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬

‫مطابق با ماده (‪ )154‬ق‪.‬م‪.‬ا مصوب‪،92‬شخصي كه‬ ‫اين كامًال بديهي است كه هر شخص مسلوب االراده‪،‬‬
‫مستي موجب مسلوب االختيار شدن وي شده‪،‬‬ ‫فردي است كه به طور كلي مسلوب االختيار است‬
‫مسلوب االختیار‬ ‫‪.‬مسؤوليت كيفري ندارد‬

‫‪4‬‬
‫مسلوب االراده‬ ‫در جايي كه شخص‪ ،‬به طور عمدی و با انگیزه‬
‫ارتکاب رفتار مجرمانه مست می کند خود را‬
‫کامال مسلوب االختیار و مسلوب االراده می کند‪،‬‬
‫‪.‬واجد مسؤولیت کیفری است‬
‫ولــی‬
‫‪2‬‬
‫هر مسلوب االختياري مسلوب االراده نيست چون اراده‬
‫‪.‬داللت برقصد دارد واختيار نيزداللت بررضايت دارد‬
 ‫مستی غیر ارادی‪2.‬‬

‫طبق يك قاعده كلي‪ ،‬اختالل تام قوه اراده مسؤوليت جزايي را از بين ميبرد؛ لذا اگر شخصي بدون اختيار و بر اثر اشتباه‬
‫‪.‬مشروبات الكلي مصرف كند‪ ،‬يا مواد مخدر استعمال نمايد در اين حال مرتكب جرم شود‪ ،‬مسؤوليت جزايي نخواهد داشت‬

‫بنابراین اگر فردي ديگري را به شرب خمر اكراه كند و مكَر ه هنگام مستي مرتكب جرمي گردد از آنجا كه بدان رضايت‬
‫نداشته ‪ ،‬واجد مسؤوليت كيفری نمی باشد‬

‫اگر به كسي مسکر بخورانند كه مست شود و در حين مستي مرتكب جرمي گردد‪ ،‬با توجه به اين كه شخص مست‬
‫هيچ گونه نقشي در ارتكاب جرم نداشته است‪ ،‬مسؤوليت كيفري ندارد؛ چراكه چنين فردي صرفًا وسيله ارتكاب‬
‫‪.‬جرم محسوب ميشود و جرم منتسب به خوراننده مسكر از باب سبب اقوي از مباشرمي باشد‬

‫مثال‬

‫در صورتي كه مصرف کننده مسکر(مانند الکل) در تصور خويش قصد نموده باشد كه از شرب مايعي غيرمسكر‬
‫مانند آب‪ ،‬حالت مستی بر وي عارض گردد و اشتباهًا به جاي آب‪ ،‬الکل بنوشد و مست و مسلوب االختيار گردد‪،‬‬
‫حتي اگر قصد ارتكاب جرمي نيز داشته باشد‪ ،‬نميتوان وي را نه به اتهام جرم شرب خمر و نه به اتهام جرم‬
‫ارتكابي در زمان مستي مجرم دانست‬
 ‫با تقدیر‬

‫و تشکر‬

‫از توجه‬

‫شما‬
 ‫منابع‬

‫اردبيلي‪ ،‬محمدعلي‪1399 ،‬ش‪ ،‬حقوق جزاي عمومي‪ ،‬تهران‪ ،‬نشرميزان‪،‬ویراست‪،5‬ج‪1. 2‬‬

‫‪،‬تهران‪،‬نشر دادگستر‪،‬چاپ اول‪2.‬‬ ‫زای عمومی ‪2‬‬

‫فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسالم و غرب دوره هشتم‪ ،‬بهار ‪1400‬ش‪-‬شماره پیاپی ‪-27‬صص‪106-79‬؛دانشگاه قم‪3.‬‬

‫قانون مجازات اسالمی مصوب سال ‪4.1392‬‬