Stefan Szuman –

uczony i artysta.
Młodość
Stefan Szuman, wybitny polski psycholog, pedagog i lekarz o duszy artysty, urodził się 2
stycznia 1889 roku w Toruniu. Jego ojciec, Leon Szuman, prowadził klinikę oferującą
bezpłatne leczenie chorym. Matka, Eugenia z Gumpertów, zmarła młodo na gruźlicę,
pozostawiając siedmioro dzieci. Nekrolog opisywał ją jako pełną miłości i chęci służenia.
Po jej śmierci ojciec pojął za żonę jej siostrę, tworząc rodzinę pełną zrozumienia i
szacunku. Dzieci rozwijały zainteresowania naukowe, a Stefanek znalazł swoje miejsce
„pod fortepianem”, gdzie przysłuchiwał się grze macochy. Fascynował się muzyką i
sztuką, uwielbiał oglądać obrazy oraz grał na skrzypcach.
Gorzej było ze szkołą. Był uczniem pruskiego gimnazjum w Toruniu, ale nieprzychylnie
oceniał atmosferę szkoły, chociaż był biegły w języku niemieckim. Otrzymywał dobre
oceny z rysunku, śpiewu, francuskiego i przyrody, ale z trudem radził sobie w innych
przedmiotach.
Mimo używania polskiego języka w domu, a także lekcji doszkalających, przez lata w
jego pismach pojawiały się germanizmy, choć był świetnym stylistą.
Wczesna kariera akademicko-zawodowa
Aby zadowolić ojca, zaczął studia medyczne we Wrocławiu, lecz nie były one zgodne z jego
zainteresowaniami. Po służbie wojskowej przeniósł się do Monachium, gdzie choć oddawał się studiom
medycznym, pozostał wierny sztukom pięknym. Po praktyce doktorskiej i wybuchu I wojny światowej służył
jako sanitariusz.
W czasie powstania wielkopolskiego, Szuman walczył jako kapitan i major, zdobywając uznanie za swoją
służbę medyczną. Po śmierci ojca nie objął kliniki, skoncentrował się na psychologii. Pomimo braku palca, był
doskonałym chirurgiem. Wykorzystując brak palca jako pretekst, Szuman zdecydował się poświęcić się
studiom psychologicznym. Klinikę wynajął inny lekarz, a Szuman po służbie wojskowej podjął studia wyższe
na Uniwersytecie Poznańskim. Początkowo to filozofia, estetyka i studia plastyczne w Szkole Sztuk
Zdobniczych, lecz ostatecznie skoncentrował się na psychologii.
Dzieląc dochody z bratem, pracował jako lekarz szkolny i wizytator higieny w Kuratorium Poznańskim. W
czasie intensywnego okresu studiów psychologicznych oraz pracy, pasjonował się również grafiką, tkactwem,
teatrem, muzyką i literaturą. Wszedł w związek małżeński z Zofią, współpracowniczką w obserwacjach
rozwoju dzieci.
Studia psychologiczne zakończył obroną rozprawy doktorskiej "Sztuka dziecka. Psychologia twórczości
rysunkowej dziecka" (1927), opartej na własnych badaniach i literaturze przedmiotu. Następnie obronił pracę
habilitacyjną "Badania nad rozwojem postrzegania i reprodukowania prostych kształtów przez dziecko",
otwierając drogę do pełnej niezależności naukowej.
Działalność naukowa
Pod koniec kwietnia Szuman znalazł się w Genewie, gdzie
dłużej przebywał. Jako słuchacz Instytutu J. J. Rousseau
uczęszczał na wykłady, pracował w bibliotece i nawiązywał
kontakty naukowe. Wśród wykładowców wyróżniali się Pierre
Bovet i Edouard Claparède, którego opisuje jako "szczupłego,
wysokiego chłopaka szesnastolatka z dużą brodą". Szuman
świetnie czuł się w międzynarodowym gronie studentów. Jego
biegła znajomość francuskiego pozwalała mu aktywnie
uczestniczyć w zajęciach. W czasie pobytu utrzymywał
kontakt listowy z rodziną, dzieląc się tęsknotą za nimi i
informacjami o pracy naukowej. W Genewie spotkał się z
Piagetem, który w jego oczach wyglądał jak "idiota„, ale który
mówił najlepiej ze wszystkich profesorów. Szuman także
uczestniczył w Międzynarodowym Kongresie Nowego
Wychowania w Locarno, gdzie jego referat o wolności w
wychowaniu spotkał się z uznaniem i gratulacjami.

(Obok zdjęcie Szumana)

W listopadzie 1928 roku Szuman objął kierownictwo Katedry Psychologii
Wychowawczej jako profesor nadzwyczajny. Jego dorobek naukowy
obejmował ponad 20 prac, w tym rozprawy doktorskie, habilitacyjną i
artykuły oparte na badaniach własnych. Przykłady to m.in.: "Strach i
odwaga" (1924), "Badania nad rozwojem chodu u dziecka" (1925),
"Rysunki schematyczne dzieci upośledzonych umysłowo" (1923),
"Psychologia twórczości artystycznej ludu. Kilimkarstwo" (1925), "O
psychicznych czynnikach zachowania się w rozwoju dziecka" (1927) czy
"Obserwacje dotyczące synkretycznego spostrzegania u dziecka" (1927).
Ten pokaźny dorobek znacznie rozrósł się w ciągu 33 lat pracy Szumana
na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kariera naukowa Szumana nie była
celem życiowym. Dla niego kluczowe było zainteresowanie badanym
tematem i entuzjazm do pracy, którymi zarażał tez innych. To z grona
jego uczniów wyrośli tacy uczeni jak Maria Przetacznik-Gierowska,
Maria Susułowska, Józef Pieter, Edward Franus czy Anna Dzierżanka.
Zaproszony do Krakowa przez profesora Władysława Heinricha, Stefan Szuman
włączył się w rozwój Studium Pedagogicznego na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Tworząc silny ośrodek psychologii wychowawczej, skupił wokół siebie młodych
specjalistów, m.in. Marię Przetacznik-Gierowską, Józefa Pietera czy Włodzimierza
Szewczuka. Jego wpływ przekraczał bezpośrednie związki, obejmując również tych,
którzy nie byli bezpośrednio z nim związani. Wrażenia uczestników wykładów
Szumana, takie jak Włodzimierza Szewczuka, opisywały wyjątkowy styl nauczania
profesora, wyrażające wdzięczność za intelektualne doświadczenia zdobyte podczas
tych zajęć.
Szkolenie badawcze w seminarium Szumana miało ogromny wpływ na studentów.
Była to szkoła naukowego myślenia, gdzie studenci opracowywali koncepcje badań,
prezentowali ich przebieg i wyniki, zdając sobie sprawę, że są rzeczywistymi
kontrybutorami do nauki. Szuman często w swoich książkach odnosił się do
osiągnięć swoich studentów i współpracowników, podpisując niektóre prace
wspólnie z nimi. Jego uczniowie podkreślali, że nie tylko doskonale nauczał swojego
przedmiotu i efektywnie kierował katedrą, ale także zarażał niezwykłą pracowitością
i entuzjazmem naukowym wszystkich, których uczył.
W 1934 roku, zaledwie 7 lat po habilitacji, Szuman otrzymał nominację na profesora
zwyczajnego, co było wydarzeniem wyjątkowym. Jego ocenę potwierdziło powołanie go w
1939 roku na członka korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności.
Przez lata pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim, Szuman, który przekształcił się z lekarza
chirurga w psychologa i pedagoga, łączył przyrodnicze podejście z punktem widzenia
humanisty i artysty. Jego prace, takie jak "Psychologia ćwiczeń cielesnych" (1932), "Geneza
przedmiotu" (1932), czy "Osobowość i charakter człowieka z punktu widzenia biologii" (1934),
ukazują harmonijną integrację nauk biologicznych z psychologią. Szczególnie ważną pozycją
był wspólnie napisany z S. Skowronem traktat "Organizm a życie psychiczne" (1934).
"Geneza przedmiotu" to praca, która cieszyła się największym zainteresowaniem, nawet J.
Piaget i pionier psychofizjologii polskiej psychiatrii, Jan Mazurkiewicz, ją wysoko ocenili.
Skupia się na kształtowaniu doświadczenia dziecka związanego z obcowaniem z przedmiotami
sensorycznymi. Dziecko reaguje na nie od 5 do 6 miesiąca życia, co wywołuje polisensoryczne
nastawienie poprzez stymulację zmysłów i ruch w kierunku przedmiotu.
"Organizm a życie psychiczne", napisana razem ze Stanisławem Skowronem, szeroko omawia
fizjologiczne podstawy rozwoju psychiki ludzkiej. Praca ta pozwala lepiej zrozumieć
stanowisko Szumana w kwestii instynktów u ludzi, co jest istotne w kontekście jego
wcześniejszych poglądów przedstawionych w "Genezie przedmiotu".
W latach międzywojennych, Stefan Szuman przeżywał
okres intensywnego rozwoju w dziedzinie nauki.
Pomimo zatężonej pracy nad psychologią
wychowawczą i rozwojową, znalazł czas na twórczość
pozanaukową. Był miłośnikiem sztuki i sam zajął się
literaturą, wydając w 1933 roku tom poezji "Drzwi
uchylone". Dodatkowo, Szuman był utalentowanym
rysownikiem oraz zdolnym skrzypkiem i pianistą.
Ważnym nurtem jego badań było zagadnienie
charakteru, uznawanego przez niego za "wyższą formę
przystosowania się do rzeczywistości". Wśród licznych
prac, szczególną uwagę przyciąga "Psychologia
młodzieńczego idealizmu" (1933). Szuman podkreślał
znaczenie charakteru w życiu człowieka, co wyróżniało
go w kontekście ówczesnych tendencji
psychologicznych.
W czasie okupacji, Szuman pisał dzieło
"Charakterologia", które niestety nie zostało
opublikowane. Prace te były ważnym wkładem w
badania nad zainteresowaniami dzieci, rozwojem
myślenia i umysłowością.

(Obok portret Szumana autorstwa Stanisława Ignacego

W wrześniu 1939 roku, Szuman rozpoczął działalność
okupacyjną, organizując punkt opatrunkowy w Chrzanowie
(województwo lubelskie), gdzie udzielał pomocy rannym
żołnierzom. Następnie zaangażował się w Armii Krajowej,
głównie jako lekarz. Od sierpnia 1944 roku pełnił funkcję
lekarza w batalionie partyzanckim "Skala", lecząc chorych i
rannych partyzantów. W uznaniu zasług, w 1961 roku został
odznaczony Krzyżem Partyzanckim.
Po drugiej wojnie światowej, Stefan Szuman rozpoczął
intensywny, szesnastoletni okres pracy na Uniwersytecie
Jagiellońskim. Poszerzył grono współpracowników i rozszerzył
zakres swoich badań, tworząc samodzielną sekcję studiów
psychologicznych na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UJ.
Dodatkowo, podjął działalność w krakowskiej Wyższej Szkole
Pedagogicznej, gdzie w latach 1945-47 pełnił funkcję rektora.
Był aktywny w Związku Nauczycielstwa Polskiego, kierując
pracą sekcji wychowania estetycznego, oraz w Komitecie Nauk
Pedagogicznych PAN i Polskich Towarzystwach Naukowych:
Psychologicznym, Filozoficznym i Psychiatrycznym. W latach
1961-65 współpracował także z resortowym Instytutem
Pedagogiki.

(Obraz autorstwa S. I. Witkiewicza)

Mimo trudności i szykan związanych z dominacją stalinizmu w Polsce, Stefan Szuman wykazywał
odporność psychiczną, co pozwalało mu znaleźć pole działania, unikając konfliktów i szykan. W
tych latach skoncentrował się na przygotowaniu podręczników psychologii dziecka, istotnych dla
szkolenia nauczycieli. Opublikował dwa podręczniki: "Psychologia wychowawcza wieku
dziecięcego. Podręcznik dla matek i wychowawców" (1947) oraz "Psychologia wychowawcza
wieku szkolnego. Podręcznik dla nauczycieli i studentów" (1947).
Dodatkowo, w tym okresie powstały inne prace psychologiczne Szumana, takie jak "Zagadnienie
charakteru człowieka a higiena psychiczna" (1946), "O istocie i rozwoju życia psychicznego"
(1947) oraz "Problemy życiowe młodzieży dorastającej" (1947). Ostatnia praca stanowi pewne
uzupełnienie cyklu charakterystyki młodego człowieka w wieku przedszkolnym, szkolnym i
pozaszkolnym.
W 1955 roku ukazała się oryginalna praca Stefana Szumana pt. "Rola działań w rozwoju
umysłowym małego dziecka", nawiązująca do wcześniejszych prac, zwłaszcza "Genezy
przedmiotu". Szuman opisał, jak dziecko poprzez zabawę zmienia swoje otoczenie, doświadczając
satysfakcji i przyjemności. Autor wyróżnił podmiot działania - dziecko, oraz przedmiot działania,
skupiając się także na warunkach, sposobach, środkach i skutkach działania.
Szuman szczególną uwagę poświęcił wpływowi działania na myślenie dziecka, stwierdzając, że
poprzez eksplorację świata, dziecko rozwija skuteczne sposoby działania i zdobywa wiedzę o
relacjach między rzeczami oraz o sposobach wpływania na świat zewnętrzny. Ta zdobyta wiedza
stanowi podstawę dla świadomego działania, co Szuman uważał za istotną część ludzkiego
myślenia.
Kolejne prace Stefana Szumana, w kolejności publikacji, to: "Rozwój treści słownika
dzieci" (1955), która inaugurowała badania nad "dziennikami mowy" dzieci,
"Rozwiązywanie zagadek przez dzieci w wieku przedszkolnym" (1955), "Zagadnienia
psychologii uczuć w świetle nauki Pawłowa" (1956), "Zabawy tematyczne dzieci" (1958),
"O wadze. Aktywizowanie i kształtowanie uwagi uczniów na lekcjach w szkole" (1961).
Wśród tych prac szczególną uwagę zasługuje interpretacja psychologii uczuć z
perspektywy pawłowizmu, co wykazało zarówno głęboką znajomość nauki Pawłowa, jak
i odwagę podejścia do zagadnienia uczuć, które nie należało do najbardziej rozwiniętych
obszarów psychologii
W badaniach nad uwagą, Szuman skorzystał z 120 protokołów lekcji zebranych przez
siebie i jego współpracowników. Te szczegółowe zapisy obejmowały przebieg lekcji,
komunikację językową oraz opisy sytuacyjne. Metoda ta, opracowana przez Szumana,
wyróżnia się precyzyjnym opisem warunków lekcji oraz starannie przemyślaną formą
protokołów, umożliwiającą zastosowanie analizy statystycznej. Warto zaznaczyć, że 60 z
tych protokołów zostało udostępnionych autorowi tej pracy przez profesora Szumana, co
zostało uwzględnione w jego dziele "Proces nauczania" (1954), wraz z 160 własnymi
protokołami.
Po przejściu na emeryturę, profesor Szuman nadal aktywnie rozwijał swój twórczy dorobek. W
kolejnych latach ukazały się jego prace, takie jak "O sztuce i wychowaniu estetycznym" (1962),
"O dojrzałości szkolnej dzieci siedmioletnich" (1962), "Funkcje słowa i pojęcia 'musieć' w
rozwoju jednego dziecka" (1963), "O własnym sposobie i skuteczności okolicznościowego
uczenia dzieci" (1965), "Kształtowanie się wyobrażeń i pojęć dziecka o uczeniu się i umieniu"
(1965), "Rozwój treści i słownika dziecka. Zagadnienia i niektóre wyniki badań" (1968), "O
wypowiedzianej oraz domyślnej treści wypowiedzi dziecka z pierwszych lat jego życia" (1968).
W swoim twórczym dorobku szczególne miejsce zajmuje dzieło poświęcone wychowaniu
estetycznemu. W drugim wydaniu z 1969 roku rozrosło się ono do 572 stron, zyskując około
220 nowych stron, co praktycznie czyniło je nową pracą. Szuman, już prawie
osiemdziesięciolatek, imponuje zdolnością do takiego kolosalnego wysiłku, tym bardziej, że
wcześniejsze teksty zostały poważnie zmienione. Praca wykorzystuje wcześniej opublikowane
prace, takie jak "Pochwała dyletantów" (1947), "O urodzie" (1947), "O oglądaniu obrazów"
(1948), "O słuchaniu i przeżywaniu muzyki" (1947), "Pojęcie dawki estetycznej" (1949), "Ruch
jako czynnik organizacji i wyrazu w utworach muzycznych" (1951), "O udostępnianiu,
uprzystępnianiu i upowszechnianiu sztuki" (1959), "Sztuka a młodzież" (1961), "O doniosłej
roli sztuki w wychowaniu dorosłych" (1962).
Na ostatnie lata swojego życia profesor przeprowadza się do Warszawy, aby korzystać z
pomocy i opieki córki z rodziną. Pod koniec swojego życia znalazł się w szpitalu na Woli, gdzie
zmarł 16 maja 1972 roku. Przed śmiercią zdołał wygłosić swój ostatni wykład o psychologii
dziecka, co relacjonuje M. Grudzień.
Dziękuję za uwagę!
Bibliografia:
• „Wizerunki sławnych pedagogów polskich” Wincenty Okoń.
• https://fineartamerica.com/featured/portrait-of-stefan-szuman-stanisla
w-ignacy-witkiewicz.html
• https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3983606/.collapse-panel-152525
• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Witkacy_-_Portret_Stefana_
Szumana,_1930-09.jpg
• https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Witkacy_-
_Portret_Stefana_Szumana,_1930-09.jpg