DALILEWDIN` LOGIKALIQ

TIYKARLARI ,MASHQALA
GIPOTEZA TEORIYA
9-Lektsiya .
JOBASI:
 1.Dalillewdin logiklaiq tiykarlari.
 2. Mashqala.
 3. Teoriya.
 4. Gipotez bilimlerdin payda boliw
formasi.
 ARGUMENTLESTIRIW DARA JAGDAYI
RETINDE DALILDI ALIP QARAWGA BOLADI
 Dalil dep – Shinligi belgili bolgan pikirlerdin
jardeminde qandayda bir pikirdin shinligin
anlaytugin logikaliq operatsiyaga aytamiz.
Solay etip ,dalili argumentler retinde shinligi
aniqlamgan tastiyiqlawslardi alip qaraytugin
argumentlestiriwdi beredi. Dalili formasi
retinde demonstrativlik pikir alip
qaraladi.demonstrativlik pikirlerge deduktivlik
oy juwmagi ,induktsiyanin ham analogiyanin
ayrim turleri kiredi. Solay etip ,pikirlerdin
shinligin logikaliq jaqtan har tarepleme
negizlew dalillew teoriyasi tarepinen
izertlenedi
 DALILLEW
 Dalillew tusinigin ilimiy oylawdin sinonimi
retinde de alip qaraydi.Ilimdegi jana
pikirler ,ideyalar isenimge tiykarlanbawi kerek
,al olar izbe-iz,qatan turde dalilleniwdi talap
etedi.Sol sebepli dalillew uqipliligi har qanday
ilimiy oylawdin xarakterlik belgisin beredi.Har
qanday pikirlew protsesinde ol adamlardin ishki
inaniw quralina aylanip ilimiy isenimdi
qaliplestiriwdin logikaliq tiykarin payda etedi.
Egerde inandiriw ilimge tiykarlangan
bolsa .onda insan sanali turde teoriyaliq ham
praktikaliq maselerdi sheshe aladi
 Dalil tusinigi oz-ara
baylanisqan ush elementten
turadi.

(tiyk

ratsi
argu

dalil
dem
men

onst
tezi

ar ,

yad
an
s,

)
Tezis dep-

• argumentlestiriw protsesinde shinligin dalillew kerek bolgan

pikirge aytiladi.Ham ol “Neni dalillew kerek ?” degen
sorawga juwap berip dalillewdin` en tiykargi elementi bolip
tabiladi.tezis retinde ilimnin teoriyaliq darejeleri alip
qaraladi.Tezis konkret tariyxiy fakttin` barligin dalilleytugin
pikir .Misali ushin ,yuridikaliq ilimde jinayattin` belgili
tareplerin suwretlewshi pikirler retinde jinayatshiliq haqqinda
magluwmat ,jinayttin maqseti ham t.b. alip qaraladi.
Argumentler dep –

• tezisti dalillewshi berilgen faktlik ham teoriyaliq

jagdaylargfa aytiladi ham ol :nenin` jardeminde
tezis dalillenedi.?”degen sorawga juwap beredi.
 Argumentler birinshiden teoriyaliq ham emperikaliq
juwmaqlar boliwi mumkin.Misali ayiplaniwshinin
qolinin barmaqlarini n izlerinin jinayat bolgan
jerdegi qoldin barmaqlarinin izleri menen saykes
keliwi haqqindagi ekspertizaliq sheshim ,qoldin
barmaqlarinin` izlerinin har qiyli adamlarda individual
xarakterge iye bolatuginligin dalillewshi emperikaliq
magluwmatqa tiykaralngan halda ,onin jinayat juz
bergen jerde bolganliginan derek beredi.Bularga
qosimsha ,argumentler retinde uliwma huquqiy
qagiydalar,huqiqiy normalar ham t.b alip qraladi.
 Ekinshiden ,-argumentler dalillewdi talap etpeytugin
uliwma jagdaylar ,yagniy aksiomalar alip
qaraladi.Misali ,bir adamnin birdey waqitta eki jerde
boliw uqipliligina iye bolmawi bul adamnin jinayatqa
tikkeley qatnaspaganinan derek beredi.
 AKSIOMALAR ARGUMENTLER RETINDE
TOMENDEGI LOGIKALIQ QAGIYDALARGA
JUWAP BERIWI SHART.

- Tanlangan aksiomalar qarama-qarsiliqqa iye bolmawi tiyis.

- Aksiomalardin toliqligi ,yagniy olardin jardeminde berilgen tarawdagi

en tiykargi ahmiyetli jagdaylar daliylleniwi tiyis.

- Aksiomalardin garezligi ,yagniy olar logikaliq jaqtan basqa

aksiomalardan kelip shiqpawi tiyis.
Demonstratsiya

• Dalildin ushinshi elementi retinde

demonstratsiya ,yagniy tezis ham argumentler
arasindagi logikaliq baylanis alip qaraladi.Olar
arasindagi logiklaiq baylanislar shartli garezliliktin bir
formasi
 MASHQALA
 Mashqala –ilimiy bilimnin qaliplesiwinin`
daslepki formasi reinde mashqala alip
qaraladi.Grek tilinen awdarganda mashqala
tosqinliq ,masele ,qiyinshiliq degendi
bildiredi.Mashqalanin bar boliwi ilimiy
izertlewge mani ham maqset beredi.
 Mashqala dep – praktikaliq ham teoriyaliq
qatnasta ahmiyetli bolgan ,sheshiliw usillari
belgisiz yaki toliq darejede belgili bolmagan
maseleler alip qaraladi.
 Mashqalanin eki tu’rin bo`lip korsetiwge boladi.

Rawajlanbagan
Rawajlangan mashqala
mashqala
RAWAJLANBAGAN MASHQALA DEP –TOMENDEGI
BELGILERGE IYE BOLGAN MASELEGE AYTAMIZ.
• ol standartliq emes maseleni
anlatadi,yagniy ozinin sheshiliwi ushin
1 algoritimge iye bolmagan masele bul jerde
diqqatqa alinadi.Kopshilik jagdayda ol
qiyin maseleni beredi.
• ol belgili bilim (teoriya , kontseptsiya h.t.b
)tiykarinda payda bolgan masele ,yagniy
2
biliw protsesinin nizamli natiyjesi retinde
payda bolgan maseleni anlatadi.

• al sheshimin biliwde payda bolgan qarsiliqti

,talaplar ham olardin qanaatlandiriwdin
3
bar usillari arasindagi saykeslikti joq
etiwge bagdarlangan maseleni beredi.

• ol sheshiliw jollari korinbeytugin ,belgisiz

4
maseleni anlatadi
 Mashqalanin
formulirovkalaw oz
ishine 3 bolekti
qamtiydi

birinshide
n,
ekinshide
n,
ushinshid
en
 dep tek korsetilgen turlerdi biliw
gana emes,
Mashqala

al rawajlanbagan
mashqalani
oni rawajlangan mashqalaga
qaliplestiretugin,
aylandiratugin mashqalanin
sheshiliwine alip keletugin
biliw protsesi de tusiniledi
 BILIMNIN` RAWAJLANIW PROTSESI SIPATINDA
MASHQALA BIR NESHE BASQISHLARDAN TURADI.

- •Rawajlanbagan mashqalani qaliplestiriw.

- • Mashqalani rawajlandiriw –onin sheshiliw jollarin izbe-iz konkretlestiriw jardeminde rawajlangan mashqalanin birinshi darejesin qaliplestiriw,keyin ala ekinshi darejesin ham .t.b.

- •Mashqalanin` sheshiliwi (yaki sheshimge iye emesligin aniqlaw.)

- •Ilimiy mashqalani tabiwdan teoriyani quriwga shekemgi araliqta zarurli,baylanistiriwshi punkt sipatinda gipoteza alip qaraladi.Ol ozinin shinliqqa iye ekenligin dalillewdi talap etetugin ilimiy shamalawdi anlatadi.
 TEORIYA
 qaliplesiw protsesi ilimiy –biliwlik protsestin`
bir turi bolip,onda eki tiykargi etapti
bolip,onda eki tiykargi etapti bo`lip korsetiwge
boladi. Izlew ham kompozitsiyaliq (teoriyani
quriw basqishi ),Izlew etapi izertlew obyektin
aniqlawdan baslanadi.Onin maqseti retinde
uyrenilip atirgan obyekt haqqinda
mumkinshiligi barinsha toliq har tarepleme
ham teren magluwmatlardi aliw onin` bazislik
tiykarina erisiw ham natiyjede barliq etaptin`
en tiykargi basli maselesin –obyekttin
tabiyatina erisiwdi sheshiw alip qaraladi
Teoriya quriw protsesin
natiyjesinde bir neshe
strukturaliq planlardi
bo`lip korsetiwge
bolatugin sistema
qaliplesedi;

kognitivlik

metodologiyaliq

logikaliq

evristikaliq
 Gipoteza –

• sozi grek sozi bolip

“shamalaw” degendi
anlatadi.
Boljaw
SHAMALAWDI RAWAJLANDIRIW
 1- etap shamalawdi alga suriw .Shamalaw
analogiya ,toliq emes induktsiya h.b.
tiykarinda alga suriledi.Ol dogadkani
anlatadi , sebebi ol,adette ,dara jagday
turinde de dalillenbegen boladi.
 2- etap alga surilgen shamalawdin
jardeminde boljawdin` predmetlik
tarawina tiyisli bolgan barliq bar bolgan
faktlerdi tusindiriw.Bul eteplardan basqa
shamalaw ozinin` rawajlaniw barisinda
boljawga aylaniwi ushin bir qansha
talaplarga juwap beriwi tiyis.
 ADEBIYATLAR.
 Karimov I.A. Asarlar toplami.1-18 jildlar.-
T ;Uzbekston ,1996-2010.
 Karimov .I.A Yuksak manaviyat-engilmas kush .-
T;Manaviyat ,2008.
 Karimov. I.A. Uzbekiston mustaqilliqqa erishish
ostonasida-T,;Uzbekiston, 20011.
 Karimov .I.A. Uzbekiston demokratik
taraqiyotining yangi bosqishida. T.U. 2005 –yil.
 Ivin A.A. “Logika” –M, 2003.
 Курбатов В.И «Логика-Ростов –на –Дону .Феникс
1997.