‫بيتن جو موضوع‬

‫)‪-----(Movement‬تحريڪ‬
‫تحريڪ‪/‬تحريڪون ڪنهن خاص مقصد الِء هاليون‬
‫وينديون آهن‪ .‬تحريڪون سياسي به ٿينديون آهن ته معاشرتي ۽‬
‫ادبي به ٿينديون آهن‪ .‬ادبي تحريڪون‪ ،‬نون رجحانن ۽ ڌارائن‬
‫۽ الڙن الِء هاليون وينديون آهن‪ .‬انگريزيَء ۾ بيشمار ادبي‬
‫تحريڪون هليون‪ ،‬خود سنڌي ادب جي تاريخ ۾ ڪيتريون‬
‫تحريڪون هليون آهن‪ ،‬جن سان ادبي ترقي ٿي آهي‪ .‬مثًال ترقي‬
‫پسند تحريڪ‪ ،‬روشن خيال تحريڪ‪ ،‬رومانوي تحريڪ‬
‫وغيره‪.‬‬
 ‫الڙو‪”)Literary Trend(-----‬الڙو“‬
‫(‪Trend‬‬
‫ڪنهن خاص وقت ۾ ڪنهن خاص موضوع يا تحرير جي رجحان‬
‫يا ڌارا جي استعمال الِء چاهه کي چئبو آهي‪ .‬يورپي ادب تي نظر وجھڻ‬
‫سان خبر پوندي تھ ان جي ترقيَء جو دارومدار ھميشھ ادبي تحريڪن ۽‬
‫نون الڙن جي جنم وٺڻ جي ڪري ٿيو اھي‪ .‬مثال طور انگريزي ادب ۾‬
‫”رومانيت“ ۽ ”ڪالسڪيت“ جا الڙا ھميشھ غالب رهيا اھن ۽ ان کان‬
‫سواِء جديد ادبي الڙن جو بھ وقت بھ وقت اثر رھندو ايو اھي‪،‬‬
‫جهڙوڪ‪ :‬سرريئلزم‪ ،‬وجوديت‪ ،‬جديديت‪ .‬بعد جديديت‪ .‬انگريز دور کان‬
‫وٺي ڪيترن يورپي ادبي الڙن جو سنڌي ادب به اثر قبول ڪيو اھي‪ .‬ان‬
‫کان سواِء ”قومپرستي“‪” ،‬مقاميت نگاري“‪” ،‬سماجي حقيقت نگاري“‪،‬‬
‫”عالمت نگاري“ وغيره جا الڙا پڻ سنڌي ادب ۾ ڏسي سگهجن ٿا‪.‬‬
 ‫وجودي فڪر‪20)Existentialism(-----‬‬
‫صديَء ۾ پيدا ٿيندڙ سياسي‪ ،‬سماجي‪ ،‬فڪري ۽ نفسياتي مونجهارن وجودي فڪر‬
‫جي الڙي کي جنم ڏنو آهي‪ .‬بنيادي طور تي وجوديت جو فلسفو انساني وجود ۾ سانڍيل‬
‫وارتائن‪ ،‬رازن ۽ ڳجهن کي جاچڻ ۽ پرکڻ جو نالو آهي‪ .‬ان فلسفي جو مقصد آهي ته ”جيئن‬
‫ته انسان هڪ وجود رکي ٿو‪ ،‬ان ڪري هو پنهنجي وجود جي هئڻ کي ثابت ڪري‬
‫ڏيکاري‪ “.‬وجوديت جي فلسفي کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو آهي‪ .‬هڪ ديني وجوديت ٻيو‬
‫الديني وجوديت‪ .‬وجوديت انسان جي پاڻ سڃاڻپ (‪ )Self – Realization‬جو نالو آهي‪،‬‬
‫جنهن ذريعي هو هن دنيا جي غالميَء کان ڪٽجي‪ ،‬پنهنجي آزاد هئڻ تي زور ڏئي‪ ،‬پنهنجي‬
‫زندگيَء جو‪ ،‬مرضيَء سان پورو پورو استعمال ڪري ٿو‪ .‬هو پنهنجن عمل جو پاڻ ذميوار‬
‫آهي ۽ انهن عملن جي ذريعي ئي هو پنهنجي سڃاڻپ ۽ فطرت ظاهر ڪري ٿو ۽ پوِء جڏهن‬
‫اهو سوچي ته ساڻس وڏو ڊوهه ٿيو آهي‪ .‬جو کيس کنڀي هن دنيا ۾ ڦٽو ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫وجوديت کي سمجهڻ الِء هيٺين وجودي وارتائن کي سمجهڻ ضروري آهي‪’ .‬ويڱاڻپ‘‬
‫(‪’ ،)Alienation‬مايوسي‘ (‪’ ،)Despair‬وجود جي بي معنائيت‘ (‪Being and‬‬
‫‪’ ،)absurdity‬بوريت‘ (‪’ ،)Boredom‬ڪراهت‪/‬ڪرڀ‘ (‪’ ،)Nausea‬احساس جرم‘‬
‫(‪’ ،)Guilt‬موت جو تصور‘ (‪’ ،)Concept of Death‬فرد ۽ ٻيا نظام‘ (‪Individual‬‬
‫‪’ ،)and Systems‬چونڊ جي آزادي‘ (‪ )Freedom of Choice‬۽ ’شخصي وجود جي‬
‫حقيقت‘ (‪ )Reality of individual existence‬وغيره‪.‬‬
‫ادب برائي ادب‪)Art for Art’s sake(-----‬‬
‫ادب برائي ادب’ جي نظريي وارن جي نظر ۾ “هر ادبي‬ ‫‘‬
‫تخليق شروع کان پڇاڙيَء تائين هڪ شهپاري جي حيثيت رکندڙ‬
‫هجي‪ .‬ان جي حسن واري خوبي ئي سڀڪجهه آهي ۽ ان جو‬
‫ڪارائتو هئڻ يا نه هئڻ يا ان سان ڪنهن مقصد جو حاصل ڪرڻ‬
‫معنٰي ڪو نه ٿو رکي‪.‬قدامت پسند لڏي سان تعلق رکندڙ”ادب براِء‬
‫ادب“ وارن جو خيال ھو ته ادب‪ ،‬آرٽ جو ھڪ اھڙو نمونو آھي‪،‬‬
‫جنهن ۾ حسن‪ ،‬محبت ۽ گل و بلبل يا جمالياتي ِح س (‪Aesthetic‬‬
‫‪ )sense‬کي ڇھندڙ ٻين اھڙين شين کي موضوع بڻائي شاعريَء ۽‬
‫نثر ۾ آڻجي ۽ جيڪو خالص ادب ھجي‪ .‬انقالبي ۽ مزاحمتي ادب کي‬
‫اهي ادب نه پر پروپيگنڊا سمجهندا آهن‪.‬‬
 ‫ادب جو سماجي ڪارج‬
‫(‪)Social function of literature‬‬
‫ادب جي تاريخ مان معلوم ٿئي ٿو ته ادب جي سماجي ڪارج سماجي عڪاسيَء تائين‬
‫ارتقائي سفر ڪيو آهي‪ ،‬مثال طور هڪ وقت اهڙو هو‪ ،‬جڏهن ديوين ۽ ديوتائن جي‬
‫خوشنودي حاصل ڪرڻ الِء گيتن‪ ،‬ڊرامن ۽ نظمن جي تخليق ٿيندي هئي‪ ،‬جنهن جو‬
‫وڏو مقصد اهو هوندو هو ته ديوتائن جي اطاعت جو جذبو اڀارجي ۽ سندن خوشنودي‬
‫حاصل ڪجي‪ .‬اڳتي هلي جڳ مشهور فالسفر افالطون (‪ 437-427‬ق‪-‬م) ادب جو‬
‫سماجي ڪارج بيان ڪندي چيو ته ”ادب اهو آهي‪ ،‬جنهن مان اخالق ۽ صداقت جي واڌ‬
‫ويجهه ٿئي“‪ .‬لوڪ ڪهاڻين تي نظر وجهڻ سان خبر پوي ٿي ته جانورن‪ ،‬پکين ۽ ديون‬
‫جي ڪهاڻين کان وٺي بادشاهن‪ ،‬راڻين‪ ،‬پرين‪ ،‬شهزادين‪ ،‬سورمن وغيره جي عشقيه‬
‫داستانن مان ڪو نه ڪو اخالقي درس ملي ٿو‪ .‬چڱي ۽ بري جي تميز‪ ،‬چڱائيَء جي‬
‫سوڀ‪ ،‬مقصد ماڻڻ الِء انساني جاکوڙ‪ ،‬تڪليفون‪ ،‬ڏک ڏاکڙا‪ ،‬مظلوم جي داد رسي‪ ،‬ظالم‬
‫سان جنگ‪ ،‬اهي سڀ ڳالهيون ظاهر ڪن ٿيون ته اوائلي ادب جا خالق پنهنجي ماحول‬
‫تي نظر رکندا هئا‪.‬اڳتي هلي چيو ويو ته ‘ادب زندگيَء جو عڪس’ آهي‬
 ‫ادب برائي زندگي (‪)Art for life‬‬
‫ادب برائي زندگيَء جو مقصد اهو آهي ته انساني زندگي جيئن آهي ‪ ،‬جهڙي‬
‫آهي‪ ،‬ان جي هو بهو تصوير چٽي وڃي‪ ،‬جيئن ان جو ڪو به پاسو يا پهلو اڻ‬
‫ڇهيو رهجي نه وڃي‪.‬ادب زندگيَء جو ترجمان آهي‪”.‬ادب نه فقط زندگيَء جي‬
‫ترجماني ڪري ٿو‪ ،‬پر ان تي تنقيد به ڪري ٿو‪ .‬زندگيَء جي سمجهاڻي به‬
‫ڏئي ٿو ۽ ان جو تفسير پڻ ٻڌائي ٿو‪ .‬ادب ۾ بهتر خيال ۽ روز مره جي بهتر‬
‫زبان استعمال ٿئي ٿي‪ .‬ادب زندگيَء جي پيداوار آهي ۽ زندگيَء جي تصوير‬
‫چٽي ٿو‪ ،‬ان ڪري ان ۾ افاديت جو هئڻ الزمي آهي‪ .‬ڇاڪاڻ ته اديب جيڪي‬
‫جذبا آشڪار ڪري ٿو سي ان ماحول سان رکن ٿا ۽ شعوري آهن ۽ خارجي‬
‫سببن جي ڪري آهن‪”.‬ادب براِء زندگيَء “ وارن جو اھو به خيال آهي ته‬
‫جيستائين عوامي مسئلن جو ذڪر نه ڪبو‪ ،‬خلقت خدا کي اهميت نه ڏبي‪،‬‬
‫انقالبي ۽ مزاحمتي ادب نه لکبو‪ ،‬تيستائين اھو ادب نه رھندو‪ .‬باقي جيڪي‬
‫اديب صرف گل ۽ بلبل‪ ،‬محبت ۽ حسن کي موضوع بڻائي لکن ٿا‪ ،‬اھو ادب نه‬
‫آهي‪ ،‬پر ذھني عياشي آھي‪ ،‬۽ اهڙي ادب جو ڪو ڪارج نه آهي‪.‬‬
‫)‪ (Art for ReformingLife‬ادب برائي تعمير زندگي‬

‫ادب برائي تعمير زندگيَء جو مقصد اهو آهي ته ادب اهو‬

‫تخليق ڪيو وڃي‪ ،‬جيڪو زندگيَء جي تعمير الِء اتساهي يا‬
‫ڪم اچي ۽ زندگيَء جي تخريبي ُرخن کي نه ڇيڙي‬
‫سماجي حقيقت نگاري (‪)Social Realism‬‬
‫سماجي حقيقت نگاري اصل ۾ سوشل ازم جي نظرئي سان‬
‫تعلق رکي ٿي‪ ،‬جنهن کي ترقي پسند ادب جي تحريڪ اڳيان آندو‪ .‬ان تحت‬
‫ادب ۾ سماجي اڻ برابري‪ ،‬طبقاتي ڇڪتاڻ‪ ،‬غربت‪ ،‬بک ۽ بيروزگاري‬
‫جهڙن موضوعن تي وڌيڪ زور ڏنو ويو‪ .‬سماجي حقيقت نگاريَء ۾‬
‫خارجيت جو عنصر نمايان هو‪ .‬سوشلسٽ نظرئي موجب ادب جو اصل‬
‫مقصد سماجي حقيقت نگاري آهي‪ ،‬يعني سماج جي حقيقتن کي جيئن ڏسجي‬
‫تيئن پيش ڪجي‪ ،‬ادبي ترقي سماجي ترقيَء تي ٻڌل هوندي آهي‪ .‬جيئن‬
‫جيئن سماجي شعور وڌندو رهي ٿو تيئن تيئن اديب زندگيَء کي ويجهڙائي‬
‫کان ڏسي ٿو ۽ جيترو جيترو زندگيَء جي ويجهو ٿئي ٿو‪ .‬اوترو وڌيڪ‬
‫حقيقت پسند ٿيندو وڃي ٿو‪ .‬سماجي حقيقت نگاري ۾ گورڪي‪ ،‬گوگول‪،‬‬
‫ٽالسٽاِء ‪ ،‬بالزاڪ‪ ،‬چارلس ڊڪنس ۽ ابسن جا ناال وڏي اھميت رکن ٿا‪.‬‬
‫سنڌي ادب ۾ غالم نبي مغل‪ ،‬نسيم کرل‪ ،‬جمال ابڙو‪ ،‬نياز همايوني‪،‬‬
‫شمشيرالحيدري ۽ ٻيا ليکڪ نمايان سماجي حقيقت نگار آهن‪.‬‬
 ‫)‪-----(Romanticism‬رومانويت‬
‫ڪالسيڪت ۽ رومانويت دراصل ٻه متضاد ادبي رجحان‬
‫آهن‪ .‬عام طور چيو ويندو آهي ته “رومانويت” ادب ۽ زندگي جي‬
‫فرسوده رسمن خالف بغاوت هئي ۽ انفرادي احساس ۽ تخيل جي‬
‫هڪ سوڀ هئي‪.‬رومانوي ادب جي خوبين ۾ جذباتيت‪ ،‬قدرتي‬
‫منظرن ۾ دلچسپي‪ ،‬تصوف‪ ،‬انفراديت پسندي‪ ،‬نيوڪالسيڪي‬
‫رجحان ۽ ھر ادبي قانون کان بغاوت‪ ،‬کوٺاڻي زندگيَء ۾ دلچسپي‪،‬‬
‫تخيل جي مڪمل ازادي‪ ،‬قدرتي مظاھرن ۾ دلچسپي‪ ،‬انساني حقن ۾‬
‫دلچسپي‪ ،‬ديو ماالئن ۾ دلچسپي‪ ،‬جماليات پسندي‪ ،‬روحانيت‪،‬‬
‫تصوف‪ ،‬سونھن ۽ سچ جي تالش‪ ،‬انسان جي سٺائيَء ۾ ايمان‪ ،‬ذاتي‬
‫موضوعن ۾ دلچسپي‪ ،‬شاعريَء ۾ عالمتن ۾ اظھار‪ ،‬حيوانن جي‬
‫زندگيَء ۾ دلچسپي‪ ،‬ناول نويسي ۾ جذبات نگاري وغيره شامل اھن‪.‬‬