Podręcznik szkolny

Podręcznik jest jednym z ważniejszych,

(konwencjonalnych) środków dydaktycznych, który
zawiera szczegółowe treści kształcenia określane w
zarysie przez plany i programy nauczania.
Podręcznik spełnia następujące zadania:
• ma służyć do opanowania nowych wiadomości z
danej dziedziny wiedzy, łącznie z ich
uporządkowaniem i utrwaleniem,
• kształtować nowe oraz utrwalać już posiadane
umiejętności i nawyki, w tym umiejętność
samokształcenia,
• ma służyć do całościowego i problemowego
ujmowania zagadnień, zdobywania nowych
wiadomości i umiejętności,
• kształcić nawyk systematycznej kontroli, oceny oraz
korekty przebiegu i wyników uczenia się,
• pomagać w rozumieniu treści czytanego tekstu,
• egzemplifikować za pomocą odpowiednich
przykładów główne tezy danego rozdziału czy
podrozdziału,
• pomagać w wyjaśnianiu związków zależności
zachodzących między charakteryzowanymi w
podręczniku rzeczami, zjawiskami, wydarzeniami.
 Funkcje podręcznika

• Funkcja motywacyjna, która polega na rozwijaniu

sfery emocjonalno-motywacyjnej ucznia, a przede
wszystkim na kształtowaniu jego zainteresowań oraz
pozytywnego nastawienia do uczenia się danego
przedmiotu, na mobilizowaniu do pracy.
• Funkcja informacyjna, umożliwia wzbogacanie
zasobu wiedzy, i nie tylko za pomocą tekstu, ale i
fotografii, rysunku, poleceń odsyłających do innych
źródeł i metod zdobywania informacji, jak obserwacja
czy eksperyment.
• Funkcja ćwiczeniowa, sprowadza się do
kształtowania wśród uczniów oceny i korekty
przebiegu oraz wyniku własnej pracy – pożądanych
umiejętności i nawyków, niezbędnych w procesie
nauczania i uczenia się.
Według R. Więckowskiego „ Podręcznik,
jako narzędzie pracy nauczyciela i dziecka,
powinien być jednym z bardziej ważkich
elementów inspirujących i organizujących
czynności poznawcze uczniów.
Podstawową więc funkcją podręcznika w
nauczaniu początkowym jest inspirowanie i
organizowanie czynności poznawczych
uczniów”.
• Podręcznik powinien uwzględnić specyficzne
właściwości uczących się, przygotowywać do
samokształcenia, zawierać nowe rozwiązania
dydaktyczne związane z multimedialnym
systemem informacji.
• W treść podręcznika powinny być
wkomponowane nawiązania do filmów,
programów telewizyjnych, które powinny ułatwić
zrozumienie obrazów ruchomych lub innego
przekazu treści.
 Podręcznik powinien:

• ułatwić zrozumienie przedmiotu,

• uwzględnić stopniowe trudności w materiale
merytorycznym, w rozwoju operacji umysłowych,
• bogacić język ucznia,
• zapewnić indywidualne tempo pracy,
• korelować z treściami innych podręczników i stwarzać w
ten sposób możliwości całościowego uczenia się i
poznania,
• zawierać syntezy i materiały do powtórzeń,
• być podzielony na mniejsze jednostki strukturalne, takie
jak lekcje oraz jednostki treściowo-metodyczne.
 Dobór i układ treści (R. Więckowski)

• Podręcznik zawiera dwie integralnie powiązane ze sobą

części, a mianowicie: tekst dotyczący danego zjawiska,
zdarzenia itp. oraz polecenia i ćwiczenia związane z
opracowywanym zagadnieniem.
• Podręcznik powinien mieć charakter „wariantowy”:
wariant pierwszy, podstawowy – to podręcznik
zawierający rejestr treści jednolitych, przewidzianych dla
wszystkich dzieci; wariant drugi – to zeszyt ćwiczeń dla
dzieci zawierający ćwiczenia, ustopniowane pod
względem trudności, dla dzieci o różnych możliwościach
intelektualnych.
• Ćwiczenia powinny być zsynchronizowane z
treścią wariantu podstawowego podręcznika, a
tylko zróżnicowane pod względem stopnia
trudności. ( R. Więckowski)
• Ilustracje powinny odpowiadać określonym
kryteriom poznawczym, artystycznym i
estetycznym. Pozwalają one dziecku lepiej,
szybciej poznać tekst oraz powiązać poznawaną z
podręcznika tematykę z innymi źródłami wiedzy
( radio, telewizja, komputer itp). ( I. Adamek, 2000)
 Kryteria wyboru podręcznika przez
nauczyciela
• Nauczyciel powinien ocenić wartość podręcznika przez
pryzmat swoich preferencji merytorycznych,
pedagogicznych i dydaktycznych oraz w odniesieniu do
potrzeb poznawczych i możliwości swoich uczniów;
• Powinien się zastanowić czy będzie umiał realizować
tematy proponowane przez autorów programu i
podręcznika;
• Czy treści programu i podręcznika będą interesujące dla
jego uczniów i przyczynią się do poszerzenia ich wiedzy?
• Czy aprobuje strategię nauczania – uczenia się zawartą w
oprawie metodycznej podręcznika?
• Programy i podręczniki szkolne nie mogą tylko służyć
realizacji indywidualnych potrzeb i zainteresowań
podmiotów edukacji. Są przede wszystkim nośnikami
oczekiwań społeczeństwa wobec młodego pokolenia, a
zarazem narzędziem kontroli procesu socjalizacji (E.
Zalewska, 2009)
• Nauczyciel wybierając podręcznik powinien
zwrócić uwagę na aktualność stawianych celów i
proponowanej tematyki.
• Komplementarność i kompleksowość
całościowego obrazu świata. Istotne jest, w jakim
stopniu odzwierciedla się w nim wieloaspektowy i
zróżnicowany charakter rzeczywistości.
 Symboliczna przemoc wobec ucznia w
podręcznikach szkolnych :
• pomijanie i tendencyjna prezentacja tematyki, która może
zakłócić odbiór rzeczywistości w sposób zgodny z
odgórnie założonym (urabianie ucznia według założonego
wzoru);
• idealistyczny obraz świata pozbawiony sprzeczności
konfliktów lub przybierający postać czarno-białego
schematu (jednoznaczne dobro i jednoznaczne zło) ;
• jednowymiarowe wzorce ról społecznych i zawodowych,
np. stereotypowe wizerunki ról płciowych, hierarchiczna
relacja dorosły-dziecko, polegająca na eksponowaniu
posłuszeństwa, dyscypliny i podporządkowania jako
istotnych dla identyfikacji z rolą córki, syna.
• dominacja technicznego aspektu (marginalizacja lub
nieobecność aspektu krytyczno-twórczego) przy
kształtowaniu umiejętności takich jak: czytanie, mówienie,
pisanie i liczenie, prowadzące do standaryzacji działań
uczniowskich-według jednego wzorca (np. wypowiedzi
pisemne z użyciem wskazanej puli słów), brak oferty w
zakresie działań twórczych.
• transmisyjno-reproduktywna strategia nauczania i uczenia
się – teksty podręcznikowe traktowane są jako nośniki
treści i wartości do przyswojenia, brak odniesień do
osobistych doświadczeń ucznia i jego poglądów
(E.Zalewska, 2009).
 Literatura
• I. Adamek, Podstawy edukacji wczesnoszkolnej,
Impuls , Kraków 2000.
• E. Zalewska, Programy kształcenia i podręczniki
szkolne w edukacji początkowej jako „ wybór z
kultury” w: D. Klus-Stańska, M. Szczepska-
Pustkowska (red.), Pedagogika wczesnoszkolna –
dyskursy, problemy, rozwiązania, WAiP