FIZYKA - dynamika

Prof. PWr, dr hab. inż. Mariusz Topolski

Wrocław
Wstęp
Dotychczas zajmowaliśmy się wyłącznie opisem ruch (za pomocą wektorów r,
v, oraz a). Były to rozważania geometryczne. Teraz omówimy przyczyny
ruchu, zajmiemy się dynamiką. Nasze rozważania ograniczymy do
przypadku ciał poruszających się z małymi (w porównaniu z prędkością
światła c) prędkościami tzn. zajmujemy się mechaniką klasyczną.

2
Oddziaływania podstawowe
Według naszej dotychczasowej wiedzy istnieją tylko cztery podstawowe
oddziaływania (siły), z których wynikają wszystkie siły i oddziaływania
zaobserwowane we Wszechświecie:

Oddziaływanie grawitacyjne - siła grawitacyjna działa na wszystkie masy (jest

siłą powszechną) i pochodzi od mas; ma długi zasięg i najmniejsze
względne natężenie;

3
Oddziaływania podstawowe

Oddziaływanie elektromagnetyczne - siła elektromagnetyczna działa na

ładunki i prądy i jej źródłem są ładunki i prądy; ma długi zasięg. Siły
międzyatomowe mają charakter elektromagnetyczny ponieważ atomy
zawierają naładowane elektrony i protony. Większość sił z jakimi spotykamy
się na co dzień np. tarcie, siła sprężystości jest wynikiem oddziaływania
atomów, są to więc siły elektromagnetyczne. Oddziaływanie
elektromagnetyczne ma wielokrotnie większe natężenie od grawitacyjnego;

4
Oddziaływania podstawowe

Oddziaływanie jądrowe (silne) - siła utrzymująca w całości jądra atomowe

pomimo odpychania między protonami (ładunki dodatnie), ma bardzo krótki
zasięg i największe względne natężenie;

5
Oddziaływania podstawowe

Oddziaływanie słabe - temu oddziaływaniu podlegają wszystkie cząstki

elementarne, w szczególności oddziaływanie to odpowiada za rozpady
cząstek elementarnych.

6
Masa
Zaproponowana poniżej metoda postępowania jest jednym z równoważnych
sposobów definiowania masy. Opiera się ona na porównaniu nieznanej
masy m z wzorcem masy np. m0 = 1 kg. Pomiędzy masami umieszczamy
ściśniętą sprężynę i następnie zwalniamy ją. Masy m i m0, które
początkowo spoczywały polecą odrzucone w przeciwnych kierunkach
odpowiednio z prędkościami v i v0

7
Pęd

Pęd ciała definiujemy jako iloczyn jego masy i prędkości (wektorowej)

8
Siła

Jeżeli na ciało o masie m działa siła F, to definiujemy ją jako zmianę w czasie

pędu tego ciała.

a dla ciała o stałej masie m = const.

Jednostką masy w układzie SI jest kilogram (kg), natomiast jednostką siły

jest niuton (N); 1N = 1kg·m/s2

9
Zasady dynamiki Newtona

Pierwsza zasada dynamiki Newtona

Ciało, na które nie działa żadna siła (lub gdy siła wypadkowa jest równa
zeru) pozostaje w spoczynku lub porusza się ze stałą prędkością po
linii prostej.

Siła wypadkowa Fwyp jest sumą wektorową wszystkich sił działających na

ciało. Jeżeli Fwyp = 0 to również przyspieszenie ciała a = 0, a to oznacza, że
nie zmienia się ani wartość ani kierunek prędkości tzn. ciało jest w stanie
spoczynku lub porusza się ze stałą co do wartości prędkością po linii prostej.
Zgodnie z pierwszą zasadą dynamiki nie ma rozróżnienia między ciałami
spoczywającymi i poruszającymi się ze stałą prędkością. Nie ma też różnicy
pomiędzy sytuacją gdy nie działa żadna siła i przypadkiem gdy wypadkowa
wszystkich sił jest równa zeru.

10
Zasady dynamiki Newtona

Druga zasada dynamiki Newtona

Tempo zmian pędu ciała jest równe sile wypadkowej działającej na to
ciało. Dla ciała o stałej masie sprowadza się to do iloczynu masy i
przyspieszenia ciała.

11
Zasady dynamiki Newtona

Trzecia zasada dynamiki Newtona

Gdy dwa ciała oddziałują wzajemnie, to siła wywierana przez ciało drugie
na ciało pierwsze jest równa i przeciwnie skierowana do siły, jaką ciało
pierwsze działa na drugie.

12
Inercjalny układ odniesienia

Pierwsza zasada dynamiki stwierdza, że jeżeli na ciało nie działa żadna siła
(lub gdy siła wypadkowa jest równa zeru) to istnieje taki układ odniesienia,
w którym to ciało spoczywa lub porusza się ruchem jednostajnym
prostoliniowym. Taki układ nazywamy układem inercjalnym.

13
Inercjalny układ odniesienia

Siły oddziaływania pomiędzy punktami materialnymi należącymi do danego

układu nazywamy siłami wewnętrznymi. Na przykład w ciałach stałych są to
siły oddziaływania sprężystego pomiędzy atomami, cząsteczkami. Zgodnie
z trzecią zasadą dynamiki Newtona, jeżeli punkt i układu działa na punkt j to
równocześnie punkt j działa na punkt i siłą równą co do wartości ale
przeciwnie skierowaną

14
Inercjalny układ odniesienia

Na punkty materialne układu mogą ponadto działać siły zewnętrzne to jest siły
pochodzące spoza układu. Druga zasada dynamiki Newtona dla układu n
punktów materialnych przyjmuje więc postać

gdzie mi oznacza masę i-tego punktu, ai - jego przyspieszenie, Fi - wypadkową

siłę działająca na ten punkt. W równaniu tym występuje suma wszystkich sił
to znaczy zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych. Jednak na podstawie
pierwszego równania widzimy, że siły wewnętrzne znoszą się parami, więc
ostatecznie wypadkowa wszystkich sił jest równa wypadkowej sił
zewnętrznych.

15
Przykład

Rozważmy układ trzech ciał o masach 3m, 2m i m połączonych nieważkimi

nitkami tak jak na rysunku poniżej. Układ jest ciągnięty zewnętrzną siłą F po
gładkim podłożu. Szukamy przyspieszenia układu i naprężeń nici łączących
ciała.

16
 Przykład
Reakcja podłoża R
równoważy nacisk
poszczególnych ciał tak, że
siły działające w kierunku y (w
pionie) równoważą się.
Natomiast w kierunku x układ
jest ciągnięty zewnętrzną siłą
F, a oddziaływania są
przenoszone przez nitki. Ciało
o masie 3m działa na ciało o
masie 2m siłą N1, a siła -N1
jest siłą reakcji na to działanie.
Podobnie jest z siłami N2 i -
N2. Przyspieszenie układu i
siły naciągu nitek N1 i N2 Sumując równania stronami i przekształcając
obliczamy stosując drugą otrzymujemy
zasadę dynamiki Newtona do
każdego ciała indywidualnie

17
Przykład

Zwróćmy uwagę na
addytywność mas. Taki
sam wynik
otrzymalibyśmy
traktując ciała jak jedną
masę. Doświadczenia
potwierdzają zasadę
addytywności masy: Podstawiając wynik do równań
masa układu jest sumą
mas poszczególnych
ciał układu.

Otrzymujemy naciągi nitek

18
Ćwiczenie
Dwa klocki o jednakowych masach m1 = m2 = 1 kg są połączone nieważką nitką
przerzuconą przez nieważki bloczek tak jak na rysunku poniżej. Oblicz
przyspieszenie układu oraz naprężenie linki. Przyjmij, że klocek m2 porusza się
po stole bez tarcia. Wynik zapisz poniżej.

Wskazówka: Zastosuj drugą zasadę dynamiki Newtona do każdego ciała

osobno i rozwiąż otrzymany układ równań
a= N=

19
Siły kontaktowe i tarcie

Gdy dwa ciała są dociskane do siebie to występują między nimi siły

kontaktowe. Źródłem tych sił jest odpychanie pomiędzy atomami. Przy
dostatecznie małej odległości występuje przekrywanie chmur elektronowych i
ich odpychanie rosnące wraz z malejącą odległością. Jest to siła
elektromagnetyczna.

20
Siły kontaktowe i tarcie
Dwa klocki o masach m1 i m2 umieszczono na gładkiej powierzchni. Do klocka
m1 przyłożono siłę F

Wprawdzie siła F jest przyłożona do klocka o masie m1 ale nadaje przyspieszenie

a obu klockom więc

21
Siły kontaktowe i tarcie

Siła kontaktowa Fk z jaką klocek o masie m1 działa na klocek o masie m2

nadaje przyspieszenie klockowi m2. Ponieważ klocek m2 porusza się z
przyspieszeniem a, więc siła kontaktowa wynosi

Oczywiście, zgodnie z trzecią zasadą dynamiki Newtona klocek o masie m2

działa na klocek o masie m1 siłą reakcji Fk.

22
Tarcie

Siłę tarcia działającą między nieruchomymi powierzchniami nazywamy tarciem

statycznym . Maksymalna siła tarcia statycznego Ts jest równa tej krytycznej
sile, którą musieliśmy przyłożyć, żeby ruszyć ciało z miejsca. Dla suchych
powierzchni Ts spełnia dwa prawa empiryczne.

Definicja
Ts jest w przybliżeniu niezależna od wielkości pola powierzchni styku ciał; Ts
jest proporcjonalna do siły z jaką jedna powierzchnia naciska na drugą.

Stosunek maksymalnej siły Ts do siły nacisku FN nazywamy współczynnikiem

tarcia statycznego μs

23
Tarcie

Siłę tarcia działającą między nieruchomymi powierzchniami nazywamy tarciem

statycznym . Maksymalna siła tarcia statycznego Ts jest równa tej krytycznej
sile, którą musieliśmy przyłożyć, żeby ruszyć ciało z miejsca. Dla suchych
powierzchni Ts spełnia dwa prawa empiryczne.

Definicja
Ts jest w przybliżeniu niezależna od wielkości pola powierzchni styku ciał; Ts
jest proporcjonalna do siły z jaką jedna powierzchnia naciska na drugą.

Stosunek maksymalnej siły Ts do siły nacisku FN nazywamy współczynnikiem

tarcia statycznego μs

Dla większości materiałów μk

jest nieco mniejszy od μs.

24
Siły bezwładności

Rozpatrzymy ruch ciała o masie m poruszającego się wzdłuż osi x ruchem

przyspieszonym, pod wpływem działania siły F = ma.
Ruch ten jest obserwowany z dwóch różnych układów odniesienia (dwaj
obserwatorzy), z których jeden xy jest układem inercjalnym, a drugi x'y' porusza
się względem pierwszego wzdłuż osi x

25
Siły bezwładności

Odległość miedzy dwoma obserwatorami (układami) wynosi w danej chwili x0(t)

więc związek między położeniem ciała rejestrowanym przez obu obserwatorów
ma postać

26
Siły bezwładności

Natomiast przyspieszenie w obu układach znajdujemy korzystając z równań

to znaczy, różniczkując dwukrotnie równanie

27
Siły bezwładności

Widać, że przyspieszenia w obu układach są równe tylko wtedy gdy a0 = 0 więc

gdy układ x'y' porusza się względem układu xy ruchem jednostajnym lub
względem niego spoczywa to znaczy gdy układ x'y' też jest układem
inercjalnym tak jak xy. Natomiast gdy a0 ≠ 0 to układ x'y' nazywamy układem
nieinercjalnym , a jego przyspieszenie a0 przyspieszeniem unoszenia

28
Siły bezwładności

przyspieszenie ciała zależy od przyspieszenia układu odniesienia (od

przyspieszenia obserwatora), w którym jest mierzone więc druga zasada
dynamiki jest słuszna tylko, gdy obserwator znajduje się w układzie
inercjalnym. Inaczej mówiąc, prawa strona równania F = ma zmienia się w
zależności od przyspieszenia obserwatora. Jeżeli pomnóżmy równanie (5.7)
obustronnie przez m to otrzymamy

lub

29
Siły bezwładności

Widzimy, że w układzie x'y' (przyspieszającym) nie obowiązują zasady dynamiki

Newtona bo:
> Gdy na ciało nie działa siła (F = 0) to ciało nie spoczywa ani nie porusza się
ruchem jednostajnym prostoliniowym tylko ruchem przyspieszonym z
przyspieszeniem -a0;
> Iloczyn masy i przyspieszenia nie równa się sile działającej F ale jest mniejszy
od niej o iloczyn ma0.

30
Siły bezwładności

Definicja
Iloczyn masy i przyspieszenia unoszenia (ze znakiem minus) nazywamy siłą
bezwładności Fb.

31
Siły bezwładności - przykład
Dwaj obserwatorzy opisują ruch kulki w sytuacji pokazanej na rysunku

Jeden z obserwatorów znajduje się w samochodzie, a drugi stoi na Ziemi.

Samochód początkowo porusza się ze stałą prędkością v po linii prostej,
następnie hamuje ze stałym opóźnieniem a. Między kulką, a podłogą samochodu
nie ma tarcia. Gdy samochód jedzie ze stałą prędkością to obydwaj obserwatorzy
stwierdzają zgodnie, na podstawie pierwszej zasady dynamiki, że na kulkę nie
działa żadna siła: obserwator w samochodzie zauważa, że vkulki = 0 -> F = 0, a
obserwator stojący obok stwierdza, że vkulki = v = const. -> F = 0. Zwróćmy
uwagę, że obaj obserwatorzy znajdują się w inercjalnych układach odniesienia.

32
Siły bezwładności - przykład
Dwaj obserwatorzy opisują ruch kulki w sytuacji pokazanej na rysunku

Sytuacja zmienia się gdy samochód zaczyna hamować. Obserwator związany z

Ziemią dalej twierdzi, że kulka porusza się ze stałą prędkością, a tylko podłoga
samochodu przesuwa się pod nią, bo samochód hamuje. Natomiast obserwator w
samochodzie stwierdza, że kulka zaczyna się poruszać się z przyspieszeniem –a
w stronę przedniej ściany wózka. Dochodzi do wniosku, że na kulkę o masie mkulki
zaczęła działać siła

33
Siły bezwładności - przykład
Dwaj obserwatorzy opisują ruch kulki w sytuacji pokazanej na rysunku

ale nie może wskazać żadnego ciała, będącego źródłem tej siły. Mówiliśmy już,
że druga zasada dynamiki jest słuszna tylko w inercjalnym układzie odniesienia.
Zauważmy, że obserwator w wózku znajduje się teraz w układzie nieinercjalnym
i siła jakiej działanie zauważa jest pozorną siłą bezwładności .
Działanie sił bezwładności odczuwamy nie tylko podczas przyspieszania i
hamowania (przyspieszenie styczne), ale również gdy zmienia się kierunek
prędkości. Zgodnie z definicją siły bezwładności

34
Siły bezwładności - przykład

Dla ruchu krzywoliniowego przyspieszenie układu jest przyspieszeniem

normalnym (dośrodkowym w ruchu po okręgu)

więc wartość siły bezwładności wynosi

35
Siły bezwładności - przykład

Tę siłę bezwładności nazywamy siłą odśrodkową . Z taką siłą mamy do czynienia

na przykład podczas jazdy samochodem na zakręcie. Również Ziemia nie jest
idealnym układem inercjalnym ponieważ wiruje. Jednak w większości
rozpatrywanych przez nas zjawisk można zaniedbać wpływ ruchu Ziemi na ich
przebieg.

36
FIZYKA - dynamika

Dziękuję za uwagę

37