Yaddaş qurğusu - Funksional baxımdan kompyuterdə yaddaş

qurğusu iki yerə bölünür: daxili və xarici yaddaş qurğuları.

Daxili yaddaş qurğuları.
Daxili yaddaş qurğusu da öz növbəsində üç yaddaşdan: əməli
yaddaşdan (əsas yaddaş) – ƏY, daimi (sabit) yaddaşdan – DY və keş
yaddaşından ibarətdir.
Daxili yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub, icra olunan
proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması üçündür.
Daxili yaddaşın işləmə sürəti yüksək, lakin informasiya tutumu
nisbətən kiçikdir müqayisədə xarici yaddaşla. Daxili yaddaşlar
aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir.
Əməli yaddaş - texniki ədəbiyyatlarda əməli yaddaş ixti­ya­­ri secməli
yaddaş olaraq RAM (Ran­dom Access Me­mory) ki­mi ya­zı­lır. Əməli
yaddaş kompyuterin əsas qurğularından bi­ri olub, in­for­ma­siyanın
qəbul edil­məsi, saxlanması, ötü­rül­məsi və digər qur­­ğu­lar arasında
infor­masiya mü­ba­di­lə­si­nin təmin olun­ması üçün is­tifadə olunur.
Əməli yaddaş qurğusu (ƏYQ) kompyuter işləyən zaman
informasiyanın saxlanması və dəyişdərilməsi məqsədi ilə qu­ru­lur.
Hər hansı əməliyyatın (proqramın) icra olunması üçün iş­lən­­miş
proqram, işlənəcək proqramlar, verilənlər xarici yaddaşlardan (sərt
və ya çevik maqnit disk qur­­ğu­la­rın­dan, fləşdən, kompaq diskdən)
oxunub, əməli yaddaşa cağrılır (yüklənir) bundan sonra əmə­liyyat ic­
ra olunur. Buna görə də əməli yaddaşa əsas yaddaşda deyilir. Bu
yaddaş enerjidən asılıdır.
Yə­ni kompyuter şəbəkədən çıxa­rıldıqda və yaxud ƏS-mi yenidən
yük­­ləndikdə oradakı infor­masiya itir. Əməli yaddaş qur­ğu­su­nun
informasiya tutumunun Mbaytlarla ölçülür.
Əməli yaddaşın tipləri çoxdur. Onların çoxundan kompyuterdə
istifadə olunur. Ümumi halda onları iki tipə bölünür- statiki (SRAM)
və dinamiki (DRAM) tiplərə. Ən cəld işləyən statik (SRAM)
yaddaşdır. Əməli yaddaş xüsusi yadaş modullarından ibarət olan
mikrosxem şəklində istehsal olunur. Hal-hazırda bunlardan ən geniş
tətbiq tapanı 168-kontaklı DİMM (Dual İn-Line Memory Module)
moduludur ki, hər bir modulun tutumu 512 Mb qədər ola bilər.
Praktiki olaraq, indiki zamanda tutumu 256, 512, 1024 Mb olan 3
tip moduldan istifadə olunur. Ana platada 3 və ya 4 modul yer­ləş­dir­
mək olur.
Yaddaşa informasiyanın yazılması və oxunması tə­qribən 56
nanosaniyə müd­dətində yerinə yetirilir. Bu isə yük­sə­ksürətli mikro­
proses­sorun (CPU) işini ləngidir. Bu uyğun­suz­luğu aradan qal­
dırmaq üçün Keş-yaddaşdan isti­fadə edilir.
Dai­mi yaddaş - Texniki ədəbiyyatlarda bu yad­daş (Read Only
Memory) ROM kimi yazılır. Bu yad­daşda tez-tez istifadə olu­nan
proqramlar və verilənlər sax­la­nılır (məsə­lən, əməliyyat sisteminin
bə­zi proqramları, kompyuterin düz­gün işləməsini yoxlayan proqram­
lar və s.). Daimi yaddaş ener­jidən asılı de­yildir, yəni kompyuter şə­
bə­kədən çıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanılır, silinmir. Da­i­mi
yaddaş sabit yaddaş qurğusu da adlandırı­lır. Bu yaddaşdan
informasiyanı yalnız oxumaq müm­kündür.
Bu yaddaş informasiyanın saxlanması və ötü­rül­mə­si üçün istifadə
olunur, yəni istifadəçilər tərəfindən bu yad­da­­şa informasiyanın
yazılması mümkün deyildir. In­for­­masiya bu yaddaşa onun
hazırlanması zamanı yazılır və adi hal­lar­da də­­yişdirilə bilməz.
Daimi yaddaşın tutumu, əməli yaddaşın tutumundan çox xey­li azdır.
Daimi yaddaş mikrosxemləri informasiyanın ya­zıl­ma­sı
baxımından 2 növ olur:
1. İstifadəçi tərə­findən yalnız bir dəfə (Programable ROM)
istifadə oluna bilən mikro­sxemlər
2. İstifadəçi tərə­findən təkrar (Erasable PROM) yenidən
proqramlaşdırıla bilən mikro­sxemlər.
Keş yaddaş - keş yaddaş ana plata üzərində prosessorla əməli
yaddaş arasında yerləşir. Keş-yaddaşa müra­çiət vaxtı təxminən 56
nanosaniyə müddətindədir. Keş-yad­daşın qiy­məti cox baha
olduğundan onun informasiya tutumu ƏYQ-na nisbətən kiçikdir. Keş
yaddaş əsasən kiçik sürətlə işləyən di­na­miki yaddaşın sürətini, cəld
işləyən MP ilə uyğun­laş­dır­maq üçün istifadə olunur. Keş yaddaşı
Mrosessorun gözləmə vax­tı­nın ləğv edil­məsinə səbəb olur ki, bu da
siste­min məh­sul­dar­lı­ğını artırır. Ingilis dilində keş «daldalana­caq»
və ya «gizli yer» mənasın­da­dır. Texniki ədəbiyyatlarda KEŞ yaddaş
«if­rat əməli yaddaş» da adlanır. Keş-yaddaşın kontrolleri (onun
şinini idarə edən qur­ğular) Mikroprisessorla əməli yadaş
qurğusunun qar­şı­lıq­lı əlaqə prosesini izləyir.
Əmə­li yaddaşa müraciət olunan za­man secilən xanalara uyğun
informasiya Keş-ə da­xil edilir.
Keş yaddaş əsasən iki səviyyəli olur. I səviyyəli keş-yad­daş Level
1 adlanır və mikroprosessorun daxilində, II sə­viyyəli keş-yaddaş
Level 2 adlanır və mikroprosessorla əmə­­li yaddaş arasında ana
plata üzərində yerləşir.
I səviyyəli keş yaddaşın məlumat tutumu (864) kbayt, II
səviyyəli keş-yaddaşın məlumat tutumu (128–512) kbayt­dan
2Mbayta kimi ola bilər. He­sablamaların aralıq nəticələri
Keş-yaddaşda yerləş­di­rilir. Ay­dındır ki, keş-yaddaşın tutumu nə
qədər böyük olar­­sa, sis­tem­də boş dayanmaların sayı o qədər azalır
və məh­­suldarlıq ­ar­tır.
 Keş yaddaş xüsusi texnologiya ilə ha­zır­la­nır. Kompyuterdə keş
yaddaşından istifadə olun­ması onun məh­suldarlığını 10-12% artırır.

Xarici yaddaş qurğuları.

Qeyd etdiyimiz kimi kompyuterlərdə xarici yaddaş kimi sərt diskdən,
Diskdən, fləşdən, optiki disklərdən istifadə olu­nur. Xarici yaddaşa
bəzən in­for­masiya daşıyıcısı da de­yi­lir. Əməli yad­daşdan fərqli
olaraq bu yaddaşlardakı in­for­ma­­siya kompyuter elektrik
şəbəkəsindən ayrıldıqda po­zul­­mur. In­for­masiya daşıyıcısında infor­
ma­si­yanın uzun müd­dət sax­lan­ması üçün maqnit örtöklö ma­
teriallardan və digər üsullardan istifadə olu­nur.
Şəkil 3.1. Diskin formalaşdırıdması sxemi.
 Maqnit diski. Maqnit diski səthi ferromaqnit təbəqə­si ilə örtöl­müş
dairəvi aliminium lövhədir. Diskdən istifadə etmək üçün onda
müəyyən struk­tur ya­ra­­dılır ki, bu da formatlaşdırma prosesi adlanır.
Onun nə­ti­cə­sin­də diskin hər iki özündə cəmi 80 cığır açılır 2.
Əlbət­tə ki, bu cığırları gözlə görmək mümkün deyildir. Bu cığırlar
maqnit qatının hissəciklərinin maqnit baş­lıqlarından axan cərəyan
va­si­tə­silə maqnitləşməsi nəticəsində əmələ gəlir və cığırlar xaric
tərəfdən başlayaraq 00, 01, 02,…,79 kimi bir başa nömrə­lənir. Hər
bir cığır tutumu 512 bayt olmaqla 9-18 hissəyə bölünür və hər bir
hissə sektor adlanır. Sek­torlar bir–birindən sektor arası aralıqla
ayrılırlar. Cığırlar növbə ilə hər üzdə 40 cığır olmaqla açılır. Ona
görə də çe­vik diskdə informasiyanı hər iki üzə eyni zamanda yazmaq
və oxumaq mümkün olur (şəkil 3.1b).
Sərt disk- HDD (Hard disk driver) vinçestr adlanır. Bu ad sərt
disklərin diametrinin 70-ci illərdə ABŞ-da istehsal olu­nan
tüfənglərin kalibirlərinə uyğun gəldiyi üçün adlandırılmışdı.
Sərt disk qurğusu, qapalı şəraitdə bir ox üzərində yer­ləşən dairə
şəkilli disklərdən ibarətdir. Disklərin səthi xüsusi maq­­nit materialla
örtölmüşdür. Disklər böyük sürətlə (dəqiqədə 6000-7200) fırlanır.
Vinçestrin həcmi qurğudakı disk­lərin sa­yın­dan asılıdır. Hər diskin
özünün ayrıca maqnit baş­­lığı vardır və başlıqlar elekt­rik
mühərrikləri vasitəsilə dis­­kin səthi boyu irəli-geri hərəkət etdirilir.
Hər bir disk cı­ğırlara, cığırlar isə öz növbəsində sektorlara bölünür
və hər sektora 512 bayt informasiya yazılır. Yəni maqnit baş­lığı bir
müraciətdə yalnız 512 bayt informasiyanı yaza və oxuya bilər (şəkil
3.1).
 Sərt diskləri xarakterizə edən başlıca parametr onların
tutumudur.Pentium tipli kompyu­ter­lər­ə qədər sərt diskkin tutumlu
Mbaytlarla, indi isə Qb və ya Tbaytlarla ölçülür.
Sərt diskin funksiyası kompyuterdə istifa­də olunan Əməliyyat
Sisteminin, proqramların, verilənlərin, nəticələrin və di­­gər
informasi­ya­ların saxlanmasından ibarətdir. Sərt disk 3 əsas blokdan
iba­rətdir.
1. Birinci blok-informasiyanı saxlayan hissədir ki, o, bir və ya bir
necə şüşə (və ya metal) disklər­dən ibarətdir, səthi hər iki tə­rəfdən
maqnit materialı ilə örtülür və orayada ve­­rilənlər ya­zılır. Aydındır
ki, verilənlər diskə necə gəldi yox, xüsusi qa­nuna uyğunluqla yazılır.
Əvvəlcə diskdə struk­­tura yar­a­dı­lır - yəni diskin səthi konsentrik
cığırlara onlarda öz növ­bə­sin­də-sektorlara bölynör. Vinçestr 2 -
ölçülü deyil, həcmli qur­ğudur. O, diskləri silindir kimi təsvir etmək
 2. Ikinci blok-sərt disklərin mexanikasıdır, o, diskin fır­lan­ma­sı­­n­a
və oxuyan başlıqların dəqiq mövqe tutma­sına ca­vab­deh olur. Sərt
diskin hər bir işci səthinə şaquli isti­qa­mət­­də yer­lə­şən bir oxuyan
başlıq uyğun gəlir. Bu da o de­məkdir ki, hər bir zaman anında bütün
başlıqlar eyni nömrəli cığırlarda yer­ləşəcəkdir, yəni onlar bir
silindir hüdudunda işləyirlər.
3. Üçüncü bloka-verilənlərin emalına, mümkün ola bilən səhv­lərin
təshihinə və mexaniki idarəsinə cavabdeh olan mikro­sxem­dir.
Bu gunkü gündə standart kimi sərt diskin fırlanma sürəti 7200
dövr/dəq - qəbul olunduğu hal­da, IBM fir­ma­sı bu sürəti 10000
dövr/dəq təklif edir.
Vinçestirdə - tutumu cox böyük olmayan cəld işləyən "bu­­fer"
yaddaş vardır ki,
bu bufer Keş adlanır - kompyuter tə­rəfin­dən tez-tez istifadə olunan
verilənlər burada sax­la­nı­lır. Müa­sir kompyuterlərdə onun tutumu 2
Mb-olur. Amma 2002 - ci ildə Westem Digital kompanyası rekord
həcimli (8 Mb) keş yaddaşlı vinçestr istehsal etdi. Hal-hazırda
istifadə olunur.
Compakt disk (optik disk) - informasiyanın kom­pakt diskə lazer
üsulu ilə yazılması FK-in yaran­ma­sın­dan cox əvvəl ya­ranmışdır.
Lazer texnologiyası rus alim­lə­ri Aleksandr Pro­­xo­ro­va və Nikolay
Basova məxsusdur onlar ilk soyuq la­zer təklif etmişlər və bu təklif
nəinki kom­pakt disk­lərin, həm­çinin bir sıra kompyuter və məişət qur­
ğularının əsa­sını təş­kil et­mişdir. 1964-cü ildə hər iki alim Nobel mü­
ka­fatı almışdır.
 Bütün optik disklərdə informasiya daşıyıcısı kimi, sət­hi­nə işıq
şüasını əks etdirən nazik maddə qatı çəkilmiş po­li­kar­bo­natdan
düzəldilmiş relyefdən istifadə edilir. Disk­dən in­for­ma­siya oxunduqda
şüa gah udulur, gah da əks olu­nur. Nəticədə, biz məntiqi sıfır və ya
vahid almış olu­ruq. Bu günkö gündə ar­tıq onlarla standart optik
disklər mövcuddur ki, onlar yazılma üsu­luna və tutumuna görə bir-
birindən fərq­lənirlər.
Ilk CD-ROM qurğusu 1983-cü ildə yaradılmasına bax­­ma­­yaraq,
onlar yalnız 1990-cı ildə kompyuterlərdə istifa­də olun­­muş­dur. Bu
disklərdən informasiyanın yazılma­sını və oxun­­masını uzunluğu 780
nanometr olan Lazer şüaları va­sitəsilə hə­yata kecirilir. Standart
kompakt - diskin tutumu 700 Mb - a qə­dər olur.
Əvvəllər kompyuter istifadəçiləri kompakt diskləri hazır yazılmış
şəkildə alırdı, 90-cı ildə vəziyyət dəyişdi. Bu diskləri bir necə dəfə
yazıb oxumaq mümkün oldu və CD-RW yara­dıldı. Yalnız oxunan
Compakt disklərdə diskin sət­hinə işı­ğa həs­sas qat çəkilir, yüksək
temperaturlu lazer şüası onun üzərinə düşdökdə iz nöqtə qalır.
Oxunma vaxtında hə­­min nöqtə şüanı əks etdirməyib, onu udur, lazer
düş­mə­yən səth isə şüanı əks et­dirir. Yazılıb-oxunan CD-RW disk­lə­
rində isə digər texnogi­ya­dan istifadə olunur. Burada da şüanı əks
etdirən və şüanı udan sahələ olur. Lakin CD-ROM və CD-R
disklərində olduğu kimi, bu çöküklər və tə­pə­­ciklər şəklində olmur.
CD-RW diski özlü­yün­də qat-qat olan piroqa oxşayır ki, burada
metal əsasda işçi aktiv qat yer­­ləşir. O, xüsusi materiallardan
hazırlanır və lazer şüa­sı­nın təsiri altında öz vəziyyətini də­yiş­dirir.
Kristallik vəziy­yət­də olaraq, qatların bəziləri işığı əks etdirir,
digərləri isə amorf vəziyyətdə olduqları üçün şüanı özün­dən
buraxıb, metal qata ötürür. Bu cür texnologiya sayəsində diskə həm
informasi­ya yazmaq, həm də oxumaq olur.
1996-ci ildə ilk dəfə olaraq DVD videodiski ya­randı. Xarici
görünüşünə və informasiyanın yazılma üsulu­na görə bu disk
CD-ROM-dan çox fərqlənmədi. Bu diskin əsas üstün cəhəti onun
tutumunun böyük olmasıdır. Bir tərəfli və bir qatlı ən sadə DVD-nin
tutumu 3,2 Qbaytdan 4,7 Qbayta qədər ola bilir ki, bu adi CD
diskinin tu­tu­mun­dan 7 dəfə coxdur. DVD daxilində cox qatlı və iki
tərəfli ola bilər, bu halda onun tutumu 17 Qb çatdıra bilir.