dr hab. prof.

UJK
Małgorzata Krzysztofik

Sarmatyzm w
kulturze i literaturze
polskiej.
 mit sarmacki
Naród polski pochodzi od legendarnych sarmatów
zamieszkujących w starożytności tereny dzisiejszej Ukrainy.
szlachta XVI w.
szlachta - połowa XVI w.
 Znaczenie mitu sarmackiego

• wychowawcze (kształtuje wzorce osobowe)

• polityczne (motywacja Rzeczypospolitej do
mocarstwowości i ekspansji na wschód)
• ideologiczne (budzenie ducha rycerskiego)
 Sarmatyzm

Ideologia szlachty polskiej XVII

wieku. Model funkcjonowania
w Europie między Wschodem a
Zachodem.
Kultura i ideologia sarmatyzmu
rozwijała się od końca wieku
XVI aż po czasy konfederacji
barskiej, czyli niemal przez dwa
stulecia.
szlachta – koniec XVI w.
 Główne idee sarmatyzmu
• Umiłowanie wolności: „złota wolność” to całokształt
przywilejów stanowych szlachty uzyskanych w XVI i XVII
wieku
• Ksenofobia
• Krytyka wyjazdów zagranicznych
• Megalomania. Gloryfikacja rodzimego prawa i obyczaju
• Kult dawności rodu, szlachectwa, tradycji.
• Równość: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”
• Mit o szczególnej misji Rzeczypospolitej - „przedmurza
chrześcijaństwa”
• Prowidencjalizm
• Życie na wsi (arkadia ziemiańska)
szlachta – połowa XVII w.
 Ideał człowieka

• Szlachcic – sarmata: dobry, cnotliwy, mężny

obywatel i katolik, aktywnie uczestniczy w życiu
politycznym
• Dobry monarcha: chroni i przestrzega swobód
obywatelskich, strzeże niezawisłości kraju
magnaci – połowa XVII w.
Jan III Sobieski (1629-1696)
 styl życia

• Wystawność, ozdobność
• Uroczyste ceremonie
• Kwieciste oracje, panegiryki
• Strój szlachecki
Żupan (odpowiednik
ludowej sukmany)
przepasywano ozdobnym
pasem. Na żupan
nakładano kontusz z
wylotami (rozciętymi
rękawami), na niego delię
(rodzaj płaszcza). Na nogach
noszono szarawary (szerokie
bufiaste spodnie). Na głowę
wkładano kołpak z piórami
lub konfederatkę.
 Strój szlachcianki

Strój kobiety: na głowie czepiec,

kołpak lub wianek. Bielizna –
giezło. Spódnica długa. Na
suknię zarzucano futro lub
płaszcz. Strój kobiecy ozdabiano
futrem. W XVIII wieku pojawiły
się kontusiki wzorowane na
męskich.
 Negatywne aspekty sarmatyzmu
• Izolacjonizm kulturowy, odgrodzenie się od
głównych nurtów kultury europejskiej
• ksenofobia
• zaściankowość
• konserwatyzm
• megalomania
• religijność zewnętrzna, dewocyjno – dekoracyjna
• pijaństwo, pieniactwo, warcholstwo
 Pozytywne aspekty sarmatyzmu

• patriotyzm (XVII w. – stulecie wojen)

• obrona wiary katolickiej
• strój szlachecki to strój narodowy
• ideał „sarmaty oświeconego” (Sejm Czteroletni)
• Po III rozbiorze cechy sarmackie zaczęły kojarzyć
się z niepodległą Polską.
 Sarmatyzm w literaturze

• Typ bohatera literackiego: idealny rycerz broniący

katolicyzmu; wódz wybrany przez Boga do
pełnienia ważnej misji w Europie; polskie rycerstwo
to bohater zbiorowy
• Tematy: mit bastionu katolicyzmu; obrona ojczyzny i
wiary; liryka patriotyczna nawołuje do czynu i
ofiarności dla ojczyzny; literatura ziemiańska
gloryfikuje życie wiejskie
• późny barok: krytyka wad szlacheckich
• oświecenie: krytyka i załamanie sarmatyzmu
Jacek Kaczmarski, Sarmatia