Aralin 3:

Ang Mga Lumad Sa

Mindanao
Ang Mga
Lumad Sa
Mindanao

2
• Ang mga B’laan ay ang unang pangkat ng Indonesia na dumating sa
Pilipinas mga 5,000 o 6,000 taon na ang nakakaraan.

• Unang gumamit ng bangka bilang transportasyon patungong Pilipinas.

• Napatunayan ng mga antropolohista na ang B’laan ay nagmula sa

Indonesia dahil sa pagkakatulad sa Sistema ng ponemang patinig ng
mga B’laan at ng mga Javanese sa Java. Pareho silang may pitong
ponemang patinig.

• Mas gusto nilang B’laan ang itawag sa kanila kaysa sa Bi-la-an dahil ang
Bi-la-an ay nangangahulugan ng kawalang galang at kabastusan.
• Ang pagbigkas ng Bi-la-an ay nangangahulugan ng “Malandi” o
“Kalandian”

• Ang terminong B’laan ay tumutukoy sa mga miyembro ng etnikong grupo

na noon ay tinatawag na Bira-an, Bara-an, Blaan, o Bi-la-an.

• Ang “Bila” ay nangangahulugang kaibigan.

• Karaniwang nasa matataas na bahagi ng bulubundukin sa North Cotabato,

Davao, Sarangani Islands, Palibot ng Lake Buluan at dalampasigan ng
Davao.
• Ang political na teritoryo ng B’laan ay nahahati sa
maliit na baryo. Pinapangunahan ng Datu o
Village Chief na tinatawag na Fulong (Wise).

Ang Fulong ay:

• Pinaka matanda at pinaka maalam sa baryo na

itinuturing na maykaya sa buhay dahil sa
pagkakaroon ng ginto, alipin, at iba pang
kultural na kagamitan.

• Hindi dumadaan sa pormal na pagpili.

• Hindi humihingi ng mga bagay-bagay bilang

pagkilala sa kanya.
5
• Ang may kayang Fulong ay maaaring mag-asawa ng higit sa isa o hanggang
sa kaya niyang suportahan.

• Itinuturing na pinuno, tagapagsanggalang, tagapamagitan, at tagapagbigay

ng solusyon sa mga suliranin.

• Pinuno ng isang lugar, awtoridad sa pagpapatupad ng batas at hustisya, at

taga pag-ugnay sa iba pang Fulong.

• Kasalukuyan ang fulong ay hindi nag papataw ng parusa sa kapwa niyang

B’laan maliban sa miyembrong kanyang pamilya.

• Kasalukuyan sinusunod ang batas ng Pilipinas.

Pangkabuhay ng mg B’laan ang pagkaingin o
Inigo sa kanilang wika.

May dalawang magkasalungat na paliwanag

tungkol sa relasyon sa lupa ng mga B’laan.

1. Ang kaingin ay resulta ng paraan ng

pamumuhay ng B’laan na palipat-lipat ng
lugar dahil iniisip nilang hindi kailangan ng
permanenteng lupa para sa kabuhayan.

2. Dahil sa kalikasan ng kaingin kaya napilitang

lumipat ng lokasyon ang mga B’laan at
bumabalik sila kung maayos na ang lupa na
kadalasan ay pagkatapos ng isang taon. Palay
at mais ang unang itinatanim pagkatapos ay 7
 Ang pagdating ng mga kristiyano ay nagbunsod
sa pag-iwan ng mga B’laan sa kanilang minanang
lupa. Ang lupa ay inangkin na ng mga
nandarayuhang pamilya. Ang pagkakaingin ay
itinigil na ng karamihan sa mga B’laan.
Karamihan ay nagging Tenant o nangungupahan
na lamang at ang iba ay nagging katulong ng mga
Kristiyano.

Ang mga B’laan ay naniniwala sa pagkakaroon

ng pinakadakila sa lahat na kinilala nilang
D’wata (God). Siya ang itinuturing na Mele
(planter) ng langit (heaven) at Tana (Earth) at
lahat ng bagay sa daigdig.

8
• May tinagurian din silang L’nilong (fairies) na
mas mababa sa D’wata.

• Para sa mga B’laan ang kalikasan ay

ipinagkatiwala sa kanila para alagaan.

• Ang L’nilong ay hindi manlilikha sapagkat ang

D’wata lamang ang manlilikha.

• Bilang Snalig (tagapangalaga), sila’y

karaniwang tinatawag na M’fun Mahin (Owner
of the sea), M’fun D’lag (owner of the forest).

• Ang Panginoon ang manlilikha, ang L’nilong ang

tagapangalaga, ang mga tao ang gagamit ng
kalikasan upang pakinabangan.
9
• Para sa B’laan, hindi banal ang pag angkin sa
kalikasan tulad ng hangin, lupa, tubig, gubat at
iba pa. Para sa kanila ang lupa ay likha ng
panginoon at hindi maaaring ariin ng sinumang
nilalang.

• Maaari itong gamitin sa tamang paraan upang

mapakinabangan. Kung hindi, sisirain ni M’Fun
Tana ang lupa sa pamamagitan ng lindol o
pagguho at pagkawasak.

• Kaya sinasaka ng mga B’laan ang lupa sa loob

ng isang taon. Ang pagtatanim ng palay na
tumatagal ng limang buwan (Mayo-Oktubre),
samantalang sa susunod na limang buwan
naman ang sa kamote (Nobyembre-Marso).
Pagkatapos nito, ibabalik ng mga B’laan ang
lupa sa komunidad at lilipat ng ibang lokasyon
upang isagawa ulit ang pagtatanim. 10
• Ang ibang B’laan ay naimpluwnesyahan ng
kristiyanismo. Karamihan sa mga nagging
kristiyano ay nagging protestante na bahagi
ng Christian Missionary Alliance Church
of the Philippines (CAMACOP), United
Church of Christ of the Philippines
(UCCP), United Methodist Church, at ipa
pa. Ang ilan naman ay katoliko. Tinatayang
40% ng mga B’laan ay naging kristiyano.

• Ang bahay ng mga B’laan ay may taas na

anim hanggang sampung pulgada mula sa
lupa at may hagdan na binubuo ng tatlong
baytang.

• Ang haligi ng bahay ay yari sa ipil-ipil o

gemilina. Ang dingding ay yari sa kawayan at
kogon naman ang ginamit sa pang-atip. 11
• May isang kwarto lamang ang bahay ng mga
B’laan. Iisa ang nagsisilbing kusina at sala
nito. Nakasabit sa mga dingding ang mga
sandata na gawa sa kahoy tulad ng espada,
kutsilyo, itak, at iba pa. Ang silong ng bahay
ay nagsisilbing kulungan ng mga alagang
hayop tulad ng manok, pato, at kambing.

• Ayon kay Javier (1998), parehong

nagsusuot ng tela na yari sa abaka ang
kasuotang pantaas ng mga B’laang babae at
lalake. Ang mga bulsa ng mga babae ay
napapalamutian ng mga makikinang na mga
materyales tulad ng mga beads at mga
butones. Ang mga dyaket ng mga lalaki ay
di-gaanong burdado.
12
 ANG MANDAYA:
WIKA AT KULTURA NG
SANGAB,
CARAGA, DAVAO
ORIENTAL.
Nina Raymund M. Pasion, Marilyn C.
Arbes, Julieta C. Cebrero, Fairuz M.
Dalandangan.

13
• Ang pag-aaral na ito ay nakasentro lamang sa isang tribu ng Davao Oriental,
ang MANDAYA, partikular ang nasa Sangab, sa Munisipalidad ng Caraga,
Brgy. Pichon, Davao Oriental. hindi rin maipagkakaila, na marami nang
pagbabagong nangyayari sa tribung ito sa kasalukuyan. Ngunit, sa Brgy.
Pichon, kapansin-pansing na nananatili pa rin ang kanilang katutubong
pamamaraan.

• Ang katagang Mandaya ay nagmula sa salitang "man" (tao) "daya" (itaas na

bahagi ng ilog). Kaya ang mandaya ay tinatawag sa ingles na Inhabitants of
the Uplands.
• Ang Mandaya ay karaniwang naninirahan sa bulubunduking bahagi ng
Katimugang Mindanao sa Davao del Norte, Compostela Valley Province,
Agusan del Sur, at Davao Oriental. Sa Davao Oriental ay may
pinakamaraming populasyon ng mga Mandaya.

• Ang Sangab ay matatagpuan sa silangang bahagi ng Mindanao sa lalawigan

ng Davao Oriental sa munisipalidad ng Caraga, ng Brgy. Pichon. Mula sa
poblasyon ng Caraga may apatnapung (40) kilometro ang layo at may isang
libo at dalawang daan (1,200) na talampakan ang taas mula sa dagat ang
Sangab.
• Ayon kay Ernesto I. Corcino, isang manunulat ng Davao History ang mga
Mandaya ay walang kaibahan sa ibang grupo sa kanilang sosyal na gawain
at sa kanilang pananampalataya. Mahirap tukuyin kung ito ay matatawag na
sosyalisyasyon o panama mamamalagi sa kanilang pamayanang Mandaya
dahil mahirapan talagang makakapaglikom impormasyon tungkol sa
kanilang tribu.

• Nakasanayan ng mga Mandaya na bagong magsimula sa anumang mga

gawain ay dapat manawagan o manalangin sa Panginoon. Kahit bago umalis
ng bahay, dumaan sa malaking puno o kaya'y malaking bato, dumaan sa
tubig, uminom sa nadaanang tubig, magputol ng punong kahoy, mangaso, at
iba pang gawain ay kailangan talagang magpaalam at "manawagtawag"
(prayer offerring) sa may-ari.
• Ayon kay Ernesto I. Corcino, isang manunulat ng Davao History ang mga
Mandaya ay walang kaibahan sa ibang grupo sa kanilang sosyal na gawain
at sa kanilang pananampalataya. Mahirap tukuyin kung ito ay matatawag na
sosyalisyasyon o panama mamamalagi sa kanilang pamayanang Mandaya
dahil mahirapan talagang makakapaglikom impormasyon tungkol sa
kanilang tribu.

• Nakasanayan ng mga Mandaya na bagong magsimula sa anumang mga

gawain ay dapat manawagan o manalangin sa Panginoon. Kahit bago umalis
ng bahay, dumaan sa malaking puno o kaya'y malaking bato, dumaan sa
tubig, uminom sa nadaanang tubig, magputol ng punong kahoy, mangaso, at
iba pang gawain ay kailangan talagang magpaalam at "manawagtawag"
(prayer offerring) sa may-ari.

• Sa pagsasagawa ng panawagtawag, ang balyan ay gumagamit ng inuming

mallorca, sa halip na byais (local fermented wine).
Pagpapakasal at pag-aasawa:
Ang pag-aasawa ay isang paraan lamang ng mga Mandaya upang masunod ang
kayamanan o pamana ng mga magulang. Kaya ang mga magulang ang nag-uusap
para sa kanilang mga anak, at kahit sa panliligaw din ay kasama rin sila, lalong lalo
na kung ang ama ay isang pinuno sa pamayanan at ang anak ay mayroon ding
mabuting pag-uugali at pananaw sa kanilang lipunang ginagalawan.

Sa mga babae naman, pinapaburan nila ito kung siya ay gimbubayan-ibig sabihin ay
babaeng marunong gumawa ng mga gawain ng lalaki, gaya ng pangangaso.

Walang pagkilala o pagtiyak sa taon kung kailan mag-aasawa ang isang babae o
lalake. Sila ay naniniwala na kung biologically fit na ang mga ito ay pwede na. Ang
gustong mag-asawa ay madedetermina lamang kung ang mga lalaki ay marunong ta
ng mangaso, magtayo ng bahay, magsaka, at iba pa; samantalang ang mga babae
saman ay kung marunong nang magluto, magtanim, at gumawa ng iba pang gawain
bahay.
Ang gawaing pag-aasawa at pagpapakasal ng isang babae at lalake ay
hindi biro at kailangan itong sumunod sa mga hakbang tulad ng mga
sumusunod:
1. Pagdali-dali. Dito, ang lalaki ay kailangang bumisita o pumunta lagi sa
bahay ng babae.
2. Pagatud-atod, isang bahagi ito ng pamamanhikan na ang lalaki ay
magdadala ng mga pagkain sa bahay ng babae.
3. Pagkagon. Dito dadalhin na ng lalaki ang kanyang mga magulang
upang ipakilala sa pamilya ng babae at kaibigan. Sa panahong ito ay
kailangan nang pag-usapan ang sukat (dowry) ng babae.
4. Pagtawas Tumutulong na sa mga gawain ang lalaki sa pamilya ng
babae Halimbawa nito ay ang pagsasaka, pag-iigih ng tubig, at
pagsisibak ng kahoy.
5. Pagbutan ng sukat. Dito susubukin ang kakayahan ng lalaki ng pamilya ng
babae. Sa pagsubok na ito, ang mga magulang ng babae ay magpapahayag ng
kanilang mga kahilingan (sukat).
6. Pag-ol'lonan - Ang lalake ang magbibigay sa mga babae ng regalo
(remembrance) na sasaksihan ng mga magulang at kaibigan ng dalawang
panig.
7. Pagtutuonan. Ito ang panahon ng kasalan. Isa itong seremonya na lahat ng tao
sa pamayanan ay imbitado. Ito ay gagawin sa bahay ng babae. Aanyayahan
din ang mga mangkatadong (council of leaders) at balyan. Ang babae ay
papayuhan ng kanyang ina at ang lalaki naman ay papayuhan ng mga
mangkatadong at balyan at iba pang respetado sa pamilya. Pagkatapos ng
mga payo ay susunod ang pagdarasal ng balyan at idedeklara na ang kanilang
pagsasama. Susunod na rito ang salo-salo. Unang-unang pagsisilbihan ang
bagong kasal. Bibigyan ng kanin at byais. Sumunod ang mga mangkatadong,
balyan, mga magulang, at ibang mga panauhing dumalo. Magkakaroon din
ng sayawan, inuman, at kantahan.
8. Pagdudul logan. Pagkatapos ng kasal, ang lalaki ay uuwi sa kanilang
bahay at iiwan ang babae sa mga magulang. Makalipas ang tatlong (3)
araw, pwede na silang magsiping sa bahay ng babae sa isang gabi
lamang. Mayroon na namang kainan na ihahanda para sa mga kaibigan
na hindi nakadalo sa pagtutuonan (kasal).
9. Pagdadal'laan, Ito ang katapusang proseso ng pag-aasawa kung saan
ang babae ay dadalhin na sa bahay ng lalaki
Panganganak:
Sa pagbubuntis, ang Mandayang babae ay palaging hinahaplasan o pinapahiran ng
mga halamang gamot. Pagdating ng ikalimang buwan ay hinihilot ng manghihilot.
Ang mananabang din ay gumagamit ng mga tagal'lumo (mga bagay-bagay o halaman
na pinagsama-sama/pinaghalo-halo para panggamot). Kadalasan ay galing ito sa
panaginip o kaya'y itinuro ng kanilang abyan (espiritu). Ang iba naman ay pamana ng
pamilya, magulang, o kaya'y angkan

Hinihilot (minamasahe) ng mananabang (hilot/komadrona) ang tiyan ng isang buntis

para mapabuti ang lagay ng bata sa loob ng tiyan at para pagdating ng kanyang
kapanganakan ay hindi na siya mahihirapan. Pagsapit ng ikasiyam na buwan o
panahon na ng kanyang panganganak, ang mananabang ay nagmomonitor hanggang
sa isilang na ang sanggol. May mga palatandaan ang mga mananabang kung ang
sanggol ay babae o lalaki. Kung hindi makikita sa porma ng tiyan at sa katawan ng
ina, malalaman din nila ito sa posisyon ng bata sa tiyan. Hindi katulad ng mga tao sa
patag na sila'y gumagamit ng ultra sound para malaman kung lalaki o babae ang nasa
loob ng tiyan ng babae.
Sa panahon naman ng panganganak, ang buntis ay hinahaplasan ng tagal'lumo
para pampadulas upang mapadali ang paglabas ng bata. Sa pagsilang ng bata
ay agad puputulan ng pusod, lilinisan, payuyukuin, at pipikpikin o kaya'y
kukurutin para umiyak na palatandaang buhay ang bata. Ang gamit sa
pagputol ng pusod ay lais, kawayan na matalas ang gilid at nagsisilbing
kutsilyo.

Sa ginawang pagbunong, ang bata ay ipapakita at ipapakilala sa mga taong

dumalo. Maghahanda ng masasarap na pagkain. Dito rin ginagawa ang
pagbibigay ng mga bagay-bagay o regalo ng mga dumating sa paniniwalang
mapadadali ang paglaki at malalayo sa sakit ang sanggol.
Pagdidiriwang ng Kaarawan:

Sa tradisyon ng mga Mandaya, ang pagdiriwang ng kaarawan ay hindi

sinusunod. Tanging bunong (bagong silang) lamang ang kanilang
ipinagdiriwang.

Noong unang panahon, kapag may ipinanganak na sanggol, ang ama ay agad
magtatanim ng punongkahoy sa kanilang bakuran para maging kasabay ito sa
paglaki ng kanyang anak. Ang punongkahoy na itinanim ay magsisilbing
tanda rin ng edad ng sanggol, Halimbawa, kung may magtatanong sa edad ng
anak, ituturo at ipapaliwanag lamang ng ama ang kaugnayan sa edad ng anak
ang itinanim nitong punongkahoy.
ANG KAMATAYAN AT ANG PAGLILIBING:
Ang Mandaya ay naniniwala na kung may namatay, ito ay kinuha ni Ibol'l. Si
Ibol'l ay naninirahan sa ilalim ng lupa at nag-aari sa mga patay. Sa manadaya
isang araw lamang pinaglalamayan ang patay Bago ilibing. Maaring ilibing sa
lupa o kweba, o di kaya'y ibinibitin sa itaas ng malaking puno.

Ang patay ay babalutan ng kumot at gagawan ng ritwal, kasamang ililibing

ang mga gamit ng namatay, ito ay tinatawag na unong. Bago umuwi ng bahay
ang mga nakipaglibing ay pinaghuhugas ang kamay sa isang palanggana na
may halong mga halaman, gaya ng diat (parang tanglad). Sila ay magkakatay
rin ng karne ng baboy upang ipamigay sa mga taong tumulong sa paglilibing.
Ang asawa ng namatay ay maglimbo ( magtatalukbong ng dagmay) sa loob ng
pitong araw, at pagkatapos nito ay pwede nang maligo at magtrabaho.
PANANAMPALATAYA:

May ritwal na ginagawa ang mga mandaya bilang paraan ng pasasalamat at

paghingi ng kapatawaran sa kasalanan kay Magbabaya (God). Ginagawa ito
upang suyuin ang masamang espiritu upang hindi manggulo sa mga tao.
Pinaniniwalaan din na habang nabubuhay ang tao dito sa donya (sanlibutan)
ay maraming mga manudyaay (tukso).
GAMOT:
Sinasabi ng mga katutubong mandaya na ang kagubatan ay nagsisilbi nilang
palengke at parmasiya.

PANINIWALA SA SAKIT:
Kung may sakit ang tao, pinaniniwalaan nilang may masasamang espiritu na
sumanib sa katawan nito.
PAMPAGANDA:

Para sa tribong Mandaya, ang kagandahan ay makikita sa ugali lalong-lalo na

kapag ang babaeng Mandaya ay byagid o byabagid o ang ngipin ay pinutulan.
Ang mga babae ay dapat kompleto sa gamit, mula sa byatataan (embroidered
blouse), linangaw (kuwintas), balikog (hikaw), pamul'lang (set ng pulseras),
kurbata (breast cover made of beads) at iba pa. Gumagamit din sila ng
halaman at bulaklak, dinudurog, at ipinapahid sa mukha upang pumuti at
mawala ang tigyawat.
Byatataan (embroidered blouse) Linangaw (kuwintas)
Balikoy (hikaw) Kurbata (breast cover made of beads)
Pagluluto:

Ang lahat ay niluluto sa kawayan. Yumbol'l

ang tawag sa bigas na lulutuin, babalutin ito
ng dahon ng halamang bagikik. Ang pasayan
(malaking hipon) , kasili (igat), at iba pang
ulam ay niluluto sa kawayan, tinatawag na
lul'lut, karne na iihawin ay tinatawag na
sinugba, kung ito naman ay binalot sa dahon
ng saging ito ay tinatawag na bungos.

31
ILANG PAMAHIIN:
• Ang pagputol ng puno ng balete ay delikado sapagkat bahay ito ng engkanto.

• Kung may namatay, kailangang maglagay ng apoy sa ibaba ng bahay para

hindi lapitan o makain ng aswang ang patay.

• Ang buntis ay kailangang may dalang bawang upang hindi lapitan ng aswang.

• Upang hindi mahirapan sa panganganak ang buntis ay hahakbangan siya ng

kanyang biyenang babae nang pitong ulit upang ang sanggol ay madaling
lumabas.
• Hindi pwede kumain ng bugok na itlog dahil ito raw ay nakakatamad.

• Ang dalaga at hindi dapat kumain ng tiwi (buntot) ng manok upang hindi ito
maglalandi o magakiwot-kiwot ( kembot-kembot).

• Ang babae ay bawal kumain ng magkadikit na pagkain gaya ng saging

upang hindi magdoble ang kanilang asawa o magdikit ang magiging anak.
MGA TABOO:

• Bawal pagtawanan ang mga nakikitang hayop na nagtatalik baka

kumidlat.

• Bawal mag asawa ng kapamilya, baka ang anak ay maging

abnormal.

• Bawal tumawa kapag may kidlat, baka ikaw ay kainin ng kidlat.

KONSEPTO NG ORAS:

Ang nga Mandaya ang oras ay naihahayag sa pagmamasid sa araw,

bituin at sa nakapaligid na mga hayop.

KONSEPTO NG ORAS:

Ang matatandang Mandaya ay naniniwala na ang sanlibutan ay binubuo ng

tatlong layer. Una, ang mga nilalang sa ilalim ng lupa na tinatawag na
ugsuban. Ikalawa, ang mandal'luman na tumutukoy sa tao dito sa mundong
ibabaw. Ikatlong leyer ay tinatawag na pagawanan, bahagi nito ang langit.
MGA PANINIWALA SA ILANG NATURAL NA KALAMIDAD:

• Lindol. pinaniniwalaang may nakatirang kasili (eel) sa ilalim ng

lupa. Kapag lumilindol, pinaniniwalaan na gumalaw ang kasili.

• Eklipsi. Pinaniniwalaan na ang sanhi ng eklipsi ay pagkagat daw

ng ibong tambanukawa sa araw.

• Bagyo. Ang Mandaya ay naniniwala sa samot, ang malakas na

hangin at ulan na nananatili sa kalawakan.
3.3 KAAMULAN
FESTIVAL: ISANG TAUNANG
SELEBRASYON SA PROBINSYA
NG BUKIDNON
-AYON SA NINA:
NENITA REBECCA Y. CASTEN,
SHANDRA G. DIMAUDTANG,
DELIA O. DU,
JULIE ANN ASARI-OROBIA
PAGLALARAWAN AT PAGKILALA SA
LUGAR:

-kilala ang Bukidnon bilang PINEAPPLE

CAPITAL OF THE WORLD.
- isang malamig na lugar
- hindi nakakaranas ng bagyo and lugar
dahil sa nakapalibot nito na mga bundok.
24.04 digri selsyus ang kadalasang
temperatura at hindi bumababa sa 18.5 digri
selsyus.

38
-Isang agrikultural na lugar at
lupain ang Bukidnon.

- Pangunahing iniluluwas na
produkto ay palay, mais, tubo,
kape, goma, niyog, kamoteng
kahoy, palm oit at iba’t ibang klase
ng bulaklak, prutas at gulay.

- Nangunguna din sila sa

pagprodyus ng mga livestock. 39
PAGLALARAWAN SA MGA TAO:
-95% ng populasyon ng Bukidnon ay
Pilipino at 5% namn ay mga Britanyo,
Amerikano, Indonesyo, Tsino, at
Koreano.

- CEBUANO ang pangunahing wika na

ginagamit ng mga taga Bukidnon.

-ilan sa mga wika namn na kanilang

ginagamit ay BISAYA-HILIGAYNON,
at BINUKID.
40
 -ipinagdiriwang ang KAAMULAN FESTIVAL mula
IBA PANG kalahating buwan ng Pebrero hanggang ika-10 ng
Marso bilang sentro ng pinyahan sa Pilipinas. Ito rin
ETNIKONG ay pistang etnikong-kultural.
GRUPO NG -ang salitang KAAMULAN ay hango sa wikang
BInukid na “AMUL” nangangahulugang “
BUKIDNON AT LIPUNANG PAGTITIPON”.

PARAAN NG -ito rin ay nangangahulugang ritwal ng mga DATU

tulad ng seremonya sa kasal, piyesta pasasalamat
PAGDIRIWANG gaya ng pag-aani, kasunduang kapayapaan, at iba pa.
- ginaganap ito sa syudad ng Malaybalay, Bukidnon
NG at ipinagdiriwang ang pitong etnikong tribo:
KAAMULAN: BUKIDNON, HIGAUNON, TALAANDIG,
MANOBO, MATIGSALUG, TIGWAHANON AT
UMAYAMNON.

41
Ang Kaamulan Festival ay kaisa-
isang etnikong- piyesta sa
Pilipinas na ipinagdiriwang
kasabay Ng pakatatag Ng
Bukidnon noong 1917.

42
● Ang nakaaagaw-pansin at nakaeengganyo sa puso ng
karamihan ay ang awtensitidad o tunay na tatak ng
mga katutubo o mga näibong nagpapakita ng
kanilang mga gawain. May Pangampo o
pangkalahatang pagsamba, Tagulambong hu Datu o
ritwal ng bagong datu sa isang lipunan, Panumanod o
seremonyas ng mga ispiritu, Pansilig o pagpapalayo
ng mga masasamang ispiritu; at Panalas o ritwal ng
pagbabayad ng kasalanan.

43
• Tampok sa piyesta ang iba't ibang exhibit tulad ng
mga halamang doon lang makikita, trade fair, iba't
ibang putahe, mga bazaar, live stock show, agri fair,
Motorcross, paligsahan ng off-road, mga isports,
karerahan ng mga kabayo o horse radeo, amatyur na
boksing, invitational basketball tournament,
adventure races, mga konsyerto, at pagsasayaw sa
daan o street dancing at mga magagarang float ng
bawat tribung inirerepresenta nito.

44
• Sa kasalukuyan, ang Kaamulan ay umuunlad habang
dumaraan ang panahon- hindi lamang ang etnikong tribu
ng Bukidnon, kundi pati na rin ang kanilang mga
produktong iniluluwas at lokal na establisamento ng
buong probinsya. Sa bagong henerasyon, ang
matatandang katutubo at ang mga bumibisitang banyaga
ay naging daan upang makilala at mapahalagahan ang
kultura ng Bukidnon. Ang lahat ng ito ay karapat-dapat
lamang na maipamana sa susunod na salin-lahi.

45
 Ang selebrasyon ng
piyesta sa Munisipalidad
ANG
PINAGMULAN ng Malaybalay ang kauna-
NG KAAMULAN unahang Kaamulan
FESTIVAL: Festival na ginanap noong
Mayo 15, 1974.

46
Ang selebrasyon ng piyesta sa Munisipalidad ng
Malaybalay ang kauna-unahang Kaamulan
Festival na ginanap noong Mayo 15, 1974. sa
pagnanais na mapanatili ang pyestang ito, ang
bise-alkalde ay nag-isip na imbitahin ang mga
taal na katutubo o INDIGENOUS PEOPLE na
makisalo sa kanilang selebrasyon magtanghal Ng
etnikong sayaw sa kinikilala ngayong Rizal plaza.

47
 Ang festival ay pisagtibay bilang sebiyunal
na festival ng Hilagang bahaging Mindanao
ng Regional Development Council noong
Setyembre 16, 1977.

48
● Sa pagitan ng taong 1960 hanggang 1970, bawat indibidwal
ay nagpunyaging busin ang selebrasyon bilang paggalang sa
mga naging kontribusyon ng mga katutubo ng Bukidnon
lalo na sa kanilang kultura. Sa buwan ng Nobyembre 1977,
pinangunahan ng gobyernong probinsyal ng Bukidnon ang
kauna-unahang Kaamulan Festival. Sa taong 1978
hanggang 1998, ang Kaamulan ay napagkasunduang idaos
tuwing unang Biyernes ng Setyembre. Subalit noong 1999,
ito ay inilipat sa kalagitnaan ng Pebrero hanggang Marso,
kasabay na rin sa selebrasyon ng pagkatatag o Foundation
Day ng Bukidnon.

49
 Ang mga Manobo. Nabibilang sa
orihinal na proto-Philippines stock ang
mga taong Bukidnon. Kahit na ang
grupo ng Bukidnon ay watak-watak,
nangingibabaw pa rin ang iisang
Ang mga tradisyon ng bawat grupo.
Kultural na
Ang iba't ibang kultural ng komunidad
Grupong Kasapi na makikita sa Probinsya ng Bukidnon
sa Kaamulan ay ang mga grupo ng Manobo,
Festival Bukidnon, Higaonon, Matigsalug,
Talaandig, Tigwahanon, at
Umayamnon.ukidnon ay ang mga grupo
ng Manobo, Bukidnon, Higaonon,
Matigsalug, Talaandig, Tigwahanon, at
Umayamnon. 50
ARUMANEN
Ang Arumanen naman ay isang sub-grupo. Narito
ang mga pahapyaw na pagpapaliwanag at
pagpapakilala sa mga tribo:

Ang Arumanen-Manobo ay makikita sa probinsya ng

Hilagang Cotabato. Sila ay napabilang sa orihinal na
proto-Philippines stock. Ang pangunahing
pangangailangan ng grupo ay paghahanap ng
pagkain at pagsasaka.

51
 Kinikilalang pinuno ng Arumaarn Manobo ang
Timuay o datu na siyang tumatawag ng mga
pagpupulong.
Ang tradisyunal na sosyal na estruktura ng
Arumanen ay binubuo ng limang klase. Ito ay ang
tinuay na siyang namamahalang grupo, ang walian o
shaman na nangunguna naman sa espiritwal na
aspekto, mandirigma, taong karaniwan o hindi
maharlika: at alipin.

52
 Sa kasalukuyan, ang mga Arumanen ay nanatili pa
rin sa pagsasagawa ng lang mga ritwal gaya ng
"Samaya-an Festival" na taunang ginaganap sa
huling linggo ng Disyembre bilang pasasalamat sa
kanilang kinikilalang makapangyarihang diyos/
diyosa, at paghahanap ng mga senyales tulad ng
mga grasya o swerte para maiwasan ang mga
kamalasan sa darating na taon, lalo na sa kanilang
komunidad.

53
BINUKID
○ Ang diyalekto ng Bukidnon ay Binukid.
○ Katamtaman lamang ang taas (limang
talampakan) nila at hindi pango ang
ilong.
○ Ang panliligaw at pag-aasawa ng mga
Bukidnon ay inaayos ng kanilang mga
magulang sa edad pa lamang na pito.

54
○ Ang mga magsasakang Bukidnon ay nagpapraktis
pa rin ng tradisyunal na pamamaraan sa
pagtatanim ng palay. Bigas, mais, abaka at mga
gulay ang mga produktong kanilang iniluluwas.
○ Ang kapangyarihan ng isang datu ay nabubuo sa
pamamagitan ng tiwala at kakayahang pamunuan
ang kanyang grupo. Tinitingnan ang kanyang
pakikihalubilo at mga tagumpay sa buhay, at hindi
nakabatay sa katandaan ang kanyang pagkadatu.

55
HIGAUNON
● Ang terminong Higaunon ay
nangangahulagang people of the
wilderness.
● Ang etno-ligal na aspekto lalo na sa
kultura ng mga Higaunon ay
nagbabago dahil sa pamamalakad ng
kanilang datu.
56
MATIGSALUG
● Mga grupo sa Bukidnon na makikita sa
lambak ng Tigwa-salug.
● “mga tao sa ilog ng Salug”
● Tinatayang mahigit 146.500 ang
populasyon ng Matigsalug.

57
TALAANDIG
● Isa sila sa mga katutubong etniko na
nagpapatuloy at nagpepreserba ng kanilang
kaugalian paniniwala, at praktis kahit na sa
malakas na pagpasok Ng modernisasyson at
pagbabago
● Ang tinatanyang populasyon ng Talaandig ay
mahigit na isandaang libo.
● Ang mga miyembro ng grupo ay makikita sa
barangay at munisipalidad Ng bundoo
Katinglad.

58
Magbabaya - Ang kanilang pinaniniwalaan na Diyos.
Pinaniniwalaan nila sya ang pumuprotekta ng kanilang
kalikasan na makikita sa sosyal, pulitikal, at pangkabuhayan na
aspeto ng kanilang buhay.

Datu Vic Migketay "Wayway" Saway

Paliwanag nya; “ WE GATHER SOIL OF DIFFERENT
COLORS AND USE WHITE GLUE AS PAINT BINDER”. Sya
ay Isang Datu na nagpakilala Ng ganitong material sa
pagpipinta.
SOIL PAINTING

59
TIGWAHANON
● Watak-watak sa buong Munisipalidad ng San
Fernando at hangganan Davao del Norte ang Tigwa o
Tigwahanon.
● Ang ibig sabihin Ng salitang Tigwahanon ay mula sa
salitang gawa o scattered sa Ingles at mula sa ilog ng
Tigwa na kung saan sila nakatira.
● Sa kasalukuyan, ang mga Tigwahanon ng Agusan
Del Norte, Bukidnon, Agusan del Sur Misamis
Oriental ay umaabot na sa bilang na 36,128 ang
populasyon.

60
UMAYAMNON
● Ang Umayamnon ay nakatira sa may ilog ng Umaran sa
Probinsya ng Bukidnon.
● Kilala ang tribong ito sa kanilang pagkamahinhin,
matatag kung magdesisyon at eksperto sa gubat.
● Makikilala sila dahil sa kanilang katamtamang kulay ng
balat, katamtamang tangkad, at sa kanilang prominenteng
panga at buto sa dakong itaas ag pisngi o cheekbone.
● Gumagawa sila ng mga butyl o beadworks bilang
palamuti sa katawan tulad ng ginakit at inaboy o kwintas,
suning o handbag ng lalaki, at binuklad o pulseras.
● Ang populasyon nila ay aabot sa 101,906.

61
 ILANG MGA
KASANAYANG
KULTURA

62
• Pangampo: isang taunang ritwal na
nagyayari tuwing buwan ng enero na
pumapaloob sa pagdarasal sa kanilang
Diyos na si Magbabaya.

• Panagulilay: Seremonya, isang

pagdarasal na naganap tuwing marso at
humihingi Kay Magbabaya ng ulan para
sa kanilang sakahan.

63
• Salansang:
Isang Seremonya rin sa paghingi ng
pahintulot Kay Magbabaya na mag tanim
ng halamang pagkain.

• Pang-iibasok:
Pagsamba bago at pagkatapos magtanim.

• Layag-Layag:
Seremonya na panangga o proteksyon ng
kanilang tanim.

64
Lagong:

• Pasasalamat

• Biyayang galing kay magbabaya

• Ginagamitan ng tula o musikang

tunog (limbay)

65
Samayaan:

Ritwal, pasasalamat sa kapayaan at

matiwasay na lipunan.

• Nagyayari sa buwan ng oktubre o

katapusan ng taon.

66
Pangapar:

Pagtitipon: Lahat ng manggagamot kapag may:

• epidemya
• Ritwal

Kandulian:

Ritwal na ito ginagawa kung may sakit ang

isang katutubo.

• Kaliga: siyam na araw ng pagdarasal

67
MGA KATUTUBONG INSTRUMENTO:

Ang musika ay nakaugat na sa kultura ng

mga bukidnon.May tatak na tunog at
awitin na nagpapakilala sa kanilang
kultura.

Agong :

Pantawag sa mga miyembro upang

magpulong

• Ginagamit sa sayawan.
• Binubuo ng tanso,hugis sombrero 68
Tambol: Bantola:

Gawa sa hungkong ng kahit. Gawa sa kawayan na may nakahilerang

linyang butas sa may gitna na Amy
Hugis bilog at silindro,may balat ng
string.
hayop (baka o kambing)
Saluray: Kutyapi o kudyapi:

katulad ng bantola ngunit may walong Parang gitara na Amy mahabang leeg.
kwerdas na siyang nagliliha ng tunog May isa o dalawang kwerdas.
Kodlong:

katulad ng kutyapi mas Malaki ang

kayawan at mahaba din ang leeg.

Kuratong:

Pinatugtog kung may bisitang parating sa

lipunan.Tranamisyon ng mensahe o koda.

71
Pala: Palandig:

plawta sa bukidnon. Walong bukas na Parang plawta ngunit wlang butas sa

tinatakpan, pag ihip sa dulo ng tagiliran, matinis na tunog.
kawayan.
 Lantoy:

Gawa sa kawayan na may tatlong

butasna tinatawag na badtek.
Kubing:

Maliit na butas sa gitna na may iba't

ibang tonong tunog. Ang taginting na
tunog nagmula sa pag ihip ng
instrumento.

Ledpad:
Uri ng tambol.Gawa sa manipis na
Kaho. Tinatakpan ng balat ng hayop
tulad ng usa
Talapak:
Magkahawig sa tunog ng palakpak ng
kamay. Isang kalahating Huwa ng
kawayan at isa pang pirasong manipis
na kawayan.
ETNIKONG awitin:

Pinakasikat na epiko sa bukidnon Ang OLAGING. Isa itong katutubong epiko na may
iba't ibang berso. Nilalaman ng epikong ito Ang tungkol sa agrikulturang Bukidnon.

LIMBAY Ang tawag sa isang patulang awitin na nagpapahayag ng mang-aawit ng

kanyang hinanibg at damdamin. Ang awitin na nagpapahiwatig ng panliligaw ay
tinatawag na SALA.

Ang awitin na puro lamang sa aliwan ay tinatawag na MANGANGAON.

Mayroon ding pagbigkas sa mga salawikain o kasabihan Ang bukidnon. Tinatawag

itong BASAHAN.
IDANGDANG naman Ang tawag sa kanilang awiting nagbabalik-
tanawa sa mahahalagang pangyayari sa kanilang kasaysayan.

Ang KALIGAON ay awiting tumatawag ng mga diwata, Lalo na

ng diwata ng mabutibg Ani.

Ang ANTOKA ay isang pagtutunggaling berso Lalo na kung nag-

uusap tungkol sa halaga o presyo ng dowry ng anak na babae
ILAN SA MGA ETNIKONG SAYAW:
Kilala Ang kakaibang estilo sa pagsasayaw ng bukidnon sa tadyak, indayog at
paggalaw ng kanilang katawan. Ang sayaw ay may mga kahulugan, mensahe na
nauugnay sa lipunan ginagalawan ng isang tribu. Ginagawa Ang pagsasayaw
nito sa pamamagitan ng ekspresyon ng Mukha, kumpas ng mga kamay at galaw
ng buong katawan, at tamang padyak ng paa. Narito Ang mga uri Ng sayaw at
kahulugan ng ito sa Bukidnon:

BINANOG ay tipikal na sayaw ng tribung TALAANDIG na ginagaya Ang

galaw ng isang ibong Kilala sa tawag na BANOG.

TINAMBOL namn Ang sayaw ng mga kalalakihan at kababaihan ng Talaandig

bilang pag aaliw at pag aalay sa kanilang diyos na si MAGBABAYA.
Ang sayaw na SAUT namn ay nagpapakita ng pagiging eksperto
nila sa iba't ibang estilo at sining ng pakikipaglaban. Tanging mga
kalalakihan lamang Ang sumasayaw netoh.

Ang paggaya ng paglalakbay ng isang mangangaso ay tinatawag na

sayaw PAGADUGSA.
Sayaw pang aliw naman na pinapakita kung may pagtitipon at
piyesta Ang INAGONG. may sayaw rin Silang ginagawa na dapat
ay marami Ang makakakita nito at ipinapakita Ang kanilang
pamamalakad at paraan ng pagtatanim, pag-aani at pagpapahangin
ng palay. Tinatawag itong TALUPAK. Ang paggaya sa pagtatanim
ng palay ay tinatawag din na TINAGPI. Samantalang Ang sayaw
naman ng mga mananayay ay may hawak na poste o haligi bilang
pandurog ng butil ng palay at tinatawag na BUBUDSIL.

Ang DUGSO ay isang ritwal na sayaw ng kababaihan tuwing may

selebrasyong panrelihiyon. Ang pagsasayaw ng mag-isa o solo ay
tinatawag na PINAGKABULA. Ang BINALANAK na sayaw ay
nangangahulugang sosyal na sayaw.
MGA ETNIKONG DAMIT AT KAGAMITAN:
Mahalaga ring Malaman Ang mga ETNIKONG pananamit ng mga
tribu sa bukidnon. Ang mga disenyo, kulay, at pagkahilera ng mga
simbolo ay may malaking kahulugan. Hinati sa dalawang grupo
Ang pananamit: Datu o lider at Bae o Asawa ng isang Datu.

Ang isang Datu ay nakasuot ng pang itaas na may mahabang

manggas, may kuwelyo at mahaba ring pantalon. Mas Marami Ang
kulay na pula, itim, o asuk at may palamuting pinaghalo Ang kulay
pula, itim, asul, dilaw, berde at puti. May disenyo itong tinatawag
na LINBIAN, GINONTINGAN, AT KINABUKA.
Ang LINABIAN ay ginupit ng pira-piraso sa tuwid na tabas ng tela
na naglalaman ng maraming kulay at ididisenyo sa harap ng polo,
blusa, palda at pantalon sa dulo ng manggas. Ang GINONTINGAN
namn ay may zigzag na disenyo at inilalagay sa mga gilid nito.
Samantalang Ang KINABUKA ay paggugupit ng pira-pirasong
parisukat na tela.

Mayroon din Silang SOLANG-SOLANG na disenyong tulad ng

GINONTINGAN(zigzag) na hugis korona ng pinakamataas na
Datu o pari. Ito Ang gawa sa mga butyl o nead na idinikit sa tela, at
buhok ng isang hayop tulad ng kambing at kabayo.
Ang TANGKULO ay espesyal na tela na ginupit na may hugis
tatsulok nilalagyan ng bead, butones o tipay at buhok ng hayop
Ang SALIBULAN ay maliit na Kahon na gawa sa ginto, pilak, o
bronze. Inilalagay sa loob Ang mama at pinapasok sa loob ng
kamiseta .

Ang iba pang mga KAGAMITAN ng Datu ay Ang SANGI, isang

matulis na kutsilyong nakakurba na may espesyal na artistikong
sakiban na nakadikit sa kamiseta ng Datu. Mayroon din BARI o
Bolo, KALASAG o taming, BALIUG o kuwintas na gawa sa butyl
o mga bead na pinaghalong kulay pula, puti, itim, asul, at dilaw.
Ang PANUTOD ay kilala sa tawag na tattoo, Ang mga Datu ay
mayroon nito sa iba't ibang parte ng katawan gamit Ang itim na
tinta. Ang Damit naman ng Bae sa blusang maaaring may guhit o
imahen ng bulaklak o linsong tela lamang. Mayroon din
LINABIAN, GINONTINGAN, at KINABUKA disenyo Ang damit
nya.

Ang PATADYONG ay saya o palda na maaaring may guhit o

simple lamang ngunit nangingibabaw Ang kulay pula, asul, o
puting kulay. Ang disenyo ay balon at pinalibutan Mula sa dulong
parte ng palda nito.
Ang Head-Dress o PANIKA na sinusuot tuwing may festival ay yari sa
katutubong materyal at himaymay na sinulid o yarn. Karaniwang Ang
mga materyal ay Mula sa Patpat ng kawayan at balahibo ng manok. Ang
BENOONG ay isang lasong disenyo ng pinong tela. Ginagamit ito bilang
dekorasyon tuwing may pagtitipon at ilang espesyal na okasyon simbolo
ito ng pagrespeto sa Asawa ng kanilang Datu.

Ang mga Kagamitan at palamuti ng Bae ay Ang BALARING o kuwintas

na gawa sa sinulid at butyl o mga bead; KAPULAN, na maliit na Kahon
gawa sa ginto, pilak o bronse; LEBAD, Ang maliit na buslo Mula sa ratan
na may palamuting bead, butones, at buhok ng hayop na inilalagay sa
gilid nito; SONGOL, na pulang sinturon; TACUS, na isang pulseras sa
bukong-bukong (anklet) at yari sa mga bead at SENIBOD naman kung
yari sa kahoy; at SONONG, buslo ng babae at bukaka sa pulseras
ANG MGA
MANSAKA

85
Ang mga Mansaka ay isang etnikong grupo
na matatagpuan sa Rehiyon XI, partikular sa
mga probinsya ng Davao del Norte at
Compostela Valley.
Ang salitang Mansaka ay hango sa salitang
man o tao na ang ibig sabihin ay una at saka
na nangangahulugang umakyat.
Ito ang sinasabing the first people to ascend
to the mountain or go upstream o mga
unang taong umakyat sa bundok.
Tipamud ang tawag sa mga unang taong
Mansaka.

86
● Ang ikinabubuhay ng mga
sinaunang Mansaka ay
pagsasaka, pangangaso ng mga
ibon, baboy ramo, usa, at iba
pang hayop at pangingisda.
● Ibinabahagi nila sa kanilang
kasamahan o komunidad ang
kanilang mga nahuhuli.
● Sumusunod sila sa alintuntunin
na dapat silang mangisda sa
kanilang teritoryo lamang.
87
● Ang balyan o ritual practitioner ay
may mga gawain at pag-uutos na
sinusunod din ng mga Mansaka lalo
na sa panggagamot at pagsasagawa
ng ritwal.
● May malaking bahagi ang mga
baylan sa panahon ng pagtatanim at
pag-aani. Isinasagawa ang ritwal
upang itaboy ang masamang espiritu
at peste na maaaring makapinsala sa
mga pananim.
● Naniniwala din sila sa kanilang Dios
na tinatawag nilang Magbabaya.
88
● Ang pagsasaya ng mga Mansaka
ay sa panahon ng pag-aani,
pagpapakasal, pagbibinyag,
pagpapatuli, pagpapasalamat sa
masaganang ani, at iba pang
okasyon.
● Mayroon din silang mga
katutubong sayaw, awit, at mga
instrumentong pangmusikang
kahawig din sa instrumento ng
ibang tribu kaya lang nagkakaiba
sa katawagan, gamit at sa paraan
ng pagpapatugtog.
89
● Bahagi rin ng kulturang Mansaka ang
pagsusuot ng mga palamuti sa katawan.
● May mga pagkakakilanlan din sila kung
ang palamuti ay pambabae o panlalaki
gamit nilang balyog (kuwintas), mas
malaki ang para lalaki kaysa babae.
● Isinusuot ito ng mga Mansaka kapag
may okasyon, ngunit tanging datu, bag
at baylan lamang ang gumagamit nito sa
pang araw-araw.
● Sagrado para sa kanila kuwintas. Kaya
ipinagbabawal ang pagsuot ng palamuti
kung walang okasyon.

90
ANG MGA
MAMANWA
Nenita Rebecca Y. Casten

91
• Ang salitang Aeta, Ayta, Agta(Ata), Ate, Ita ay galing sasalitang-
ugat na "it" na ang kahulugan ay " maiitim" sa tagalog at sa Cebuano
ay itumon.

• Ang mamanwa ay mga taong bundok na maiitim, pandak, kulot

ang buhok, at sarat ang ilong na may maiitim na mga mata.

• Ang Ita sa mindanao ay tinawag na mamanwa na naninirahan sa

hilagang-silangan ng mga probensya ng Surigao at Agusan.

• Ang salitang mamanwa ay may kahulugang first forest dwellers,

galing sa salitang man (first) at banwa (forest).
• Sila ay bantog sa tawag na kongking dahil sa kanilang kulot na
buhok. Ang salitang ito ay galing sa salitang "conquista," na ang
ibig sabihin ay the conquered ones.

• Gumagamit din sila sa kanilang diyalekto kung silay nakikipag-

usap sa kapwa nila mamanwa ngunit nakapagsasalita rin sila ng
wika ng mga taga ibang bayan.

• Ayon sa mga antropolohista at arkiyolohista, ang mga mamanwa ay

sumusunod sa mga yapak ng unang tao sa pilipinas na dumating
mula sa mga lugar ng Asia 50,000 taon na ang nakalilipas. Sila ang
pinakamatandang pangkat na naninirahan sa pilipinas at
pinangalawahan ng mga Aeta sa Luzon.
• Sila ay tinawag na mga lagalag (nomadic) na ang ibig sabihin ay
naghahanap ng makakakain sa bawat lugar na kanilang
napupuntahan kaya wala silang permanenteng tahanan.

• Kumukuha sila ng mga orkidya, nuts, ratan, at pulot upang ibenta

sa bayan.

• May mga kagamitan sila para manghuli ng mga usa, baboy ramo,
unggoy, at malalaking ibon.
PANANAMPALATAYA AT ILANG GAWAIN:

• Noong ikalabimpitong siglo, isang Agustinong Misyonaryo ang sumulat na ang mga
Mamanwa, bilang nomadic na mga tao ay walang ideya tungkol sa relihiyon at mga
sibilisadong kaugalian. Subalit naniniwala sila sa pinakamataas na si Magbabaya.

• • Naniniwala rin sila na ang buwan o ang araw ay tahanan ng manlilikha nila. Kung
kaya tuwing kabilugan ng buwan ay nananalangin sila o nag- padidiwatahan, na
isang uri ng panalangin ng buong komunidad na pinangungunahan ng tambayon.

• • Moon prayer ay isang dasal na pasalita na may kasamang tugtog at sayaw ng mga
katutubo. Magsisimula sa pagpapakita ng buwan at magtatapos sa kadiliman ng gabi
ang pagdarasal.
AGRIKULTURAL NA PANINIWALA AT GAWAIN:
• Ayon pa rin mga sa manunulat ni Agustino, ang Mamanwa ay walang
bahay, taniman at kahit na mga kasangkapan. Mayroon lang silang pana
at busog at ilang makapal na lansetang ginagamit sa panghuhuli ng mga
isda at hayop sa lupa. May pansamatala rin silang bahay na gawa sa
kahoy at dahon. Nag-aagrikultura sila ngunit dahil sa mga lagalag sila
kung kaya naiiwan din nila ang kanilang pananim.

• Karaniwan sa mga mag-aasawang Mamanwa ay may labintatlo hanggang

labing-anim na taong gulang lamang. hindi sila nag-aasawa ng kamag-
anak. Minsan ang mga magulang ang nag-aayos ng kanilang pag-aasawa.
• Ang lalaki ay humihingi ng tulong sa kanilang mga magulang upang
mapuntahan ang tahanan ng babae.
• Tinatawag nila itong pamadje. Ang mga magulang ng babae ay
humihingi ng bogay o bride's price sa pamamagitan ng kawali,
kaldero, gong, bolo, pera, at iba pa.

• Ang seremonya sa pag-aasawa ay ganito; ang dalawang ikakasal

ay uupo sa sahig na malapit sa isa't isa na may kaharap na isang
pinggan na puno ng bigas. Kukuha sila ng bigas, hahawakan iyon
at ang kabilang kamay ng lalaki ay hahawak sa kabilang kamay
ng babae at sasabihin ng baranggay kapitan na sila ay mag-asawa
na ang pagkatapos ay ang tinatawag na kombite.
Tungkol sa Ilang Paniniwala sa Kamatayan:
Ang mga Mamanwa ay takot mamatay. Kung may namatay sa
kanila, ipinalilibing kaagad. Hindi sila mag-iingay o iiyak dahil
baka magalit daw sa kanila ang mga engkanto. Habang inililibing
ang kamag-anak nilang namatay, ang iba naman ay naghahanda
para sa paglisan sa lugar na iyon. Ang mga sumusunod ay ilang
paniniwala nila hinggil sa kamatayan:

• 1. Pagbasag ng pinggan sa kabaong upang mapahinto ang

susunod na kamatayan o walang susunod sa kanilang mamamatay
2. Hindi kailangang magpaalam ang mga bisita kung aalis na para
sa katahimikan ng namatay.

3. Hindi magwawalis ng sahig kung may patay pa sa bahay para

maiiwasan ang sunod-sunod na pagkamatay.

4. Ang mga nagbabantay ay hindi matutulog dahil maaaring

dumating ang masamang kaluluwa at palitan ang patay. Tinatawag
itong Pagtangon.
Maraming
salamat !!!

100