Azərbaycan Texniki Universiteti

Sərbəst işin mövzusu:

«Funksiaynın limiti və onun xassələri.
Birtərəfli limitlər. Görkəmli limitlər.
Nöqtədə və parçada funksiyanın kəsilməzliyi və onun xassələri.
Kəsilmə nöqtələri və onların təsnifatı.»
Fənn: Riyazi Analiz - 1
Kurs: 1
Fakültə: Energetika və Avtomatika (Alman mühəndisliyi)
Qrup: 8223 A4
Müəllim: İsmayılova Rəna
Tələbə: Qafarlı İsmayıl
 F U N K S IYA N I N L I M I T I N I N H Ö Y N E V Ə K O Ş I M Ə N A D A T ƏR I F LƏ R I .

Tutaq ki, f : X  R verilmiş funksiyadır ( X  R ).

Əgər lim x n  x0 şərtini ödəyən ixtiyari x n  X ədədi ardıcıllığı üçün
n 

lim f x n   a olarsa, “a”–ya x  x0 olduqda f x  funksiyasının limiti deyilir:

n 

lim f x   a
x  x0

Qeyd edilən tərif funksiyanın limitinin Höyne mənada tərifi adlanır.

Əgər   0 ədədi üçün    0 ədədi varsa ki, x n  x0    şərtini ödəyən
bütün " x" –lər üçün f x   a   bərabərsizliyi ödənilir, onda “a”–ya x  x0
olduqda f x  funksiyasının limiti deyilir.
Bu tərif funksiyanın limitinin Koşi mənada tərifi adlanır.
Funksiyanın limitinin Höyne və Koşi mənada tərifləri ekvivalentdirlər.
 x 2  2x  3
Misal : f x   funksiyasının x  0 olduqda limitini Höyne mənada
x2
tərifə əsasən hesablayaq.
x 2  2x  3
f x   funksiyası X   ;2  2;  çoxluğunda təyin edilib.
x2
lim x n  0 şərtini ödəyən x n  X ədədi ardıcıllığı üçün alırıq:
n 

x  2 xn  3
2 lim x n2  2 lim x n  3
lim f x n   lim n
 n  n 
 1,5
n  n  xn  2 lim x n  2
n 

lim f xn  limiti x n  0, x n  X ədədi ardıcıllığının seçilməsindən asılı olmadığından

n 

alırıq ki, lim f x n   1,5 -dir.

n 
 Teorem 1: x  x0 olduqda f x , g x  funksiyalarının sonlu limitləri varsa, onda
f x 
həmin funksiyaların f x    g x  xətti kombinasiyanın, f x  g x  hasilinin,
g x 
 g x   0; lim g x   0  nisbətinin sonlu limiti var və aşağıdakı bərabərliklər doğrudur:
 x  x0 
10) lim f x   f x    lim f x    lim g x ,
x  x0 x  x0 x  x0

20) xlim
x
 f x   g x   xlim
x
f x   lim g x ,
x x
0 0 0

lim f x 
f  x  x  x0
30) xlim
 x 0 g x 
 .
lim g x 
x  x0

(Burada  ,  – ixtiyari həqiqi ədədlərdir).

Teorem 2: Əgər sonlu lim 𝑓(𝑥) limiti varsa, onda "𝑥0 " nöqtəsinin elə ətrafı var ki, həmin
𝑥→𝑥 0
ətrafda 𝑓 ሺ𝑥 ሻ funksiyası məhduddur.
 3)

(Burada – ixtiyari həqiqi ədədlərdir).

Teorem 2: Əgər sonlu lim 𝑓(𝑥) limiti varsa, onda "𝑥0 " nöqtəsinin elə ətrafı var ki, həmin
𝑥→𝑥 0
ətrafda 𝑓 ሺ𝑥 ሻ funksiyası məhduddur.

Teorem 3: Əgər lim 𝑓 ሺ𝑥 ሻ = 𝑎 ≠ 0 olarsa, 𝑥0 nöqtəsinin elə ətrafı və elə müsbət “c” ədədi
𝑥→𝑥 0
var ki, həmin ətrafa daxil olan nöqtələr üçün
𝑓 ሺ𝑥 ሻ > 𝑐, 𝑎 > 0 𝑜𝑙𝑑𝑢𝑞𝑑𝑎
൜
𝑓 ሺ𝑥 ሻ < −𝑐, 𝑎 < 0 𝑜𝑙𝑑𝑢𝑞𝑑𝑎

bərabərsizliyi doğrudur.
 F U N K S I YA N I N L I M I T I N I N X A S S ƏL Ə R I

10) Ədədi ardıcıllığın limitinin xassəsinə əsasən yaza bilərik:

lim f x n   g x n    lim f x n    lim g x n   a  b .
n  n  n 

Funksiyanın limitinin tərifinə əsasən sonuncu bərabərlikdən alırıq:

lim f x   g x   a  b   lim f x    lim g x ;
x  x0 x  x0 x  x0

20) Ədədi ardıcıllığın limitinin xassəsinə əsasən

lim  f x n g x n   lim f x n   lim g x n   a  b 
n  n  n 

 lim  f x g x   ab  lim f x   lim g x .

x  x0 x  x0 x  x0

30) Ədədi ardıcıllığın limitinin xassəsinə əsasən

f x n  lim f x n  a lim f x 
lim  n    lim
f  x  a x
  0
x
.
n   g x  
lim g x n  b x  x 0 
g x  
b lim g x 
n
n  x  x0
1: f x   c  const olarsa, xlim f x   c  const –dır.
x0

2: Əgər 𝜑ሺ𝑥ሻ, 𝑓 ሺ𝑥ሻ, 𝑔ሺ𝑥 ሻ funksiyaları üçün lim 𝜑ሺ𝑥ሻ = lim 𝑔ሺ𝑥ሻ = 𝐴
𝑥→𝑥 0 𝑥→𝑥 0

və 𝜑ሺ𝑥 ሻ ≤ 𝑓 ሺ𝑥 ሻ ≤ 𝑔ሺ𝑥 ሻ olarsa, lim 𝑓ሺ𝑥 ሻ = 𝐴 – dır.

𝑥→𝑥 0

3: Əgər lim 𝑓ሺ𝑥ሻ = 𝐴, lim 𝑔ሺ𝑥ሻ = 𝐵 və 𝐴 < 𝐵 olarsa, "𝑥0 " nöqtəsinin elə ətrafı var ki,
𝑥→𝑥 0 𝑥→𝑥 0

həmin ətrafa daxil olan ixtiyari x üçün 𝑓 ሺ𝑥 ሻ < 𝑔ሺ𝑥 ሻ – dir.

 K Ə S ILM ƏZ F U N K S I YA . K Ə S I L M Ə N Ö Q T Ə LƏ R I V Ə O N L A R I N T ƏS N I FAT I

Tutaq ki, f : X  R ( X  R ) funksiyası verilmişdir və x0  X -dir. Əgər

lim f x   f x0  (16)
x  x0

olarsa, f x  funksiyasına " x0 " nöqtəsində kəsilməz funksiya deyilir.

(16)-ya əsasən
lim  f x   f x0   0; (17)
x  x0

(17)-də x  x  x0 , f  f x   f x0   f x0  x   f x0  işarələməsi aparaq:

lim f  0; (18)
x  x0

(18)-ə əsasən alırıq ki, f x  kəsilməz funksiyası üçün arqumentin kiçik artımına
funksiyanın kişik artımı uyğundur.
 1
Misal : f x  ( x  0 -dır) funksuyasının onun təyin oblastına daxil olan 
x
nöqtədə kəsilməz funksiya olduğunu isbat edək:
1 1 x0  x0  x  x
f  f x0  x   f x0      
x0  x x0 xx0  x  xx0  x 
 x 

 lim f  lim     0
x 0 x 0
 x0 x0  x  
1
f x   funksiyası üçün arqumentin kiçik artımına funksiyanın kiçik artımı
x
uyğundur.
 Misal 2: 𝑓ሺ𝑥 ሻ = ȁ𝑥 ȁ funksiyasının kəsilməzliyini araşdıraq.
−𝑥; 𝑥 < 0 𝑜𝑙𝑑𝑢𝑞𝑑𝑎
𝑓 ሺ𝑥ሻ = ȁ𝑥 ȁ = ൝0; 𝑥 = 0 𝑜𝑙𝑑𝑢𝑞𝑑𝑎
𝑥; 𝑥 > 0 𝑜𝑙𝑑𝑢𝑞𝑑𝑎

funksiyası 𝑥 < 0 və 𝑥 >0 olduqda uyğun olaraq (−𝑥)-ə və 𝑥-ə bərabər olduğundan
(−∞; 0) ∪ (0; +∞) oblastında kəsilməz funksiyadır.

lim 𝑓 ሺ𝑥 ሻ = lim ȁ𝑥ȁ = lim ሺ−𝑥 ሻ = 0,

𝑥→0−0 𝑥→0−0 𝑥→0−0

lim 𝑓ሺ𝑥 ሻ = lim ȁ𝑥 ȁ = lim ሺ𝑥 ሻ = 0.

𝑥→0+0 𝑥→0+0 𝑥→0+0

bərabərliklərindən alınır ki, 𝑓ሺ𝑥 ሻ = ȁ𝑥 ȁ funksiyası x=0 nöqtəsində kəsilməz

funksiyadır. Yəni 𝑓ሺ𝑥 ሻ = ȁ𝑥 ȁ funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz funksiyadır.
 1
f x   ( x  0 -dır) funksuyasının onun təyin oblastına daxil olan  nöqtədə kəsilməz funksiya olduğunu isbat edək:
x
1 1 x0  x0  x  x
f  f x0  x   f x0      
x0  x x0 xx0  x  xx0  x 
 x 
 lim f  lim     0
x 0 x 0
 x0 x0  x  
1
f x  
funksiyası üçün arqumentin kiçik artımına funksiyanın kiçik artımı uyğundur.
x
Əgər   0 ədədi üçün    0 ədədi varsa ki, x  x0    şərtini ödəyən x  X üçün f x   f x0    bərabərsizliyi
ödənilir, onda deyəcəyik ki, f x  funksiyası " x0 " nöqtəsində kəsilməz funksiyadır.
lim 𝑓ሺ𝑥 ሻ = 𝑓(𝑥0 ) şərti ödənilərsə, 𝑓(𝑥) funksiyasına “𝑥0 ” nöqtəsində soldan kəsilməz funksiya deyilir.
Əgər xx 0 0
 lim 𝑓ሺ𝑥ሻ = 𝑓(𝑥0 ) olarsa, 𝑓(𝑥) funksiyasına “𝑥0 ” nöqtəsində sağdan kəsilməz funksiya deyilir.
Əgər x x 0
0

𝑓(𝑥) funksiyası “𝑥0 ” nöqtəsində soldan və sağdan kəsilməzdirsə, onda 𝑓(𝑥) funksiyası “𝑥0 ” nöqtəsində kəsilməz
funksiyadır.

Əgər f x  funksiyası X çoxluğunun hər bir nöqtəsində kəsilməz funksiyasıdırsa, onda deyəcəyik ki, f x  funksiyası X
çoxluğunda kəsilməz funksiyadır.
Əgər 1) f x  funksiyası " x0 " nöqtəsində təyin edilməyibsə; 2) xlim
x
f x limiti yoxdursa ;3) (1) bərabərliyi ödənmirsə,
0

onda " x0 " kəsilmə nöqtəsi adlanır.

1
Məsələn, x0  0 nöqtəsi f x  
1
funksiyasının kəsilmə nöqtəsidir. Çünki f x   funksiyası x0  0 nöqtəsində təyin
x x
edilməyib.
Əgər " x0 " kəsilmə nöqtəsidirsə və birtərəfli xlim f x ; lim f x  sonlu limitləri varsa, onda x0 –a f x  funksiyasının birinci
x 0
0 x x 0
0

növ kəsilmə nöqtəsi deyilir. xlim f x   lim f x  fərqi f x  funksiyasının " x0 " kəsilmə nöqtəsindəki sıçrayışı adlanır.
x 0
0 x x 0
0

Əgər " x0 " kəsilmə nöqtəsidirsə və xlim f x   lim f x  bərabərliyi ödənilirsə,

x 0 0 x x 0
0

onda " x0 " –a f x  funksiyasının aradan qaldırıla bilən kəsilmə nöqtəsi deyilir.
Əgər xlim f x  və lim f x  birtərəfli limitlərindən heç olmazsa biri yoxdursa və ya sonlu deyilsə, onda " x0 " –a ikinci
x 0
0 x  x 0
0

növ kəsilmə nöqtəsi deyilir.

  1; x  0 olduqda

f x   signx   0; x  0 olduqda funksiyasının kəsilməzliyini araşdıraq.
 1; x  0 olduqda


f x   signx funksiyası üçün x0  0

nöqtəsi 1-ci növ kəsilmə nöqtəsidir:

lim signx  1; lim signx  1.
x 0  0 x 0  0

f x   signx funksiyasının sıçrayışı isə

lim f x   lim f x   1   1  2
x 0  0 x 0  0 -yə
bərabərdir.
bərabərdir.
 K Ə S ILM ƏZ F U N K S I YA . K Ə S I L M Ə N Ö Q T Ə LƏ R I V Ə O N L A R I N T ƏS N I FAT I

Teorem 1: Əgər f x ; g x  funksiyaları " x 0 " nöqtəsində kəsilməz funksiyalardırsa, onda

f x 
1) f x   g x ; 20) f x   g x ; 30) g x   0 - " x0 " nöqtəsində kəsilməz funksiyalardır.
g x 
 Teorem 2: Əgər 𝑦 = 𝑓(𝑥) funksiyası 𝑥0 nöqtəsində, 𝑧 = 𝑔(𝑦) funksiyası isə 𝑦0 =
𝑓(𝑥0 ) nöqtəsində kəsilməz funksiyadırsa, onda 𝑧 = 𝑔(𝑓(𝑥)) funksiyası 𝑥0 nöqtəsində
kəsilmız funksiyadır.

İsbatı: Mürəkkəb funksiyanın limiti haqqında teoremə əsasən

lim 𝑔൫𝑓ሺ𝑥 ሻ൯= lim 𝑔ሺ𝑦ሻ = 𝑔(𝑦0 )=g൬lim 𝑓(𝑥)൰ (19 )

𝑥→𝑥 0 𝑦 →𝑦 0 𝑥→𝑥 0

𝑦 = 𝑓(𝑥) funksiyası “𝑥0 ” nöqtəsində kəsilməz funksiya olduğundan yaza bilərik:

lim 𝑓ሺ𝑥 ሻ = 𝑓(𝑥0 ) (20)

𝑥→𝑥 0
𝑓ሺ𝑥 ሻ = ሾ𝑥 ሿfunksiyasının kəsilməzliyini araşdıraq.
𝑓 ሺ𝑥 ሻ = ሾ𝑥 ሿ funksiyasının qrafikindən aydındır ki, o, 𝑥 = 𝑚(𝑚 = 0; ±1; ±2; . . )
nöqtələrində sağdan kəsilməz və soldan kəsilən funksiyadır. 𝑓 ሺ𝑥 ሻ = ሾ𝑥 ሿ funksiyası ədəd
oxunun 𝑥 ≠ 𝑚(𝑚 = 0; ±1; ±2; . . ) nöqtələrində isə soldan və sağdan kəsilməz
funksiyadır.
Yəni 𝑓ሺ𝑥 ሻ = ሾ𝑥 ሿ funksiyası bütün ədəd oxunda sağdan kəsilməz
funksiyadır.
 Ədəbiyyat:
1. M.İ.Qarayev., Т.H.Quluzadə. Tələbələr üçün riyaziyyat kursundan
mühazirələr. Bakı – 2011

2. М.S.Alməmmədov, M.İ.Qarayev., Т.H.Quluzadə. Xətti cəbr,

analitik həndəsə və riyazi analiz kursundan məsələlər və misallar.
Bakı -2015

3. G.U.Babayeva, Ə.Ə.Həmidov – Riyazi Analiz , Bakı – 2013

Diqqətiniz üçün təşəkkürlər!