Geçmişten Günümüze

Hidrometalurji
Hidrometalurjinin kökeni, temel uğraşları
“baz metallerin altına dönüşümü” olan
simyacıların dönemine dayandırılabilir. Arap
simyacı Cabir bin Hayyan (M.S. 720-813)
tarafından altını çözebilen “kral suyu”nun
(aqua regia / royal water) keşfedilmesi,
hidrometalurjinin başlangıcını oluşturan
dönüm noktası olarak düşünülebilir.
Kral suyu, tek başlarına kullanıldıklarında
altını çözemeyen HCl ve HNO3 karışımından
oluşur. Kral suyu günümüzde halen altın
rafinasyonunda kullanılmaktadır. Aktif
bileşenlerinden biri olan klor 1890’lı yıllara
kadar cevherlerden altının çözündürülmesinde
yaygın olarak kullanılmıştır.
 16. yüzyılda, bakırın hidrometalurjik yöntemler ile kazanılması konusunda
gelişmeler yaşanmıştır. Yığın liçi yöntemi Almanya’da Harz dağları bölgesinde ve
İspanya’da Rio Tinto madenlerinde uygulanmıştır.
Bu çalışmalarda, pirit içeren bazı sülfürlü bakır
mineralleri açık alanda yığılmış, yağmur
ve havanın etkisiyle bakırın oksitlenmesi
çözünmesi
ve için aylarca bırakılmıştır. Bakır sülfat
içeren çözelti yığından süzülmüş ve bir havuzda
toplanmıştır. Çözeltideki bakır, hurda demir
yardımıyla metalik bakır olarak çöktürülmüştür.
Bu işlem, İspanyolca çöktürme anlamına gelen
“cementacio´n” sözcüğünden
“sementasyon
türetilen prosesi” olarak bilinmektedir. Bu
yöntem esasen simyacılar tarafından da bilinen
bir olup günümüzde halen
kullanılmaktadır.
yöntem
Hidrometalurjinin Doğuşu ve
GelişimiModern hidrometalurjinin doğuşu, iki
önemli prosesin keşfedildiği 1887 yılına
dayanmaktadır.
İlki, cevherlerden altın kazanımında
kullanılan siyanür liç prosesi, ikincisi ise
alumina (Al2O3) eldesi için uygulanan
Bayer Prosesi’dir.
 Siyanür Liç
Prosesi
Siyanür çözeltisinin metalik altını çözebilme
özelliği İsveç’li kimyager Carl Wilhelm
Scheele tarafından 1783 yılında bulunmuştur.
Almanya’da bu reaksiyon üzerine çalışmış ve
atmosferik oksijenin çözünme işleminde
önemli bir rol oynadığını fark etmiştir. Bu
bilgilerin cevherlerden altın kazanımı için
uygulanması ise çok sonraları, 1887 yılında
İngiltere’de John Stewart MacArthur (1856–
1920) tarafından önerilerek patenti alınmış ve
işlem “siyanür liç prosesi” olarak tanınmıştır.
 Bayer
Prosesi
Karl Josef Bayer (1847–1904)
tarafından keşfedilen, saf Al2O3
üretimi için uygulanan Bayer
Prosesi, boksitin basınçlı bir
reaktör içerisinde, kaynama
noktasından yüksek bir değerde
sodyum hidroksit çözeltisi ile
liçini kapsamaktadır.
Hidrometalurji üç başlık altında
incelenebilir:
 Liç
 Safsızlaştırma
 Metal Kazanımı
 LİÇ
Liç işlemi, çözücü özellik gösteren sıvı kimyasalları kullanarak kıymetli metalleri
kazanma işlemidir. Zenginleştirilmek istenilen metal, kimyasallarla (genelde asit veya
baz) çözündürülerek çözeltiye alınır.
Liç verimi pH değişimi, sıcaklık, oksidasyon potansiyeli gibi değişkenlerden
etkilenebilir.
Liç yönteminde kıymetli minerallerin yüksek bir verim (kıymetli metal veya
elementlerin çözeltiye geçme %'si) ile çözletiye alınabilmesi için kıymetli mineral;
yüzeyinin çözücüyle temas ettirilmesi gerekmektedir. Bunu sağlayabilmek için boyut
küçültme (kırma, öğütme ve sınıflandırma (eleme, klasifikasyon) işlemleri yapılır.
Liçteki amaç, kıymetli metal ya da elementlerin çözeltiye geçmesini, diğer
elementlerin ise çözeltiye geçmemesini sağlamaktır. Bunun içinde uygun çözücüler
seçilmelidir.
Reaktif özellikleri aşağıdakiler gibi olması tercih sebebidir:
Çözücü özelliklerin amaca uygun olması,
Her zaman kolaylıkla temin edilebilmesi,
Ucuz olması,
Kimyasal çözücülerin cinslerine göre liç, asidik ya da bazik olabilir.
Temel türleri: Yerinde liç, yığın liçi ve kolon liçidir.
 Yerinde Liç
Bu metot, madencilik ve taşıma maliyetlerini
karşılama açısından düşük tenöre sahip olan
cevherlere uygulanmaktadır. Cevher uzun
zaman periyodunda bulunduğu yerde liç
edilmektedir. (cevher yatağında ya da maden
ocağında).
Düşük tenörlü bir cevher yatağının işletme
maliyetini kurtarabilmesi için düşük maliyetli
bir yöntem seçilmelidir.
Yerinde ve yığın liçi yöntemlerinin karıştırma
ve süzülme liçine göre maliyeti düşüktür.
Yerinde Liç Yönteminin Avantajları ve Dezavantajları
 Yığın
Liç
Geçirimsiz bir üzerine
yığılmış olan malzemeye, çözücü
tabaka
kimyasalların
verilmesiyle, kıymetli metallerin
çözeltiye alınmasıdır.
Liç yapılmak istenen malzemenin
tabanına, liç çözeltisini
geçirmeyecek bir yalıtım yapılır.
Bu şekilde liç çözeltisi kolayca
toplanır ve çevre kirliliği önlenir.
Sulama yöntemiyle yapılan yığın liçi
çalışmaları
Yığın liçinde cevherin bir sızdırmaz taban üzerine aktarımı ve
elde edilen doygun çözeltinin toplandığı havuz;
Süzülme
Liçi
Bu yöntem ancak cevher tane boyutunun çözelti dolaşımını
engellemeyecek kadar iri olması durumunda uygulanır.
Tane boyut aralığı 9-12.5 mm dir.
Cevher tanklara doldurulduktan sonra çözücü ile temasa
geçirilir. Çözücü ya tankın altından verilerek, çözelti üstten
taşma halinde alınır ya da çözelti üstten verilerek alttan alınır.
 Süzülme liçinde kullanılan tankların
özellikleri:
Tanklar genellikle betondan
yapılır.

İçerisi korozyonu önlemek

için asfalt, kauçuk ve kurşun
gibi malzeme ile kaplanır.
Kıymetli metallerin çözeltiye alınmasında etkenler :
 Çözelti üzerindeki basınç,
 Sıcaklık,
 Çözücünün konsantrasyonu,
 Liç süresi,
 Liç çözeltisi ile malzemenin temas şekli.
Liç işleminde kullanılan liç edici maddenin (çözücü) seçimi
birkaç faktöre bağlıdır;

Liç işlemine tabi tutulacak maddenin kimyasal ve fiziksel

karakteri,
Liç işlemine katılan çözücü maddenin maliyeti,
Liç edici maddenin korozif hareketi,
Liç edilmesi istenen bileşen için seçicilik.
Liç İşleminde Kullanılan
Maddeler:
Genel olarak kullanılan liç edici maddeler;
Su
 Sulu tuz çözeltileri
Sulu klorür
Asitler
Bazlar
Safsızlaştırma
Liç sonucunda metal ile birlikte, cevherde var olan diğer metaller de çözeltiye
alınmış olabilir. Bu aşamada, istenmeyen metallerin çözeltiden uzaklaştırılması
amaçlanır.
Safsızlaştırma için uygulanabilecek belli yöntemler vardır. Bunlardan bazıları:
 Solvent ekstraksiyon (SX)
Sementasyon
İyon değiştirme
 Solvent
metali,Ekstraksiyon
Solvent ekstraksiyonda esas amaç, istenilen
farklı faza geçirerek ayırmaktır.
Solvent ekstraksiyonda bu amaçla kullanılan
karışıma genelde organik çözücü adı verilir.
Organik çözücü, yüklü çözelti üzerinde
kullanıldığında, kıymetli metaller organiğe
geçerler. Sonuçta yüklenmiş organik ve
yüksüz çözelti elde edilmiş olur. Bu şekilde
elde edilen yüksüz çözelti, proseste tekrar
kullanılabilir. Bu aşamada elde edilen yüklü
organik ise elektrokazanım ile metalden
ayrılabilir.
 Sementasyon
Sementasyon veya Karbürizasyon en eski yüzey sertleştirme işlemlerinden biri olup;
karbon içeriği düşük olan çelik malzeme yüzeyine katı, sıvı veya gaz ortam içerisinde
karbon verilmesi (emdirilmesi) esasına dayanır.
Amaç: Düşük karbonlu (%C<0,2) çeliklerin yüzeylerinde karbon oranını
yükselterek sertleşebilir bir bileşime çekmek ve ardından
malzemenin sadece yüzeyine sertleştirme işlemi uygulamaktır.
Elde edilen özellik: Yüzeyi sert (aşınmaya dayanıklı) iç kısımları ise
sünek bir malzeme elde edilir. Ayrıca yüzey katmanı sayesinde yorulma
dayanımı da iyi bir malzeme elde edilir.
En önemli kullanım yeri: Dişliler
İyon
Değiştirme
Doğal zeolit, reçine, aktif karbon gibi maddeler kullanılarak anyon-
katyon değişimi sayesinde metaller kazanılabilir.
İyon Değiştirici Reçinelerin Kullanım Alanları
- Su yumuşatma
- Su saflaştırma
-Hidrometalurjik konsantrasyonlarda
Su yumuşatma reçinesi çalışma şekli:Su yumuşatma reçinesi
üzerinde bulunan kalsiyum ve magnezyum iyonlarını suya sertlik
veren sodyum iyonları ile değiştirmektedir.Bu sayede yumuşak su elde
edilmiş olur.Daha sonra reçine tuzlu su ( Nacl) ile yıkanarak tekrar
kullanıma hazır hale getirilir. Belli bir süre sonra reçine tamamen
değiştirilmelidir.
 Metal
Kazanımı
Hidrometalurjide son adım metal kazanımıdır. Sıvı faza geçirildikten sonra
safsızlaştırılan metal, bu adımda tekrar katı faza geçirilerek kazanılır.
Bu adım sonrasında elde edilen metal, hammadde olarak kullanılabileceği gibi,
daha ileri rafinasyon işlemlerinde de kullanılabilir. Bu amaçla kullanılabilecek
yöntemlerden bazıları:
Elektrokazanım
Gaz ile İndirgeme
Metal ile Çöktürme
Elektro Metal ile
Kazanım
Temel olarak, metal
çözelti içinden elektrik
içeren
akımı
Çöktürme
Çözelti içerisine, daha aktif bir metal
(Genelde Zn) talaşı karıştırılmasıyla
geçirilmesi sonucu uygulanır. Çözeltiye eklenen talaş
metalin indirgenmesi ve katot içindeki metal çözeltiye geçerken,
plakalar üzerinde
birikmesi şeklinde kıymetli metal indirgenerek katı faza
uygulanır. Örneğin; geçer ve tabada çökerek birikmeye
bakır cevherleri liç başlar.
işlemiyleçözünüp bakır, bakır
sülfat olarak
çözeltiye alındıktan sonra
bu yöntem ile saf bakır
olarak katotta
toplanmaktadır.
 HİDROMETALURJİNİN AVANTAJLARI
 Düşük tenörlü ve kompleks cevherlerin değerlendirilebilmesi,
Pirometalurjik metotlarla karşılaştırıldığında hidrometalurjik metotlar
nispeten daha yeni proseslerdir.
 Metallerin ayrı ayrı yüksek verimde kazanılabilmesi,
 Yüksek safiyette metal üretilebilmesi,
Sulu ortamlardaki reaksiyonların homojen, hızlı ve otomatik kontrol
edilebilir olması,
Ekonomik bir teknik olması.
HİDROMETALURJİNİN DEZAVANTAJLARI
Liç çözeltisinden çözünmeyen gang kısmını ayırmada zorluklar bulunmaktadır.
Ayrıca liç çözeltisindeki çok küçük miktarlarda olan empüriteler bir metalin
elektrodepozisyonuna (elektroçöktürme) kötü etki edebilir ve daha ileri
saflaştırma prosesleri gerekebilir.
Hidrometalurjik prosesler genelde oda sıcaklığında gerçekleştiğinden nispeten
yavaştır, buna karşılık pirometalurjik prosesler yüksek sıcaklıklarda
gerçekleştiğinden daha hızlıdır.
TÜRKİYEDE HİDROMETALURJİ
Türkiye Ekonomik Bakır Rezervleri
Ülkemiz bakır rezervleri ile ilgili çalışmalar MTA Genel Müdürlüğü, Eti
Holding A.Ş., KBİ ve özel sektör tarafından yürütülmektedir. Türkiye,
bakır rezervleri açısından Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri
olmak üzere iki önemli bölgeye sahiptir. Türkiye görünür bakır rezervi,
01.01.2000 tarihi itibariyle Cu içeriği olarak 1,697,204 tondur.
Ülkemizde bulunan önemli bakır yatakları ile ilgili ayrıntılı bilgi tabloda
verilmiştir.