LES 4

De barbaarse ‘successor-states’
DOCENT: DR. ORT WIN HUYSMANS
Inhoudstafel
0. Inleiding 3. Casus Gallië: Franken,
Alemannen, Bourgondiërs en
1. Componenten van macht Visigoten
1.0 Inleiding 3.1. De opmars van de Franken
1.1. Romeinse component 3.2. Koning en aristocratie
1.2. ‘Barbaarse’ component 3.3. Deelrijken en hofmeiers
1.3. Christelijke component 3.4. Crisis en ‘vadsige koningen’
2. Casus Brittanië: Angelen, Saksen, 4. Casus Italië: cf. capita selecta
Juten, Britten en Noormannen
5. Conclusie
2.1. De ‘Dark Ages’ en de heptarchie
2.2. De opmars van Wessex en de Noormannen
2.3. Eenheid en ondergang

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 2

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 3
Inleiding
Diachroon (traditioneel) perspectief: geopolitieke ontwikkeling
(450-1000) met focus op vier zones
◦ I t a l i ë : Ostrogoten, Byzantijnen en Longobarden (C.S.)
◦ H i s p a n i ë : Vandalen, Alanen, Sueven en Visigoten (niet behandeld)
◦ B r i t t a n i ë : Britten, Angelen, Saksen, Juten en Noormannen
◦ G a l l i ë : Franken, Bourgondiërs, Alemannen, Visigoten

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 4

Synchroon perspectief: componenten van de macht
Continuïteit of discontinuïteit? Variëteit aan politieke systemen
Wa a ro m ?
Culturele verschillen
◦ Minderheid van nieuwkomers
◦ Graad van romanisatie, christianisatie
◦ Wisselwerking tussen oude/nieuwe elites
Socio-economische verschillen Merovingische munt uit Austrasië, c. 585
◦ Ruraal of stedelijk gebied, rol handel
◦ Impact op grootgrondbezit
 hoe meer een gebied geconsolideerd was hoe sterker het gebied was

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 5

 DEEL 1
Componenten van macht

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 6

 Inleiding
Drie componenten van politieke
m a c h t i n v ro e g m i d d e l e e u w s e r i j k e n

1.1 Romeinse component

Bestuur, fiscaliteit, machtsidiomen, publieke cultuur e.a.
1.2 ‘Barbaarse’ component
Militaire dominantie, patronage, assembly politics
1.3 Christelijke component
Bekeringen, christelijke koningschap

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 7

1.1 Romeinse component
◦ Minderheid ‘barbaarse’ krijgsheren streeft naar integratie/assimilatie in Rijk
◦ Meestal geen nieuw systeem maar toe-eigening imperiale bestuur, tradities
 wilden ‘erfgenamen’ zijn
◦ Machtsovername vaak met toestemming Romeinse overheid/adel

“Nadat hij zijn overwinning [op de Visigoten] volbracht had, keerde Clovis terug naar
Tours, alwaar hij vele giften schonk aan de […] kerk van de heilige Martinus. [Daar]
verkreeg Clovis van keizer Anastasius een aanstelling tot consul. In [diezelfde] kerk […]
tooide hij zich in een purperen tuniek en mantel (chlamys) en plaatste hij een diadeem op
zijn hoofd. Vervolgens besteeg hij zijn paard en op de meest vrijgevige manier schonk hij
goud en zilver terwijl hij de weg vervolgde […], het [geld] uitstrooiend aan de aanwezige
menigte. En vanaf die dag werd hij consul of Augustus genoemd.”
Gregorius van Tours, Historiae, § 2:37-38

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 8

 1 . 1 . 1 S c h e i d i n g t u s s e n b u rg e r s e n s o l d a t e n

Onderscheid vervaagt in West-Europa

◦ Meest bruusk in Brittanië en Noord-Gallië, trager in Italië en
Hispanië, maar geen lineair proces
◦ Verband met terugtrekking Romeinse militaire en
bestuurlijke overheden
◦ Verband met assimilatie ‘barbaarse’ nieuwkomers en
geromaniseerde ‘autochtonen’, ontstaan nieuwe elites

Conciliaire dyptiek van Albinus Basilius (c. 541)

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 9

1.1.2 Rechtspraak
Vorsten profileren zich als rechters en wetgevers
◦ Formele aspecten schatplichtig aan Romeinse
traditie: taal, structuur, omvang, datering
◦ Frankische Rijk: Lex Salica van Clovis (vroege zesde eeuw)
◦ Longobardische Rijk: Edictum Rothari van Rothari (643)
◦ Visigotische Rijk: Codex Eurici, wetgevende traditie
◦ Wet Æthelberht van Kent (d. 616), Ine van Wessex (d. 726)
◦ Vaak op vraag van/met medewerking van juristen
◦ Inhoudelijk beïnvloed door ‘barbaarse’ tradities:
‘weergeld’, verzoening, duellen
◦ Vooral straf- en eigendomsrecht

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 10

 Wetteksten laten ziek dat ze de romeinse traditie
proberen verder te zetten
Het ontbrak aan een juridische infrastructuur
om deze wetteksten tot op het platteland te
laten verspreiden
XVII. Aangaande verwondingen
Als iemand een ander had willen treffen met een gifpijl, en de pijl was er langs gevlogen,
en dit wordt bewezen, dan zal hij veroordeeld worden tot 2.500 denariën.

Als iemand een ander op het hoofd slaat zodat de hersenen en de drie beenderen erboven
zichtbaar zijn, zal hij veroordeeld worden tot 1.200 denariën.

Maar indien de ander getroffen is tussen de ribben of in de maag, met verwonding tot
gevolg tot aan de ingewanden, zal hij veroordeeld worden tot 1200 denariën.

Lex Salica (507-11), Frankische Rijk

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 11

 Fragmenten uit een negende-eeuws manuscript van het Brevarium Alarici

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 12

1.1.3 Fiscaliteit
Systematische belastingen verdwijnen geleidelijk tegen c. 600
Wa a r ?
◦ Snelle ineenstorting in Brittanië
Vorsten haalden hun inkomsten
◦ Langer voortbestaan in Hispanië, Italië, Zuid-Gallië uit grootgrondbezit en
plunderingen
Hoe?
◦ Teloorgang van bestuursstructuren door politieke/economische crisis
◦ Assimilatie, ontstaan van nieuwe elites
◦ Aantasting door kerkelijke privileges: ‘immuniteiten’=het wereldlijke gezag gold
niet in een bep. gebied; koninlijke ambtenaar mocht het gebied niet binnenkomen en dus geen
belastingen heffen

I m p a c t ? Amper systematische inningen (eerder veredelde vorm afpersing)

Inkomsten vorsten nadien vooral uit grootgrondbezit, buit, tribuut, tollen

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 13

 “But King Chilperic ordered new tax rolls to be made in all his
kingdom in such a way that the taxes would be very burdensome to the
people. […] For it was decreed that each proprietor should pay one
amphora of wine for each arpent of land. Many other taxes were
imposed on lands and serfs and they were impossible to pay. The people
of Limoges, when they perceived with what burdens they were
oppressed, assembled on the first of March and wished to slay the
referendary, Mark, who had been ordered to do these things; and they
would have done so if Bishop Fereolus had not freed him from his
imminent danger. Having seized the tax rolls, they burned them;
whereat the king was very angry, and sending men there from his court,
he inflicted great losses on the people, humbled them with punishments,
and sent many to their death.”
Gregorius van Tours, Historiae, § V.21

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 14

 1.1.4 Machtsidiomen

“[…] Ons koningschap is een imitatie van het uwe,

naar het model van uw goede bedoelingen, een kopie
van het enige ware imperium. Zolang we u navolgen,
overtreffen we alle andere volkeren.”

— Cassiodorus in naam van Theodorik de Grote

brief aan Keizer Anasthasius

De zogenaamde Barberini-dyptiek in ivoor

beeltenis van keizer Anastasius of Justinianus, vroege 6 e eeuw

30/09/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 15

Toe-eigening van Romeinse
machtssymbolen
◦ Bouwpolitiek (cf. Theodorik de Grote),
organisatie spelen (ook Merovingen)
◦ Afbeelding op munten in Romeinse vormentaal,
wapenrusting
◦ Naamgeving (vanaf Reccared: Visigotische
koningen gebruiken naam ‘Flavius’, Reccopolis
in navolging Constantinopel)
◦ Combinatie met ‘barbaarse’ elementen
(haartooi, speer)

Zegelring van Alarik II (rex Visigotorum), Kunsthistorisches Museum, Wenen

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 16

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 17
1.1.5 Publieke cultuur
Notie van ‘publieke’, ‘openbare’ autoriteit
◦ ‘Collectieve’ inslag van koninklijk bestuur:
verantwoordelijkheid voor alle onderdanen
◦ ‘Openbaarheid’ van bestuur en recht:
bijeenkomsten, cf. assembly politics

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 18

 Het zijn geen stadsstaten, maar er waren
netwerken tss de adel met afspraken.

1.2 ‘Barbaarse’ component Deze ontstonden dr militaire dominantie &

patronage

1 . 2 . 1 M i l i t a i re d o m i n a n t i e e n p a t ro n a g e
◦ Geen ‘opperste magistraten’ maar eerder leiders patronagenetwerk en leger
◦ Warlords met gevolg (geen ‘beroepsleger’): onderwerping, intimidatie, expansie
◦ Verwerving buit en land door plundering en confiscatie
◦ Persoonlijke banden door gift-giving (immobiele en mobiele rijkdom, eretitels),
machtsdeling, reciprociteit
“Dignity and power alike consist in being continually attended by a corps of chosen
youths. This gives you consideration in peace-time and security in war. […] The
companions are prodigal in their demands on the generosity of their chiefs. It is always
‘give me that war-horse’ or ‘give me that bloody and victorious spear’. […] Such open-
handedness must have war and plunder to feed it.”
— Tacitus, Germania, § 13-14

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 19

 “Toen Clovis streed tegen Syagrius, had hij [koning] Chararik om steun
gevraagd, maar die hield afstand […] en wachtte de uitkomst af, om
vervolgens een vriendschapsalliantie te sluiten met de winnaar. Om die
reden was Clovis verbolgen en keerde zich tegen [Chararik]; hij verschalkte
hem, nam hem en zijn zoon gevangen […] en gaf hen de tonsuur. […] Toen
kwam Clovis ter ore dat zij dreigden hun haren te laten groeien en hem te
doden. Daarop liet hij hen allebei executeren. Na hun dood, nam hij hun
koninkrijk over, alsook hun schatten en hun volk.”

Gregorius van Tours, Historiae, § V.21

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 20

1. 2. 2 A ssem bly politics
Post-imperiale koninkrijken zijn netwerken van edellieden gebonden door
huwelijke, loyauteit aan vorst en (meestal) gedeeld geloof

manifesteert zich in grootschalige, publieke bijeenkomsten van adel: patronage,

gift-exchange, conflictbemiddeling, successieregeling, consensus, wetgeving
◦ Visigotische Rijk: op concilies te Toledo met bisschoppen en adel
◦ Angelsaskische rijken: de witan (vanaf 7e-8e-eeuw)
◦ Frankische Rijk: placitum of conventus, jaarlijkse bijeenkomsten in paleis

Regering bij consensus; inclusie in essentieel

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 21

 1.3 Christelijke component
Tegen c. 650 in post-imperiaal West-Europa:
nagenoeg enkel (Rooms-)christelijke vorsten
Maar: problematische bronnen over christelijke aspect

1.3.1 Bekeringen
1.3.2 Christelijk koningschap

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 22

1. 3. 1 B ekeringen
Hoe?
◦ Narratieve bronnen: vaak ‘plotse’ conversie, top-down
◦ Echter: geleidelijke convergentie naar het Rooms-
katholicisme, ook bottom-up
◦ van arianisme of heidendom
◦ meestal al in contact met christendom voor vestiging
◦ assimilatie, integratie met geromaniseerde elites

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 23

 Casus: de bekering van de Frankische koning Clovis

Hoe?
• Bekering, cf. doopsel (496?), Gregorius van Tours
• Semi-legendarisch: slag van Tolbiac tegen
Alemannen (cf. Constantijn, Milvische brug)
• Gekroond te Reims: begin traditie Franse
monarchie (t.e.m. Karel X in 1824!)
• Echter: wellicht meer geleidelijke bekering, contact
met Gallo-Romeinse bisschoppen

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 24

 “Het aroma van wierrook vulde de ruimte, welriekende kaarsen brandden
helder […] en de hele doopkapel was gevuld met een goddelijke geuren. […]
De koning verzocht als eerste bisschop [Remigius] om hem te dopen.
Aldus begaf de nieuwe Constantijn zich naar het doopvont om zich van
zijn […] vroegere melaatsheid te ontdoen en met vers water de vuile
vlekken die hij zo lang had gedragen weg te wassen.”

Gregorius van Tours, Historiae

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 25

 Wa n n e e r ?
◦ Frankische Rijk: wellicht einde vijfde eeuw
◦ Visigotische Rijk: koning Reccared verzaakt aan
Arianisme in 587
◦ Angelsaskische rijken: over drie generaties
bekering vanaf zevende eeuw
◦ Longobardische Rijk: geleidelijke bekering
◦ Ostrogotische en Vandaalse rijken: blijven Ariaans,
niet altijd conflict met Rooms geloof

Geen lineair/onomkeerbaar proces, vaak

combinatie cultussen!

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 26

1. 3. 2 C hristelijke koningschap
Ook hier: probleem van bronnen: morele of historische waarde?
Wa t ?
“Bescherming, patronage, vrijgevigheid, het voeren van christelijke oorlogen
en bovenal, gehoorzaamheid aan de leer [van de Kerk]” (Beda Venerabilis)
◦ Beschermen en promoten van het geloof
◦ Bewaken van orthodoxie en klerikale discipline
◦ Patronage en vrijgevigheid (stiching/schenking aan kloosters en kerken)

Cf. model van Constantijn de Grote (cf. Clovis, Reccared): symbiose religieuze
en politieke macht

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 27

 Wa a r ?

Visigotische Rijk: sterke integratie

Kerk in koningschap, factor eenheid
• Input voor kerkhervormingen,
patronage kerken, kloosters
• Sacralisatie: zalving koning
• ‘Nationale concilies’ Toledo
• Religieuze intolerantie tegen Joden,
o.a. door koning Sisebut (r. 612-21)

Iglesia de San Román, Toledo

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 28

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 29
“The inflexible treachery of the Jews has by piety and divine
grace been overcome; for inspired by the most high God, our
most excellent and Christian prince, inflamed with ardour
for the faith, together with the clergy of his kingdom, has
resolved to destroy their prevarication and superstition to
the utmost, by not permitting the residence of any person in
the land who is not a Catholic.”
— Concilie VI van Toledo (638), can. 3:

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 30

Wa a r ?
Angelsaksische Rijken: steun vorsten in stichting nieuwe bisdommen (Canterbury, York,
Londen), concilies
 Amper christelijke infrastructuur

Longobardische Rijk: Kerk wordt nooit factor van eenheid in koninkrijk omdat ze zich pas laat gaan
bekeren

Frankische Rijk: steun bisschoppen aan Merovingisch koningschap (komt dr bekering Clovis)
◦ Vorst beschermt en faciliteert Kerk in verspreiding geloof, uitbouw
◦ Concilies vooral over klerikale aangelegenheden
◦ ‘Heilige oorlogen?’
Aldus sprak koning Clovis tot zijn volgelingen: “Het valt me zwaar dat deze arianen een deel van
Gallië bezetten. Laat ons optrekken met Gods steun, hen veroveren en hun land onder onze controle
brengen.”
Gregorius van Tours, Historiae, § 2.37

 Leefde ong. 70 jaar na Clovis

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 31

 DEEL 2
Brittania: Angelen, Saksen
Juten, Britten en Noormannen
2.1 De ‘Dark Ages’ en de heptarchie
Meest radicale politieke, socio-economische en culturele post-imperiale breuk

Wa n n e e r ?
388-410: Romeinse autoriteit trekt terug, machtsoverdracht
Kort daarop: migratie Angelen, Saksen en Juten naar O en Z
◦ Wi e ? Etnisch en cultureel diverse confederaties
◦ H o e ? Deels migratie, deels als huurlingen
◦ R e s u l t a a t ? Ontstaan rijkjes Angelen, Saksen, Juten, Britten…

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 33

Wat?
Politieke breuk
• sterke militarisatie van adel, civiele cultuur verdwijnt
• fiscale, juridische, administratieve structuren verdwijnen

Socio-economische breuk
• sterk terugval in grootgrondbezit en stedelijk leven

Culturele en religieuze breuk

• discontinuïteit in geschreven cultuur, Latijn amper nog gebruikt (vooral O en
Z)
• tijdelijke discontinuïteit structuren Kerk (vooral O en Z)
 Structuren kerk & abdijen gaan teloorgaan

Regionale verschillen: Germaanse invloed (O en Z)  Brits-Keltisch (N en W)

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 34
14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 35
 Impact? [Herhaling hoofdstuk 1]

• Totale versnippering van de politieke kaart?

• kleine, fluïde, overlappende machtssferen en rijkjes
• Mogelijks geen echte ‘koningen’ voor 600

• Consolidatie en kristallisatie in grotere rijken?

• Grotere rijken die formeel overlord zijn van kleinere
• ‘Heptarchie’ van zeven rijken? (cf. Beda Venerabilis)
•Saksen in Essex, Wessex, Sussex (zuiden)
•Angelen in Northumbria, Mercia, East-Anglia (noordoosten)
•Juten in Kent (zuidoosten)
•Geen echt Engeland, enkel kleine politieke entiteiten die met
elkaar wedijveren
Maar: veel complexer dan heptarchie, te teleologisch
• Machtigste rijken: Northumbria, Mercia, Wessex (wellicht
wegens nabijheid ‘Britse gebieden’) ze gaan de rijkere
keltische gebieden in het oosten plunderen

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 36

Offa van Mercia (r. 757-796)
en de Mercian Supremacy
Tijdsgenoot Karel de Grote
“[…] a certain vigorous king called
Offa ... had a great dyke built
between Wales and Mercia from sea
to sea.” (Asser, 9e eeuw)

Onderaan: munt van koning Offa van

Mercia, die ook Kent en Sussex
domineerde.

Rechts: Offa’s Dyke

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 37

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 38
2.2 Wessex en de Noormannen
De ‘eenmaking’ van Engeland
W i e ? Koningen van Wessex: Alfred ‘the Great’ (871-
99), Edward (899-924), Æthelstan (924-39)
H o e ? Wessex neemt dominantie over van Mercia,
leiding strijd tegen Noormannen
◦ Verovering door ‘Great Heathen Army’ (865-878) van O
◦ Alfred verslaat Denen bij Edington (878), expansie Z van
Mercia, ‘koning Angelsaksen’
◦ Bestand met Guthrum (886), ‘Danelaw’-gebied
◦ Verovering zuidelijke en noordelijke koninkrijken door
opvolgers Edward en Æthelstan

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 39

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 40
 Links: Engeland na de veroveringen van Alfred de Grote;
boven: contemporaine afbeelding van koning Edgar (d.
975), afbeelding uit het West Minster Charter

18/11/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 41

I mp a c t ?
◦ Machtigere Angelsakische vorsten door
‘Danegeld’: enorme inkomsten
Danegeld=soort taks/belasting die betaald moest worden

◦ Basis gelegd van Engels koninkrijk, vanuit

dominantie in zuiden: klein, coherent rijk
◦ Banden met lokale machthebbers (earls,
ealdormen, thegns, bisschoppen, abten)
◦ Bloei Angelsaskische cultuur; Engels als
cultuurtaal naast Latijn, Frankische invloed

Koning Æthelstan (r. 927-39) en St. Cuthbert;

oudste bewaarde portret van een Engels koning

18/11/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 42

2.3 Eenheid en ondergang
2 . 3 .1 Z wa k te
Eenheid Angelsakische Rijk is geen uitgemaakte zaak
◦ Vaak onenigheid tussen plaatselijke aristocraten
◦ Meermaals opdeling rijk (Mercia en Northumbria vs.
Kent en Wessex)
◦ Enkel krachtdadige vorst (vb. Edgar the Peaceful, r. 959-
75) kan rijk bijeenhouden, vaak door dwang
◦ Onenigheid maakt kwetsbaar: vanaf jaren 980 opnieuw
invallen Noormannen, koningschap verzwakt
Æthelred II ‘the Unready’
vroege 13e-eeuwse kopie van de Abingdon Chronicle

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 43

 2 . 3 . 2 H e t N o o r d z e e r i j k v a n K n o e t ( r. 101 4 - 4 2 )

Kortstondig Deens rijk door verovering (1013-4)

W i e ? Svein Vorkbaard (d. 1013) en Knoet
W a a r ? Denemarken, Noorwegen en Engeland
Impact?
◦ Stimulans handel door integratie Noordzeegebied
◦ Relatieve politieke continuïteit: erkenning van
Angelsakische adel
◦ Herstel Angelsaksisch koningschuhuhuap door
Edward de Belijder (1042-66): Normandische invloed
◦ Thallasocratie: een zeerijk

18/11/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 44

18/11/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 45
 DEEL 3
Gallië: Franken, Bourgondiërs,
Alemannen en Visigoten
3.1 De opmars van de Franken
Wa a r e n w a n n e e r ?
3e eeuw: noordoosten van Nederrijn
Vanaf 4e eeuw: vestiging in noord-Gallia, Toxandrië
◦ Interacties met Rijk: oorlog, huurlingen, rekruten
◦ Bijvoorbeeld: Arbogast, opperbevelhebber westen

Late 4e-5e eeuw: Romeinse aanwezigheid taant

◦ Cf. dood Magnus Maximus, politieke versnippering
◦ Kleine politieke entiteiten, bijvoorbeeld Syagrius, Arbogast

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 47

 Drie generaties Merovingen vestigen duurzame
Frankische hegemonie in Gallia en daarbuiten

Wi e ?
• Childerik (c. 458-81)
• Clovis (r. 481-511)
• Clovis’ zonen (r. 511-61)

Wa a r o m ?
Frankische adel: zeer rijke grondbezitters

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 48

• Childerik (c. 458-81)
• Machtsconsolidatie in Belgica Secunda
• Grafgiften uit Doornik: geromaniseerde ‘barbaar’

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 49

 - Eerste echte leider Franken
- Maakte met andere Frankische
leiders een einde dr verschillende
complotten, oorlogen, …
• Clovis/Chlodevech (481-511)
• Machtsconsolidatie door toevloed
buit, oorlog, onderwerping, expansie,
tribuut, huwelijken
• Annexatie van rijk van Syagrius
• Verslaat de Alemannen (gebied rond
Elzas, boven-Rijn), c. 508, slag bij
Tolbiac
• Verslaat de Visigoten (Aquitanië),
slag bij Vouillé  belangrijkste slag
• Bloedige vetes doorheen regering

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 50

 • Zonen Clovis (r. 511-61)
Spectaculaire invloedsfeer:
• Beieren (provincie Noricum)
• Tegen Friezen en Saksen
• Strooptochten tegen Thuringen
• Tribuutrelatie met Longobarden

Frankische hegemonie: Gallië, Rijnland, Lage

Landen, Zwitserland, Centraal en Zuidwest-
Duitsland, Noord-Italië

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 51

 3.2 Koning en
aristocratie
3.2.1 Rijksdelingen
Meestal meerdere Merovingische koningen
◦ 511: zonen Clovis krijgen elk belangrijke stad in
kernland (Orléans, Parijs, Soissons, Reims)
◦ Geen primogenituur, vorst is grondbezitter
◦ Sporadisch verenigd door verovering of biological
accident, geen ‘streven naar unificatie’
◦ Geen einde van Frankische eenheid: dynastieke
autoriteit is zeer stabiel, ondanks familievetes
◦ Cohesie door nauwe banden in kleinere rijken

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 52

3.2.2 Regicentrisme en patronage
Frankische Rijk is associatie/netwerk edellieden gebonden door
◦ Trouw aan Merovingische dynastie
◦ 250 jaar monopolie op Frankische troon, sacraal aura
◦ ‘Regicentrisme’: vorst is spil in patronagenetwerk van adel
◦ Militair succes en dominantie
◦ Machtsdeling tussen Frankische vorst en edellieden
◦ Legitimatie van lokale macht hertogen, graven, bisschoppen, abten
◦ Placitum: jaarlijkse bijeenkomst edellieden, consensus
◦ Gedeeld geloof: patronage aan kerken, kloosters

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 53

3.3 Deelrijken en hofmeiers

Vanaf tweede helft van zesde eeuw

◦ Stabilisatie grenzen Frankische invloedsfeer
◦ Stabilisatie van Merovingische vorsten in paleizen
◦ Kristallisatie van adellijke hoven in ‘deelrijken’:
Neustrië, Bourgondië en Austrasië

De troon van Dagobert, vroege 7e eeuw

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 54

Ontstaan van
Merovingische
deelrijken
◦ Neustrië
Parijs, Reims, Soissons
◦ Austrasië
Metz, Keulen, Doornik
◦ Bourgondië
Genève, Lyon, Autun
◦ (Aquitanië)
(Poitiers, Bordeaux)

GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 14/10/2019 55

• Neustrië
• noordwest Gallië, incl. Parijs, Rouen, Soissons
• dominant deelrijk, Romaanse invloed
• Austrasië
• noordoost Gallië, incl. Rheims, Metz, Mainz
• Germaanse invloeden
• Bourgondië
• cf. rijk, tussen Saône en Rhône, incl. Lyon, Génève
• gaandeweg opgenomen in Neustrië, geen aparte
koning na 613
• (Aquitanië)
• oude zuidwest-Gallische Visigotische Rijk
• gefragmenteerd, relatief autonome entiteiten

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 56

Wat?
• Soms verenigd onder één vorst maar geregeerd als afzonderlijke
politieke entiteiten, via paleizen o.l.v. hofmeiers
• Edict van Parijs (614) onder Chlotharius II: enkel lokale edellieden in
bestuur deelrijk; groeiende adellijke identiteiten in deelrijken
• In praktijk: Neustrië duidt ‘onderkoningen’ aan; Bourgondië geen
nood aan eigen vorst  Austrasië houdt vast aan eigen vorst

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 57

Effect?
Succesvol Merovingisch bestuur via deelrijken Neustrië en Austrasië
• Vermijdt aanvankelijk factievorming, stabiliteit
• Nog steeds stabiele autoriteit Merovingische dynastie
• Opkomst van ‘hofmeiers’ in paleizen

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 58

Hofmeiers
Opmars van de opperste functionaris aan het hof
Wa t ?
• Schakel tussen lokale edellieden hof en koning, ‘maior domus’
• Zeer gegeerde functie: vaak intense rivaliteit
• Vanaf 7e eeuw: opkomst Peppiniden in Austrasië
Hoe?
• Concentratie politieke activiteit aan hoven/paleizen
• Spanningen tussen Austrasische edelen en Neustrisch hof

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 59

3.4 Crisis en ‘vadsige’ koningen (673-751)

3.4.1 De ‘vadsige’ koningen?

Kwalijke reputatie van 7e-8e eeuwse Merovingers
(vooral na Dagobert, r. 623-639)
◦ Les rois fainéants: zwakke, lusteloze vorsten, minder
oorlog, marionetten hofmeiers
◦ Gekleurd door propaganda van Karolingische
opvolgers/vervangers

De zonen van Clovis II, door Evariste Luminais (1821-1896)

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 60

3.4.2 Factiestrijd
Vanaf 673: groeiende strijd tussen Austrasië en Neustrië
Wa a ro m ?
• Facties keren zich tegen hofmeier of vorst die consensus verbreekt
• Vrees voor Austrasische machtsgreep aan Neustrische hof
Impact?
• Verdeeldheid binnen Frankische elites
• Verzwakte controle over perifere gebieden (Aquitanië, Beieren, over Rijn)
• Opkomst van de Austrasische hofmeiers van de Peppiniden
a) Peppijn II van Herstal
b) Karel Martel

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 61

 a) Peppijn van Herstal (680-714)
• Austrasische edelman, grootgrondbezitter in Ardennen

• Groeiende macht in Austrasië en Neustrië

• Hofmeier te Austrasië, consolidatie macht door huwelijk,
strategisch bondgenootschappen, kloosters

• Toenemende spanning tussen hof Neustrië en Austrasië

• Slag van Tertry (687): verslaat Neustriërs, wordt hofmeier in

Neustrië en breidt macht uit in deze gebieden

• Overwinning tegen de Friezen onder Redbad (689)

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 62

 b) Karel Martel (715-741)
• Na opvolgingsstrijd: verslaat Neustriërs, Friezen

• Via oorlog en ‘biological accident’: hofmeier over

Austrasië en Neustrië, stelt zelf koning aan

• Voortdurende oorlogsvoering (cf. bijnaam)

• succes tegen edellieden Aquitanië, Alemannen,
Beieren, Saksen

• Verslaat Arabieren en Berbers te Tours, Poitiers

(732): wint steun in Bourgondië en Provence
De slag van Poitiers, door Charles Auguste Steuben (1788-1856)

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 63

4. Conclusie
Breuk of continuïteit?
◦ Brittania: sterkste breuk met Romeinse periode
◦ Gallia en Hispania: meer geleidelijke overgang
◦ verval Romeinse administratie en fiscaliteit
◦ culturele assimilatie: barbarisering, christianisatie en romanisering

Politiek systeem van lordship en persoonlijke verhoudingen

◦ Aanvankelijk ‘warlord’ op basis van plundering en verovering
◦ Geleidelijk door consolidatie grootgrondbezit: consensus, machtsdeling

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 64

Syllabus
Geen leerstof: 1.2 Hispanië: Sueven, Visigoten en Arabieren
Enkel leerstof voor 6 stp.: 1.1 Italië: Ostrogoten en Longobarden

14/10/2019 GESCHIEDENIS VAN DE MIDDELEEUWEN 65