HARVEST

BY LORETO PARAS SULIT

 Una niya nga nakita ang babayi
sa mga mata sang iya nga utod. Ang

He first saw her in his mga gahalapay kag ginapalid-palid

brother’s eyes. The palay stalks sang hangin nga humay, nga daw

were taking on gold in the late pareho sang bulawan nga gabanaag sa

afternoon sun, were losing their kainit sang adlaw sa kaudtohon,

trampled, wind-swept look and nangin daw kaangay nalang sang mga

stirring into little, almost hutik nga haloson daw indi na

inaudible whispers. mabatian.

 Mamag-an kag mapagros ang ritmo sag
pagpangani ni Fabian. Madamo sang humay nga
naani antis pa mag-abot ng kasisidmon, wala na
sang tinion nga magpatamadtamad ukon

The rhythm of Fabian’s strokes was magpahinayhinay pa.Apang sa iya pag untat
makadali para tumpokon kontani ang mga
smooth and unbroken. So many palay stalks
humay, ginpasiplatan niya ang iya utod kaangay
had to be harvested before sundown and
nga ginatungkad niya ang paminsaron sini.
there was no time to be lost in idle
dallying. But when he stopped to heap up
the fallen palay stalks he glanced at his
brother as if to fathom the other’s state of
mind in that one, side-long glance.

The swing of Vidal’s figure was as
graceful as the downward curve of the
crescent-shaped scythe. How stubborn, this
younger brother of his, how hard-headed,
fumed Fabian as he felled stalk after stalk.
It is because he knows how very good-looking
he is, how he is so much run-after by all
the women in town. The obstinate, young
fool! With his queer dreams, his strange
adorations, his wistfulness for a life not
of these fields, not of their quiet,
colorless women and the dullness of long
nights of unbroken silence and sleep. But he
would bend… he must bend… one of these
days.
Manayanaya ang paghabyog sang
laragway ni Vidal kasubong sang hurma sang
daw ugsad nga bulan nga dagway sang
garab/karit. Batinggilan gid ang akon utod
nga ini, katig-a gid sang ulo, panagodtod ni
Fabian samtang sige ang iya pagpanggapas
sang humay. Kay man nahibalo-an ya kon ano
sya ka ambong, ginalagaslagas siya sang
halos tanan nga babayi sang ini nga lugar.
Dungol kag batinggilan gid nga bata! Ang iya
nga mga hungkag kag pobre nga mga handom,
ang mga tumalagsahon nga guhab, ang iya mga
halandumon sa kabuhi indi para diri sa amon
wala sing tingog, kag mga waay duag nga mga
babayi, mamingaw nga kagabihon kag malinong
nga katulogon diri sa humayan. Pero maabot
ang tini-on nga masunod sya…dapat lang nga
mapasunod sya… isa sa mga inadlaw nga ini
masunod gid sya.

Vidal stopped in his work to wipe off the
heavy sweat from his brow. He wondered how his
brother could work that fast all day without pausing to
rest, without slowing in the rapidity of his strokes. But
that was the reason the master would not let him go;
he could harvest a field in a morning that would
require three men to finish in a day. He had always
been afraid of this older brother of his; there was
something terrible in the way he determined things,
how he always brought them to pass, how he
disregarded the soft and the beautiful in his life and
sometimes how he crushed, trampled people, things he
wanted destroyed. There were flowers, insects, birds
of boyhood memories, what Fabian had done to them.
There was Tinay… she did not truly like him, but her
widowed mother had some lands… he won and married
Tinay.
Nag-untat si Vidal sa sang iya
ginaobra para trapohan ang iya mga balhas sa
iya nga kilay. Nagapaminsar sya kon paano ang
iya utod makaobra sang madasig a bilog nga
adlaw nga wala sang pahuway, wala man lang
nagalain ukon nagahinay ang kadasigon sang
pagpanggapas sang humay. Apang amo ina ang
rason kon ngaa indi sya pagbuy-an sang iya
nga Amo, kay makatapos sya sa pagpangani sang
humayan sa aga nga kon isip-isipon makayanan
lamang ina tapuson sang tatlo ka manug-ani sa
bilog nga adlaw. Nahadlok gid sya sa utod ya
nga ini; kalain sang iya nga panan-aw kag
pagdala sang mga butang, kon paano niya ini
tratohon, kon paano nya likawan ang mga mayo
kag maanyag nga mga butang sa iya kabuhi, kon
kaisa kon paano ya dugmokon, tapaktapakan
ang mga tawo, kag ang mga butang nga gusto ya
maguba.May mga bulak, mga insekto, mga pispis
sang handurawon sang iya pagkasulterito, ang
mga nahimo sa ila ni Fabian. Si Tinay… wala
niya nagustohan si Fabian , pero ang balo ya
nga nanay may yara sang kadutaan…nada-og ya
kag napangasawa si Tinay.

I wonder what can touch him. Vidal
thought of miracles, perhaps a vision, a woman…
But no… he would overpower them…he was so
strong with those arms of steel, those huge arms
of his that could throttle a spirited horse into
obedience
Ano ayhan ang makapabag-o sa iya.
Nagapaminsar si Vidal sang mga milagro,
ayhan mga pananawon... isa ka babayi…Pero
indi… mangin gamhanan sya para sa ila…
makusog siya sa iya nga mga mala-asero nga
mga butkon, mga dagko nga butkon nga
makakuga sang malakabayo nga ispiritu kag
patadlongon nga mangin matinumanon.
 He stopped in surprise for his brother
had sprung up so suddenly and from the look on
his face it was as if a shining glory was smiling
shyly, tremulously in that adoring way of his that
called forth all the boyishness of his nature—
There was the slow crunch, crunch of footsteps
on dried soil and Fabian sensed the presence of
people behind him. Vidal had taken off his wide,
buri hat and was twisting and untwisting it
nervously.
Nag-untat sya sa kakibot nga gulpi
lang sya nag ulhot kag makita mo sa iya nga
guya nga daw naga yuhom ini, nga daw
nanumbalik ang natral nga pamatasan sang
pagkasultero…. May mahinay nga huni sang
tikang sa mala nga duta kag nabatyagan ni
Fabian ang presensya sang mga tawo sa iya
likod. Gin-hukas ni Vidal ang malapad ya nga
kalo nga himo sa buri kag ginatago ang iya
kakulba paagi sa pagliso liso sini.
 “Ah, it is my model! How are you, Vidal?”
It was a voice too deep and throaty for a woman
but beneath it one could detect a gentle, smooth
nuance, soft as silk. It affected Fabian very
queerly, he could feel his muscles tensing as he
waited for her to speak again. But he did not stop
in work nor turn to look at her.
“ Ah! Ang akon modelo! Kumusta ka Vidal?”
Tingog nga madalom, nagasagarak para sa isa
ka babayi pero mabatian mo gihapon ang
kahumok kag minipis nga tingog . Naapektohan
sini si Fabian, mabatyagan niya ang iya mga
maskulo nagapalanig-a samtang sya nagahulat
sa iya paghambal liwat. Pero wala siya nag-
untat ukon magbalikid manlang sa iya.

“From now on he must work for me every
morning, possibly all day.”
“Very well. Everything as you please.” So it
was the master who was with her
“Umpisa subong magatrabaho na sya kada
aga , ukon bilog nga adlaw.”
“Abah, Mapasugot ako, kon ano man ang
makapahamu-ot sa imo.” Natalupangdan ya
nga iya Amo ang upod sini.”

“He is your brother, you say, Vidal? Oh, your
elder brother.” The curiosity in her voice
must be in her eyes. “He has very splendid
arms.”
Then Fabian turned to look at her.
Amo ini ang imo nga utod
Vidal? Oh, Ang imo magulang.” Ang
kuryusidad mabatian mo gid sa iya
tingog makita mo man sa iya mga mata.
“May yara sya sang maambong nga mga
butkon”.
Kag Nagbalikid sa iya si Fabian.
He had never seen anyone like her. She was tall, with a
regal unconscious assurance in her figure that she
carried so well, and pale as though she had just
recovered from a recent illness. She was not exactly
very young nor very beautiful. But there was something
disquieting and haunting in the unsymmetry of her
features, in the queer reflection of the dark blue-
blackness of her hair, in her eyes, in that mole just
above her nether lips, that tinged her whole face with
a strange loveliness. For, yes, she was indeed
beautiful. One discovered it after a second, careful
glance. Then the whole plan of the brow and lip and
eye was revealed; one realized that her pallor was the
ivory-white of rice grain just husked, that the sinuous
folds of silken lines were but the undertones of the
grace that flowed from her as she walked away from
you.
Wala siya may nakita nga kaangay sa iya. Mataas siya,
kag daw wala lang sa iya nga may yara siya pigura nga
nakahibalo sya kon paano dal-on, kag malapsi tungod
nga amo pa lamang siya nag-ayo sa masakit. Indi na
sya tam-an ka bata , hindi man sya amo gid na ka
anyag. Pero may ara gid siya kina-iya, ang repleksyon
sang iya kulay asul nga buhok, ang iya mga mata, ang
iya alum nga yara lang sa ibabaw sang iya nga ibig,
nga nagakompleto sang kinaalain nga kaanyag sa iya
guya. Maanyag gid man siya. Madiskubre mo ang iya
kaanyag konsa ika duwa mo nga pagbalikid sa iya.Ang
duag sang iya nga kilay kag bibig natagaan sang
dagway nga kun sa diin daw kapareho sang humay, ang
kaanyag sang iya nga hulag makit-an mo sa tion nga
sya maglakat palayo sa imo.
 Ang iya dugo mainit nga nagalatay sa iya mga
mata samtang ini nagsugata sa iya. Ginahaplas
sini ang iya mga butkon.

The blood rushed hot to his very eyes and ears as “Maambong, Kaanyag kayo!”
he met her grave, searching look that swept him Padayon ang iya pagkumod.
from head to foot. She approached him and
examined his hot, moist arms critically. Kon amo “Salamat”, ginkuha niya ang kamot
sang iya Amo kag nag-amat amat siya lakat.
“How splendid! How splendid!” she kept on
murmuring.

Then “Thank you,” and taking and leaning on the

arm of the master she walked slowly away.
The two brothers returned to their work but
to the very end of the day did not exchange
a word. Once Vidal attempted to whistle but
Ang duwa ka mag-utod nagbalik sa
gave it up after a few bars. When sundown
pagpangani pero asta nalang gid natapos
came they stopped harvesting and started on
ang adlaw wala ini nagistoryahanay. Kon
their way home. They walked with difficulty
makaisa gina testingan ni Vidal nga
on the dried rice paddies till they reached
magpanihol pero naguntat na lamang ini.
the end of the rice fields.
Sang nag-abot na ang kaseromon nag-untat
sila sa pag-pangani kag naglakat sa ila
dalanon papuli sa ila balay. Nagapabudlay
sa ila pagpanglakaton ang pag-agi sa
inanihan asta nga nakalab-ot sila sa punta
sang humayan.
The stiffness, the peace of the twilit landscape
was maddening to Fabian. It augmented the spell
of that woman that was still over him. It was
queer how he kept on thinking about her, on
remembering the scent of her perfume, the
brush of her dress against him and the look of
her eyes on his arms. If he had been in bed he
would be tossing painfully, feverishly. Why was
her face always before him as though it were
always focused somewhere in the distance and
he was forever walking up to it?
Ang pagkakusog sang kalaparan nga
ginabanaagan sang bulan nagapa-awat sang
paminsaron ni Fabian. Indi madula sa iya
pinsar ang baho sang iya pahumot, ang
pagsangyad sang iya bayo sa iya kag ang
pagtulok sa iya nga mga butkon. Kon ara
lamang ssa iya higdaan na sagi na ini sya
ka liso liso ukon nagalibot libot nga daw
indi mapakali sang iya ginapaminsar. Ngaa
bala nga ang iya nawong pirmi nagasulod sa
iya huna huna daw kapareho sang
palananawon niya sa malayo nga nagatutok
lamang didto sang walay katapusan?
A large moth with mottled, highly colored wings
fluttered blindly against the bough, its long,
feathery antennae quivering sensitively in the
air. Vidal paused to pick it up, but before he
could do so his brother had hit it with the bundle
of palay stalks he carried. The moth fell to the
ground, a mass of broken wings, of fluttering
wing-dust.
After they had walked a distance, Vidal asked,
“Why are you that way?”
“What is my way?”
“That—that way of destroying things that are
beautiful like moths… like…”
May gamugamu nga ang iya pakpak nga
madamo sang duag nga nagahulag ang
antenna sini. Nag-untat si Vidal para
kuhaon ini, pero antis pa niya ini
mahimo ginhamrosan na ini sang iya
utod gamit ang ang tinumpok sang iya
inanihan nga iya ginabitbit. Nahulog
ang gamugamu, ang iya mga pakpak
nagpirapiraso ini kag ang gilok sang
iya pakpak.
Matapos nga maklakat sila sa malayo
nga distansya, ginpamankot niya ang
iya utod,
“Ngaa bala nga amo ikaw sina?”
“Nga ano ako?”
“In-Ina ang paagi mo sa pagguba sang
maanyag nga salagubang …pareho…”

“If the dust from the wings of a moth should get
into your eyes, you would be blind.”
“That is not the reason.”
“Things that are beautiful have a way of hurting.
I destroy it when I feel a hurt.”
To avoid the painful silence that would surely
ensue Vidal talked on whatever subject entered
his mind. But gradually, slowly the topics
converged into one. He found himself talking
about the woman who came to them this
afternoon in the fields. She was a relative of the
master.
“Kon ang gilok sang pakpak sang gamogamo
magsulod sa imo mata, mabulag ka.”
“Indi ina ya rason.”
“Ang mga bagay nga maanyag may mga
pamaagi para gub-on ka. Ginunahan ko na
ngadaan antis pa ini makasakit sa akon.”
Para malikawan ang masakit nga kalinong nga
nahanungod sa gina istorya ni Vidal kn ano
man ang pagahambalan sini. Apang sa amat
amat, ang mga topiko nangin isa na lamang.
Natalupangdan ya nalang nga nagaistorya na
sya nahanungod sa babyi nga nagkadto sa ila
sini nga hapon sa humayan. Paryente siya sang
iya amo.

A cousin, I think. They call her Miss Francia. But I
know she has a lovely, hidden name… like her
beauty. She is convalescing from a very serious
illness she has had and to pass the time she
makes men out of clay, of stone. Sometimes she
uses her fingers, sometimes a chisel.
One day Vidal came into the house with a
message for the master. She saw him. He was
just the model for a figure she was working on;
she had asked him to pose for her.
Siguro pakaisa niya. Ginatawag nila
siya nga si Miss Francia. Pero ang
nahibaluan ko, may ara siya nga
manami nga ginatago nga ngalan…
pareho sang iya kaanyag. Nagadala
siya sang masakit kag ginahimo niya
nga kalingawan ang pag-obra sang mga
lalaki lilok sa daga, sa bato. Kon
makaisa ginagamit niya ang iya nga
mga kamot, kon kisa ang panglilok.
Isa ka adlaw nagabot si Vidal sa ila
balay nga may mensahe halin sa ila
amo. Nakita niya siya. Sya ang modelo
sang ginaubra ya ngadagway gamit ang
daga, ginpakigangot ya nga mag
postura para sa iya si Vidal.
“Brother, her loveliness is one I cannot
understand. When one talks to her forever so
long in the patio, many dreams, many desires
come to me. I am lost… I am glad to be lost.”
It was merciful the darkness was up on the
fields. Fabian could not see his brother’s face.
But it was cruel that the darkness was heavy and
without end except where it reached the little,
faint star. For in the deep darkness, he saw her
face clearly and understood his brother.
“Nong, ang iya kaanyag isa sa indi
ko maintindihan. Kon nagapakighambal
ka sa iya sang madugay sa dalanon,
madamo nga mga handumanon, kag
dalamgohanon ang nagasulod sa akon
pinsar. Nagaka lunod ako sa iya mga
tinaga… sa gihapon nalipay ako nga
madula sa iya halambalanon.Nangin
bintaha nga ang kadulom yara sa
humayan. Indi Makita ni Fabian ang
iya nga nawong. Pero masingkag nga
ang kadulom nagapabug-at kag hungkag
liban nalang sa bito-on nga malambot
sini. Sa kadadalman sang kadulom,
Nakita niya ang iya nawong sang
malinaw kag naintindihan niya ang iya
utod.
On the batalan of his home, two tall clay jars
were full of water. He emptied one on his feet,
he cooled his warm face and bathed his arms in
the other. The light from the kerosene lamp
within came in wisps into the batalan. In the
meager light he looked at his arms to discover
where their splendor lay. He rubbed them with a
large, smooth pebble till they glowed warm and
rich brown. Gently he felt his own muscles, the
strength, the power beneath. His wife was
crooning to the baby inside. He started guiltily
and entered the house. Supper was already set
on the table. Tinay would not eat; she could not
leave the baby, she said. She was a small,
nervous woman still with the lingering prettiness
of her youth. She was rocking a baby in a swing
made of a blanket tied at both ends to ropes
hanging from the ceiling. Trining, his other child,
a girl of four, was in a corner playing siklot
solemnly all by herself.
Sa banggerahan sang ila balay, may duwa ka banga nga puno
sang tubig. Gin ubos niya ang isa sa iya tiil, ginpabugnawan
niya iya guya kag ginlimpyohan niya ang iya mga butkon
gamit ang isa pa. Ang kasanag halin sa suga nagasulod ang
yabok sang sa banggrahan. Sa kasanag nadiskubre niya ang
kaanyag ang iya nga butkon. Ginalugoran ya ini sang bato
kag nangin matingkad ang kayumanggi nga duag sini. Nakita
niya ang iya kaugalinon nga gahum saiya mga butkon. Ang
iya asawa nagabatiti sang iya bata sa sulod sang ila balay.
Nagsulod siya sa iya balay kag nakahanda na ang panyapon.
Indi magkaon si Tinay; indi niya mabayaan ang ila bata,
hambal niya. Gamayon siya nga babayi pero Makita mo sa
iya sa gihapon ang kaanyag sa iya pagkadalaga. Ginaduyan
duyan niya ang bata gamit ang aboy-aboy nga himo sa habol
nga nakahigot sa kisame. Si Trining ang isa ya ka bata, mga
apat ka tuig ang edad, ara sa kilid nagahampang sang siklot
nga naga-isahanon.
Everything seemed a dream, a large spreading
dream. This little room with all the people
inside, faces, faces in a dream. That woman in
the fields, this afternoon, a colored, past dream
by now. But the unrest, the fever she had left
behind… was still on him. He turned almost
savagely on his brother and spoke to break these
two grotesque, dream bubbles of his life. “When
I was your age, Vidal, I was already married. It is
high time you should be settling down. There is
Milia.”
Daw halos dalamgohanon lamang ang mga
butang. Ang gamay nga hulot nga
napuno sang tawo sa sulod, mga
dagway, dagway sa dalamgohanon. Ang
babayi sa humayan sini nga hapon, may
duag nga lipas nga damgo. Pero ang
wala sing kapahuwayan, ang iya nga
ginbilin nga halumhum…ara man
gihapon sa iya. Nagbalikid sia gulpi
sa iya utod kag naghmbal para nga
gub-on ang indi manami nga bukal nga
dalamgohanon sa iya kabuhi. “sang
bata pa ako pareho sa imo Vidal,
nangasawa na ako. Amo na ina ang
tyempo nga mangasawa ka naman. Ara si
Milia.

“I have no desire to marry her nor anybody else.
Just—just—for five carabaos.” There! He had
spoken out at last. What a relief it was. But he
did not like the way his brother pursed his lips
tightly That boded not defeat. Vidal rose,
stretching himself luxuriously. On the door of the
silid where he slept he paused to watch his little
niece. As she threw a pebble into the air he
caught it and would not give it up. She pinched,
bit, shook his pants furiously while he laughed in
great amusement.
“Indi ko siya gusto nga pangasaw-on siya ukon
bisan sin-o paman. Para lang- para lang sa lima
ka karabaw.” Kag nahambal gid man niya sang
ang gusto niya ihambal. Pero indi niya
nagustohan ang pagkuyom sang bibig sang iya
utod nga daw indi gid magpapirdi. Nagtindog
si Vidal kag hambog niya nga gin-unat ang iya
kaugalingon. Sa pirtahan sang ila balay ang iya
nga gamay nga hinablos nagahaboy sang bato
sa hangin ginsawo niya ini kag indi niya ini
pagihatag sa iya. Ginakusi , ginakagat-kagat
kag gina butong na sini ang iya dilargo
samtang sya nagakadlaw sa pagkahamot sa iya
pagsunlog sa iya hinablos.
“What a very pretty woman Trining is going to
be. Look at her skin; white as rice grains just
husked; and her nose, what a high bridge. Ah,
she is going to be a proud lady… and what deep,
dark eyes. Let me see, let me see. Why, you
have a little mole on your lips. That means you
are very talkative.”
“You will wake up the baby. Vidal! Vidal!” Tinay
rocked the child almost despairingly. But the
young man would not have stopped his teasing if
Fabian had not called Trining to his side.
“Why does she not braid her hair?” he asked his
wife.
“Oh, but she is so pretty with her curls free that
way about her head.”
“Mangin maanyag gid nga babayi si
Trining. Tan-awa ang iya panit maputi
sya ugaling daw kapareho sang pasi;
ang iya nga mataas nga ilong. Ah,
mangin maanyag sya nga babayi… kag
ang iya nga mga madalom kag madulom
nga mga mata. Ngaa may gamay ka nga
alom sa imo bibig. Buot silingon
mangin wakalan ikaw.”
“Bungawon mo ang katulogon sang akon
bata, Vidal! Vidal!” Ginduyan ni
Tinay ang bata para indi ini
mabugtaw. Pero wala kontani siya
naguntat sa pagsunlog sa iya hinablos
kon wala gintawag ni Fabian si
Trining palapit sa iya.
“Ngaa wala niya gina pungos ang iya
buhok.”ginpamankot niya ang iya
asawa.
“Pero gwapa sya kon nakaluwagay ang
iya kulot nga buhok.”
“We shall have to trim her head. I will do it
before going out to work tomorrow.”
Vidal bit his lips in anger. Sometimes… well, it
was not his child anyway. He retired to his room
and fell in a deep sleep unbroken till after dawn
when the sobs of a child awakened him. Peering
between the bamboo slats of the floor he could
see dark curls falling from a child’s head to the
ground.
“Dapat guntinangan naton ang iya
buhok. Bwas antis ko mag kadto sa
obra guntingan ko siya.”
Ginkagat ni Vidal ang iya bibig sa
kaugot. Kisa…sabagay indi ya man ina
bata. Nagsulod nalang siya sa iya nga
hulot kag nagtulog sang mahamuok sang
ang hilibion sang bata ang nakapukaw
sa iya. Naglantaw sya sa salog nga
himo sa cawayan, didto nagakahulog
ang kulot nga buhok sang bata
padulong sa duta.
He avoided his brother from that morning. For
one thing he did not want repetitions of the
carabao question with Milia to boot. For another
there was the glorious world and new life
opened to him by his work in the master’s house.
The glamour, the enchantment of hour after hour
spent on the shadow-flecked ylang-ylang scented
patio where she molded, shaped, reshaped many
kinds of men, who all had his face from the clay
she worked on.
“Wala niya ginasapak ang iya nga
utod sadto nga adlaw. Isa ka rason
nga indi na masulit pa ang pagabaisan
nila ang mga karabaw kag ang
pagpangasawa kay Milia. Kag isa pa
may yara nga trabaho nga naghulat sa
iya sa balay sang iya nga amo. Ang
bilidhon, ang mhika sang inoras nga
nakalipas sa may handong sang may
halimuyak sang ylang-ylang nga
dalanon kon sa diin nagalilok siya,
sang nanari sari nga mga tawo, kag
pigra kon sa diin ang iya nawong ang
naka-ukits sa mga ini.”
In the evening after supper he stood by the
window and told the tale of that day to a very
quiet group. And he brought that look, that was
more than a gleam of a voice made weak by
strong, deep emotions.
His brother saw and understood. Fury was a high
flame in his heart… If that look, that quiver of
voice had been a moth, a curl on the dark head
of his daughter…
Sa kagabihon matapos ang panyapon
nagtindog sya sa may bintana kag
nagahalambalanon nahanungod sa iya
adalw sa kawalan. Kag dala ya ang
dagway nga ina, sobra pa sa mabatian
mo nga tingog nangin maluya lang
tungod sa tam-an ka dalom nga
balatyagon.
Nakita niya ini kag naintidihan. Ang
kaakig nagabagunos sa iya tagipusoon
… Kon ang dagway nga ina, ang tingog
kon parehos sa gamogamo, kag sa kulot
nga buhok sang iya bata…
Now more than ever he was determined to have
Milia in his home as his brother’s wife… that
would come to pass. Someday, that look, that
quiver would become a moth in his hands, a
frail, helpless moth.
When Vidal, one night, broke out the news
Fabian knew he had to act at once. Miss Francia
would leave within two days; she wanted Vidal
to go to the city with her, where she would finish
the figures she was working on.
Nangin purisigido pagid sya nga
mangin asawa ni Vidal si Milia…
palamapason ya lamang ini. Sa pila ka
adlaw, ang pagkaulaw sang iya tinog
kag ang iya balatyagon, mangin
kaparehos sang gamogamo sa iya mga
kamot, mangin isa na lang ka
makalulooy nga gamogamo. Sang isa ka
gabi nga nabatian niya ang balita kay
Vidal, nahibalo-an niya nga
kinanghanglan ya na maghulag. Sa
sulod sang duha ka adlaw magalaktat
si Francia; gusto niya nga updon si
Vidal sa siudad kon sa diin niya
tapuson ang mga pigura nga iya
ginpanghimo.
“She will pay me more than I can earn here, and
help me get a position there. And shall always be
near her. Oh, I am going! I am going!”
“And live the life of a—a servant?”
“What of that? I shall be near her always.”
“Why do you wish to be near her?”
“Why? Why? Oh, my God! Why?”
“ Paga bayaran niya ako sang mas mahal kaysa
sa gina baton ko diri, kag buligan niya ako nga
may ara man ako sang trabaho didto. Kag
pirmi ako malapit sa iya. Maupod ako!
Maupod ako!.”
“Kag mangabuhi bilang isa ka ulipon?”
“Ano man ang malain sina, kon mangin
kaupod ko siya pirmi?”
“Ngaa bala nga gusto mo nga mangin malapit
sa iya?”
“Ngaa? Ngaa?,oh,diyos ko, ngaa ayhan?”
That sentence rang and resounded and vibrated
in Fabian’s ears during the days that followed.
He had seen her closely only once and only
glimpses thereafter. But the song of loveliness
had haunted his life thereafter. If by a magic
transfusing he, Fabian, could be Vidal and…
and… how one’s thoughts can make one forget of
the world. There she was at work on a figure
that represented a reaper who had paused to
wipe off the heavy sweat from his brow. It was
Vidal in stone.
Ang mga tinaga nagatagring sa
dilunggan ni Fabian sa sunod nga mga
inadlaw. Nakita niya lamang ina sang
tumalagsa. Pero ang halambitanon sang
iya kaanyag naga awat sang iya pinsar
sang iya kabuhi. Kon may yara lamang
sang misterio, ayhan si Fabian mangin
pareho kay Vidal nga kon paano ang
painoino sang iya makapaplipat sang
kalibutan. Kag yara sya naga lilok
sang pigura sang mangangani nga naga
trapo sang balhas sa iya kilay.
Pigura ni Vidal.
She smiled graciously at him while he made
known himself; he did not expect she would
remember him.
“Ah, the man with the splendid arms.”
“I am the brother of Vidal.” He had not
forgotten to roll up his sleeves.
He did not know how he worded his thoughts,
but he succeeded in making her understand that
Vidal could not possibly go with her, that he had
to stay behind in the fields.
Nagyuhom siya sa iya samtang ginapakilala
niya ang iya kaugalingon; wala niya
ginahaom-haom nga madumduman sya sini.
“ Ah, ang lalaki nga may maambong nga mga
butkon.”
“Ako ang utod ni Vidal.” Ginkalukos niya ang
iya nga pako. Indi siya makabalo kon paano
ihamabal ang iya nga paminsaron pero nangin
madinalag-on siya sa pag paintyendi sa iya nga
indi dapat mag-upod sa iya si Vidal, nga
kinahanglan ya magtinir sa panganihan.
There was an amusement rippling beneath her
tones. “To marry the girl whose father has five
carabaos. You see, Vidal told me about it.”
He flushed again a painful brick-red; even to his
eyes he felt the hot blood flow.
“That is the only reason to cover up something
that would not be known. My brother has wronged
this girl. There will be a child.”
She said nothing, but the look in her face
protested against what she had heard. It said, it
was not so.
May paghanglas sa iya nga mga tono.
“ Para mngasawa sang babayi nga ang
may yara sang lima ka karabaw ang iya
amay?
“Amo lang ina ang rason para nga
matabunan ang isa ka bagay para indi
mahibalo-an. Ang akon utod may yara
sang kasalanan nga nahimo sa babayi
nga ini. Nagabusong ini.”
Wla siya sang ginhambal pero
nagaprotesta ang iya pinsar sa mga
halambalanon sini.
But she merely answered, “I understand. He
shall not go with me.” She called a servant, gave
him a twenty-peso bill and some instruction.
“Vidal, is he at your house?” The brother on the
patio nodded.
Now they were alone again. After this afternoon
he would never see her, she would never know.
But what had she to know? A pang without a
voice, a dream without a plan… how could they
be understood in words.
Pero nagsabat siya, “Naintindihan
ko. Indi sya mag-upod sa akon.”
Gintawag niya ang isa ka sulogoon kag
gintagaan sang bents pesos kag
ginsugo ini.
“Si Vidal, ara sa siya bala sa inyo
balay?”. Nagtango sya .
Subong sila nalang nga duwa ang
bilin. Matapos ang hapon nga ini indi
na niya ini makta. Pero ano bala ang
dapat niya mahibalo-an? Ang kasakit
nga walay sang tingog, ang
dalamgohanon nga wala sang plano..
Paano bala sila maintindihan sa
halambalanon.
“Your brother should never know you have told
me the real reason why he should not go with
me. It would hurt him, I know.
“I have to finish this statue before I leave. The
arms are still incomplete—would it be too much
to ask you to pose for just a little while?”
“ Hindi mo dapat pagihambal sa imo utod ang
matuod nga rason kon ngaa indi siya dapat
mag-upod sa akon. Masakitan lang siya,
nahibalo-an ko.”
“Kinahanglan ko tapuson ang istatua nga ini
antis ako maglakat. Ang mga butkon indi pa
natapos- pwede bala nga ikaw anay ang
magposisyon sa makadali?”
While she smoothed the clay, patted it and
molded the vein, muscle, arm, stole the
firmness, the strength, of his arms to give to this
lifeless statue, it seemed as if life left him, left
his arms that were being copied. She was lost in
her work and noticed neither the twilight
stealing into the patio nor the silence brooding
over them.
Samtang siya nagahulma sang pamag-
on , sang iya butkon, ang kusog,
haluson kopya gid sini kon ano ang
may yara sa iya, daw nahubsan sya
sang kabuhi. Nadula siya sa iya nga
ginaobra kag wala niya nanotaran
manlang ang kalinong kag ang kasanag
sang bulan nagabanaag sa ila.
Wrapped in that silver-grey dusk of early night
and silence she appeared in her true light to the
man who watched her every movement. She was
one he had glimpsed and crushed all his life, the
shining glory in moth and flower and eyes he had
never understood because it hurt with its
unearthly radiance.
Sa kasanag sang bulan nakit-an niya
ang matinuod-tuod nga kasanag sa
lalaki nga nagtanaw sa iya nga tanan
nga hulag. Siya lamang ang nasiplatan
niya sa bilog ya nga kabuhi, ang
kaanyag sang gamogamo, ang bulak, ang
mga mata nga indi niya maintindihan
tungod nga nasakitan siya sang
kasanag sang mga butang nga para sa
iya wala nagkaangay sa kalibutan.
If he could have the whole of her in the cup of
his hands, drink of her strange loveliness,
forgetful of this unrest he called life, if… but his
arms had already found their duplicate in the
white clay beyond…
When Fabian returned Vidal was at the batalan
brooding over a crumpled twenty-peso bill in his
hands. The haggard tired look in his young eyes
was as grey as the skies above.
He was speaking to Tinay jokingly. “Soon all your
sampaguitas and camias will be gone, my dear
sister-in-law because I shall be seeing Milia every
night… and her father.” He watched Fabian
cleansing his face and arms and later wondered
why it took his brother that long to wash his
arms, why he was rubbing them as hard as that…
Ω amay.”
Kon pwede palang nga angkunon niya ini sa
iya nga mga kamot, pagaimnon ang
tumalagsahon nga kaanyag sini, malipatan ang
walay kapahuwayan nga kabuhi, kon pwede
lang… pero ang iya nga butkon nakakita na
sang kapareha sang hulma sini sa daga…
Sa pagpuli ni Fabian sa ila balay, si Vidal
ara sa sa ila banggirahan nagakapot sang
bente pesos sa iya kamot. Ang kakapoy
makitan s iya mga mata nga daw kaparehos
sang gal-om sa langit . Nagaistorya siya sa
kay Tinay kag naghambal, “Lapit nalang ang
imo nga mga Sampaguita kag mga Camias maubos
ina akon umagad kay tungod nga pagabisitahon
ko si Milia kada gabi kag ang iya nga
Ginatanaw niya si Fabian nga nagahilam-os
sang iya nga guya kag nagalimpyo sang iya
nga mga butkon kag sa ulihi ginakabalak-an
niya kon ngaa bala amo gid na ka dugay ang
paghugas niya sang iya mga butkon kag ngaa
amo ka kusog sang pagpangbagnus sini.
THANK YOU!