Discours als narratief

prof. dr. Paul Sambre

discoursanalyse en Italiaanse taalkunde
MIDI – Multimodality, Interaction & Discourse

1 Taal en Discours
Faculteit Letteren
1. narratieve theorie

1.1 over sprookjes en vertelfuncties

1.2 narratologie
1.3 intertextualiteit
1.4 sociolinguïstische benadering
 1.1 Sprookjes en vertelfuncties: Propp
• Vladimir Propp
• Russich literatuurtheoreticus en taalkundige, interesseerde zich voor folklore
• onderscheid tussen personages (dramatis personae) en de rollen of functies die ze
vervullen in een verhaal
• in het voorbeeld: held is protagonist (personage) in verhaal, die kan verschijnen in
uiteenlopende activiteitsdomeinen (narratieve functies)
• definitie functie: handeling van personage vanuit het standpunt van de betekenis in het
verloop van de intrige

Propp, Vladimir (1928). Morphology of the folktale. Indiana Bloomington: University of Indiana.
3 [Engelse vertalingen vanaf 1958]
 1.1 Sprookjes en vertelfuncties
personages functies
• slechterik / villain 1 afwezigheid – verwijdering / 2 verbod / 3 overtreding
• donor / 4 verkenning – vragen / 5 overbrenging info of
boodschap / 6 bedrog / 7 medeplichtigheid / 8
• helper misdrijf/stap/daad of gebrek/gemis / 9 mediëring-
• prinses of gezochte persoon overgang / 10 tegendaad / 11 vertrek / 12
proef/ondervraging/aanval / 13 reactie / 14 magisch
• opdrachtgever voorwerp / 15 verplaatsing naar ander koninkrijk / 16
• held strijd/confrontatie / 17 teken / 18 nederlaag–
overwinning / 19 herstel / 20 terugkeer / 21
• valse held
achtervolging / 22 hulp / 23 aankomst incognito / 24
eisen / 25 moeilijke opdracht / 26 opdracht volbracht /
27 herkenning / 28 ontmaskering / 29 transfiguratie /
30 (be)straf(fing) / 31 huwelijk en/of troonsbestijging
4 Propp, Vladimir (1928). Morphology of the folktale. Indiana Bloomington: University of Indiana.
 1.1 Sprookjes en vertelfuncties
• elke functie wordt analytisch
opgedeeld in subfuncties

5
 1.1 Sprookjes en vertelfuncties
• sprookjes kunnen worden
gecatalogeerd als typische
sequensen van functies

6 Faculteit Letteren

1.1.1 Kritiek op Propp
• plus
• formalistische verhaaltheorie los
historische rol van de auteur
• tekstimmanente analyse:
hors du texte, point de salut
• grote invloed op de narratologie
• min
• vele sprookjes geen 31 functies
noch lineaire structuur
• van toepassing op één bepaald type
sprookje
• veel verhaalaspecten onontgonnen
• algemeen prototype ontoereikend
7
Lévi-Strauss:
structuralistische antropologie
• dubbelzinnig formalisme bij Propp door
• gebrek aan veldwerk
• focus culturele context
• formalisme blijft gebonden aan
inhoud
• Bremond
• typologie berust op één subtype: dat
van de drakendoder
• reductie tot drie sequenties:
verslechtering-verbetering /
verdienste-beloning / straf
 1.1.2 Greimas, actantieel model
• Litouws taalkundige: interesse voor
mythologie
• 6 rollen verbinden
• handelende instanties
(personages)
• en objecten
• 3 assen
• willen (subject, object)
• kunnen (adjuvant, opposant)
• transmissie of kennis
(bestemmer/bestemmeling)
8 Greimas, Algirdas J. (1986) [1966]. Sémantique structurale. Paris: P.U.F.
samenvatting basisactanten
1. Subject (S): Dit is het actieve personage dat handelt of probeert een doel te bereiken in het verhaal. Het is meestal het
hoofdpersonage of de protagonist.
2. Object (O): Dit is het doel of object van verlangen van de subject. Het is wat de subject probeert te bereiken of te verwerven.
3. De Helper/Adjuvant (A): Dit is een personage dat het subject helpt bij het bereiken van zijn doel. Het biedt steun, advies of
hulp aan het subject.
4. De Tegenstander /Opposant (O): Dit is een personage dat de subject tegenwerkt en probeert te voorkomen dat hij zijn doel
bereikt. Het creëert obstakels of conflicten voor de subject.
5. De Zender/Destinateur (D): Dit is een personage dat een bevel, opdracht of informatie geeft aan de subject. Het kan de plot
in beweging zetten door de subject te motiveren om actie te ondernemen.
6. De Ontvanger/Destinataire/Récepteur (R): Dit is een personage dat de acties van de subject ontvangt of beïnvloedt. Het kan
het effect van de acties van de subject ervaren of erop reageren.
• door deze actanten te identificeren en hun onderlinge relaties te analyseren, kan het actantieel model helpen om de structuur en
dynamiek van een verhaal te begrijpen.
• raamwerk om de rollen van verschillende personages te onderscheiden en
• de ontwikkeling van plotlijnen te analyseren.

9 Faculteit Letteren
 1.1.2 Greimas, actantieel model
voorbeeld
• subject / begunstiger/destinateur (koning)
• geeft object (dochter)
• aan subject / begunstigde / destinataire (held)
• op voorwaarde dat de held de tegenstander
(draak, heks) uitschakelt
• in zijn strijd wordt het heldhaftige subject ook
bijgestaan door helpers
(magisch zwaard, paard, schildknaap, moed
van de prins)
• zijn zwaktes versterken zijn tegenstander
(draak, heks, vermoeidheid van de prins en
andere zwaktes)

10 Greimas, Algirdas J. (1986) [1966]). Sémantique structurale. Paris: P.U.F.

 1.1.2 Greimas, actantieel model - kritiek
pluspunten
• structuur en ordening, werkt goed bij klassieke
verhalen als middeleeuwse queestes
• toont universele functionele verhaalstructuur
• analytische opbouw leent zich tot diepgang in
motieven van en conflicten tussen actanten
• leidt tot ontwikkeling van narratologie als
wetenschappelijk gefundeerde semiotische
theorie, binnen de structuralistische literaire
theorie van de jaren 60-80
• maakt overeenkomsten tussen teksten
zichtbaar
• toepasbaar op andere vormen van verhalen
zoals film, theater en reclame.
11 Greimas, Algirdas J. (1986) [1966]. Sémantique structurale. Paris: P.U.F.
minpunten
• oververeenvouding van narratieve complexiteit
• modernistische literatuur stelt innerlijke leefwereld van
personages centraal
• behandelde universele structuren zijn cultureel-westers
bepaald
• nieuwe politieke bewegingen (Black power, feminisme,
postkoloniale theorie) stellen niet het universele centraal,
maar de specificiteit en sociale positie van
(minderheids)groepen of culturele settings
• gedetailleerde lectuur van individuele en specifieke
teksten legt klemtoon op interpretatie en verschillen
binnen en tussen teksten (poststructuralisme)
• onvoldoende aandacht voor emotionele en affectieve
aspecten van verhalen en relaties tussen actanten, de
klemtoon ligt hier op hun daden
 1.2 narratologie
• onderdeel van literaire kritiek en antropologie die verhalen centraal stelt
• centrale vraag: wie vertelt wat en hoe?
• spin-off van Propps werk: diens verhaaltheorie evolueerde naar een verteltheorie
• gebruikte dominante Saussuriaanse taalkunde als model voor literaire analyse
• centrale positie van Frankrijk
• Tzvetan Todorov, gebruikte als eerste het begrip narratologie
• Roland Barthes: semiotiek van kleine cultuurverschijnselen en onderliggende
mythologie, die de rol van de lezer beklemtoont
• Gérard Genette (Figures)
• leidende figuur in Nederlands taalgebied: Mieke Bal

12
 1.2.1 narratologie: basisbegrippen
• histoire H: • voorbeeld: detectiveverhaal
geschiedenis of verhaal (Eng: story)
narratieve inhoud wat gebeurde er?
• temps du récit en vertelvolgorde:
• A1 (ontdekking – 5 blz.)
• récit R:
vertelling (Eng.: • B2 (flashback – 100 blz.)
discourse): hoe wordt het verhaal verteld? • C3 (oplossing 2 blz.)
• séquence narrative: • analepsis van B
narratieve sequentie (Eng: plot) • temps de l’histoire:
• prolepsis: anticipatie R voor H chronologische volgorde
• analepsis : retrospectie R na H
B1, A2, C3
• temps/tijd
• temps de l’histoire – vertelde tijd (tH):
tijd waarover wordt verteld
• temps du récit – tijd van vertelling (tR):
tijd die het verhaal eraan besteedt
13 Faculteit Letteren
 1.2.1 narratologie: basisbegrippen
• histoire H:
geschiedenis of verhaal (Eng: story)
narratieve inhoud wat gebeurde er?
• récit R:
vertelling (Eng.:
discourse): hoe wordt het verhaal verteld?
• séquence narrative:
narratieve sequentie (Eng: plot)
• prolepsis: anticipatie R voor H
• analepsis : retrospectie R na H
• temps/tijd
• temps de l’histoire – vertelde tijd (tH):
tijd waarover wordt verteld
• temps du récit – tijd van vertelling (tR):
tijd die het verhaal eraan besteedt
Kaempfer, K., Micheli, R. (2005). Méthodes et problèmes: la temporalité narrative.
14 Université de Lausanne: Section de français.
Faculteit Letteren
 1.2.1 narratologie: basisbegrippen
• histoire H:
geschiedenis of verhaal (Eng: story)
narratieve inhoud wat gebeurde er?
• récit R:
vertelling (Eng.:
discourse): hoe wordt het verhaal verteld?
• séquence narrative:
narratieve sequentie (Eng: plot)
• prolepsis: anticipatie R voor H
• analepsis : retrospectie R na H
• temps/tijd
• temps de l’histoire – vertelde tijd (tH):
tijd waarover wordt verteld
• temps du récit – tijd van vertelling (tR):
tijd die het verhaal eraan besteedt
15
Par exemple, pour anticiper sur mon séjour en
Normandie j'entendis à Balbec un inconnu que je
croisai sur la digue dire: La famille du directeur du
ministère des Postes. Or (comme je ne savais pas
alors l'influence que cette famille devait avoir sur
ma vie), ce propos aurait dû me paraître oiseux
[...].
Proust, A la recherche du temps perdu
prolepsis 1: verteller kondigt belang van het vorige
feit aan voor later moment in vertelling “pour
anticiper”
prolepsis 2: “je ne savais pas alors l’influence”
prolepsis 2
belangrijker voor verhaal dan
prolepsis 1
Faculteit Letteren
 1.2.2 narratieve vertelinstantie
diëgese: het spatio-temporele universum aangeduid door de vertelling
“La diégèse est l’univers spatio-temporel désigné par le récit.”
(Genette 1972: 280) [English: diegesis]

• heterodiëgetisch: verteller maakt geen deel uit van verhaal (vaak alwetend)
• homodiëgetisch: personage is verteller-personage binnen het verhaal
• autodiëgetisch: protagonist en verteller vallen samen

• opgelet:
verteller (verhaaltechnisch) niet verwarren met de auteur (biografische persoon)!

16 Genette, Gérard (1972). Figures III. Paris: Seuil. Faculteit Letteren

 1.2.3 focalisatie
relatie tussen
object (gerepresenteerde vertelwerkelijkheid)
en een subject (de positie van de verteller)
• nulfocalisatie
• verteller weet meer dan de personages,
hij kent al hun gedachten en gevoelens en het verloop van het verhaal
(alwetend verteller, narrateur omniscient, bird’s eye perspective)
• « c’est un récit où le narrateur en dit plus que n’en sait chacun des personnages”
• externe focalisatie
• verteller weet minder dan zijn personages,
handelingen en bewegingen worden gevolgd van buitenaf,
• als door het oog van een camera (zien), geen toegang tot hun gedachten en gevoelens
• « le narrateur ne rapporte que les apparences extérieures de l’histoire;
le narrateur tient le lecteur en attente »
• interne focalisatie:
• de verteller denkt en voelt vanuit en weet evenveel als het personage
focus van waarneming komt uit subjectieve bewustzijn van een personage in het verhaal,
• de gedachten en gevoelens van andere personages zijn niet toegankelijk
• focalisation interne fixe: voortdurend zelfde personage of multiple: afwisselende personages

17 Faculteit Letteren
 1.2.3 focalisatie: voorbeelden
• alle voorbeelden ontleend aan klassieke Franse roman, voornamelijk 19de
eeuw, of kinderliteratuur
• daarmee tonen we aan
• dat romans in een bepaalde historische periode focalisatietechnieken
binnenbrengt in de roman
• dat focalisatie niet beperkt is tot zeer elitaire vormen van literatuur
• uitdrukkingen in vet zijn focalisateurs: ze brengen een focalisatieshift tot stand

Tsimbidy, Myriam, Enseigner la littérature de jeunesse.

18 Toulouse: Presses Universitaires du Mirail.
Faculteit Letteren
 1.2.3 focalisatie – voorbeeld nulfocalisatie
Vers le milieu du mois d'octobre 1829, monsieur
Simon Babylas Latournelle, un notaire, montait du
Havre à Ingouville, bras dessus bras dessous
avec son fils, et accompagné de sa femme, près
de laquelle allait, comme un page, le premier
clerc de l'Étude, un petit bossu nommé Jean
Butscha. Quand ces quatre personnages, dont
deux au moins faisaient ce chemin tous les soirs,
arrivèrent au coude de la route qui tourne sur
elle-même comme celles que les Italiens
appellent des corniches, le notaire examina si
personne ne pouvait l'écouter du haut d'une
terrasse, en arrière ou en avant d'eux, et il prit le
médium de sa voix par excès de précaution.[...]
(Balzac, incipit de Modeste Mignon, 1844).
19
Le baron Simon-Jacques Le Perthuis des Vauds était un
gentilhomme de l'autre siècle, maniaque et bon. Disciple
enthousiaste de J.-J. Rousseau, il avait des tendresses
d'amant pour la nature, les champs, les bois, les bêtes.
[…] Sa grande force et sa grande faiblesse, c'était la
bonté, une bonté qui n'avait pas assez de bras pour
caresser, pour donner, pour étreindre, une bonté de
créateur, éparse, sans résistance, comme
l'engourdissement d'un nerf de la volonté, une lacune
dans l'énergie, presque un vice. Homme de théorie, il
méditait tout un plan d'éducation pour sa fille,
voulant la faire heureuse, bonne, droite et tendre. Elle
[Jeanne] était demeurée jusqu'à douze ans dans la
maison, puis, malgré les pleurs de la mère, elle fut mise
au Sacré-Coeur. »
(Guy de Maupassant, Une Vie)
Faculteit Letteren
 1.2.3 focalisatie – voorbeeld externe
La belle se levait à Comme il faisait une chaleur de tente-trois degrés, le boulevard Bourdon se trouvait
quatre heures du absolument désert.
matin, et se Plus bas le canal Saint-Martin, fermé par les deux écluses étalait en ligne droite son eau
dépêchait de couleur d'encre. Il y avait au milieu, un bateau plein de bois, et sur la berge deux rangs de
barriques.
nettoyer la maison
Au delà du canal, entre les maisons que séparent des chantiers le grand ciel pur se
et d’apprêter le découpait en plaques d'outremer, et sous la réverbération du soleil, les façades blanches […]
dîner pour la les quais de granit éblouissaient. Une rumeur confuse montait du loin dans l'atmosphère
famille […] quand tiède ; et tout semblait engourdi par le désœuvrement du dimanche et la tristesse des jours
elle avait fait son d'été. Deux hommes parurent. L'un venait de la Bastille, l'autre du Jardin des Plantes. Le plus
ouvrage, elle lisait, grand, vêtu de toile, marchait le chapeau en arrière, le gilet déboutonné et sa cravate à la
elle jouait du main. Le plus petit, dont le corps disparaissait dans une redingote marron, baissait la tête
clavecin, ou bien sous une casquette à visière pointue. Quand ils furent arrivés au milieu du boulevard, ils
chantait en filant s'assirent à la même minute, sur le même banc.
Pour s'essuyer le front, ils retirèrent leurs coiffures, que chacun posa près de soi ; et le petit
(J.M. Leprince de
homme aperçut écrit dans le chapeau de son voisin : Bouvard ; pendant que celui-ci
Beaumont, La distinguait aisément dans la casquette du particulier en redingote le mot : Pécuchet. » [...]
Belle et la bête) (Flaubert, Bouvard et Pécuchet, 1881)

20 Faculteit Letteren
 1.2.3 focalisatie – voorbeeld interne
Frédéric, en face, distinguait
l'ombre de ses cils. Elle trempait
ses lèvres dans son verre, cassait
un peu de croûte entre ses doigts ;
le médaillon de lapis-lazuli, attaché
par une chaînette d'or à son
poignet, de temps à autre sonnait
contre son assiette. Ceux qui
étaient là, pourtant, n'avaient pas
l'air de la remarquer. » [...]
(Flaubert, L'Éducation
sentimentale, 1869).
21
Le garçon eut l’impression de voir une île
magique: des blocs de pierre noirs tachetés
d’or de détachaient du ciel qui était d’un vert
transparent. Au sommet de l’île se dressait
un géant les bras tendus vers le ciel, et dans
la mer, blanche comme du lait, nageaient les
baleines, des requins et d’énormes monstres
marins. En se rapprochant, Nils comprit que
les blocs de pierre étaient des maisons et le
géant une église aux tours carrées. Les
animaux marins étaient des navires.”
(Sella Lagerlöf, Le merveilleux voyage de
Nils Holgersson)
Faculteit Letteren
 1.2.4 focalisatieshifts binnen verhaal

• externe focalisatie: werkwoorden van visuele perceptie

• enter geeft scene weer vanuit viewpoint van man.
• gaze visueel externe perspectief van kind,
• mumbling is wat personages horen
• interne focalisatie: felt vanuit de emoties van het kind (indien het gaat om zintuiglijk voelen van de hand,
dan kan dit overigens ook beschouwd worden als externe focalisatie
• nulfocalisatie: “murdering… future“
• we horen dat, maar niet wat de man mompelt, dit laatste wordt aangereikt door de verteller
• inhoud vanuit alwetende perspectief: man betrokken bij moord,
interne perspectief van personages heeft geen toegang tot deze kennis
Renkema, J. (2006). Introduction to discourse studies. Amsterdam & Philadelphia:
22 Benjamins.
Faculteit Letteren
 1.2.5 toepassingen focalisatie: film en videogame

algemeen idee specifieke illustraties

• focalisatie is een verteltechniek
• we kunnen deze overdragen naar
andere, bij voorbeeld visuele vormen
van narrativiteit
• de ideeën uit de literaire narratologie
worden vaak verplaatst naar het
domein van de filmtheorie
• en van daaruit verder gebruikt in
nieuwe genres, zoals video games

23 Faculteit Letteren
 1.2.5 toepassingen focalisatie: film en videogame

24 Faculteit Letteren
 1.2.5 toepassingen focalisatie: film en videogame
• focalisatie kan worden doorgetrokken tot
cameraperspectief
• talig
• standpunt scooterbestuurder, die dominant spreekt,
de boer beperkt zich tot korte interventies
• + visueel
• extern standpunt bestuurder
(visuele waarneming)
• intern standpunt bestuurder
(gevoel - verwondering)
• extern standpunt boer
• 2 externe viewpoints worden sequentieel georchestreerd
door regisseur met bird’s eye perspectief
• humoristisch effect door layering van perspectieven: ons
kijkersperspectief uitgebreid van scooter naar boer, hieruit
ontstaat humoristisch effect

25 Faculteit Letteren
 1.2.5 toepassingen focalisatie: film en videogame
• nulfocalisatie in bird’s eye perspectief van bovenuit
= objectieve waarneming van het geheel
• gamer kruipt in huid van extern tennispersonage
(Serena Williams, Robert Federer) van waaruit
hij dient te anticiperen op plek waar bal landt, vaak
ontbreekt het de speler aan die visuele expertkennis
• gele spots in spel markeren punten waar tennisexpert bal
denkt te zien landen
= interne focalisatie van het denken van de toptennisser
• ludodiëgese: interactiviteit van speler in game wordt
aangestuurd door de perceptie van focalisatie (Pinchbeck
2007)
• speelmodi switchen focalisaties of perspectieven aan en
af
• ook andere beeldelementen of muziek kunnen
diëgetisch-focaliserende functie hebben

Allison, F. (2015). Whose mind is the signal? Focalization in video game narratives.
26 In DiGRA Conference.
Faculteit Letteren
 1.2.5 toepassingen focalisatie: film en videogame
• nulfocalisatie in bird’s eye perspectief van bovenuit
= objectieve waarneming van het geheel
• gamer kruipt in huid van extern tennispersonage
(Serena Williams, Robert Federer) van waaruit
hij dient te anticiperen op plek waar bal landt, vaak ontbreekt
het de speler aan die visuele expertkennis
• gele spots in spel markeren punten waar tennisexpert bal denkt
te zien landen
= interne focalisatie van het denken van de toptennisser
• ludodiëgese: interactiviteit van speler in game wordt
aangestuurd door de perceptie van focalisatie (Pinchbeck 2007)
• speelmodi switchen focalisaties of perspectieven aan en af
(bij het ontbreken ervan krijgen we
nul- of externe focalisatie)
• ook andere beeldelementen of muziek kunnen diegetisch-
focaliserend functie hebben
(dwingende muziek wijst bijvoorbeeld op waarschuwing of
snelheid)

Allison, F. (2015). Whose mind is the signal? Focalization in video game narratives.
27 Faculteit Letteren
In DiGRA Conference.
 1.2.5 discoursanalyse en games?
James Paul Gee Astrid Ensslin
• game based learning • textualiteit
(goede) video games versterken leerprocessen van games
t.o.v. klassieke teksten
• 16 positieve aspecten van games
• identiteit: verworven door speler via het personage dat ze “spelen” • lexicon, metaforen en buddylects
• productie: gamer draagt bij tot het verhaal • discourspatronen online gamers
• gesitueerde betekenis van woorden in spelsituaties • onderliggende ideologie
• probleemoplossend denken ras, gender…
• teamgerichte interactie leidt tot delen van kennis
• cross-functionele teams met samenwerking tussen verschillende skills
• performantie gaat vooraf aan competentie
(in tegenstelling tot klassiek leren van taal)
• recenter ook toegepast op sociale media

28
 1.3 intertextualiteit
• Dit begrip dook op als een 1.3.1
eigenschap van teksten bij De definitie
Beaugrande & Dressler 1.3.2
• We definiëren het begrip en tonen dialogiciteit in sociaal-diachronische
de doorwerking ervan aan in literaire discourstheorie
en taalkundige vormen van 1.3.3
discourse studies intertextualiteit in literair Peirceaans
• daarbij kijken we naar sleutelauteurs perspectief
• en enkele toepassingen 1.3.4
intertextualiteit in conversatieanalyse
en ideologie
Slembrouck, S. (2011). Intertextuality. In Zienkowski, J., Verschueren, J. (eds.),
29 Faculteit Letteren
Discursive pragmatics (Vol. 8, pp. 251-266). John Benjamins.
 1.3.1 intertextualiteit: definitie

• tekst interageert met andere teksten op

twee wijzes
• simultaan
• anterieur
• discours transformeert het immanent
(zelfbesloten) en gesloten karakter van
teksten
d.w.z. structurele betekenis van
tekstproduct
krijgt in andere context nieuwe interpretatie
• diachroon proces van structurering
doorheen verschillende genres eigen aan
interdisciplinaire sociale activiteiten
30 Kristeva, J. (1968). Le texte clos. Langages, (12), 103-125. Faculteit Letteren
 1.3.1 intertextualiteit: definitie
eigenschap voorbeeld
• tekst interageert met andere teksten op twee • een debat in Vlaamse media verwijst naar voorbije en
wijzes huidige uitspraken van andere actoren in
maatschappij, wetenschap en politiek, of andere
• simultaan
media
• anterieur
• media integreren partijpolitiek discours van twee
• discours transformeert het immanent politici tijdgenoten in een journalistieke argumentatie
(zelfbesloten) en gesloten karakter van • de verwijzing naar een politieke actor impliceert een
teksten ideologische stellingname hiertegenover
d.w.z. structurele betekenis van tekstproduct (pro/contra/neutraal)
krijgt in context nieuwe interpretatie • deze integratie transformeert de vorm van het
• diachroon proces van structurering doorheen oorspronkelijk discours d.m.v. vertaling van
buitenlandse bronnen
verschillende genres eigen aan
interdisciplinaire sociale activiteiten • fictie verhoudt zich tot de maatschappelijke realiteit
(bv. politieke thriller - politiek)
31 Faculteit Letteren
 1.3.1 intertextualiteit:
definitie
voorbeeld
• welke vormen van
intertekstualiteit herken
je zoal?

32 VRT, 13 december 2023 Faculteit Letteren

 1.3.1 intertextualiteit: theoretisch gevolg
onderscheid tussen geschreven en gesproken taal vervaagt
onderscheid tussen fictieve en reële stemmen valt weg
er bestaat relatie tussen taalgebruik en ideologie
• geschreven taal:
• ooggetuigenverslag (geeft gesproken verklaringen weer)
• krantenartikel (geeft gesproken of geschreven bronnen weer)
• literatuur
(fictieve stemmen kunnen verwijzen naar woorden van biografische personen)
• gesproken taal:
• indirecte weergave: voert geschreven en gesproken stemmen op

33
 1.3.1 intertextualiteit: meer algemeen
• elke tekst kan gezien worden als
een sequentie waarin de schrijver
(hypothetisch) anticipeert op
mogelijke vragen van lezer
• illustratie hiernaast:
linkerbullets zijn tekst
rechterbullets zijn de impliciete
vragen van een potentiële lezer
waarop tekst anticipeert
34
• Tekstwetenschap is geen losstaande
discipline binnen de sociale wetenschappen.
• Hoe kom je tot die conclusie?
• Als je naar de publicaties kijkt die
verschenen zijn in de TW dan zie je geen of
nauwelijks gemeenschappelijke
doelstellingen
• Is dat eigenlijk wel een argument?
• En dat is toch het minste dat je zou
verwachten van onderzoekers die in een
nieuw onderzoeksveld actief willen zijn
• Er zijn toch criteria voor het bepalen van
een onafhankelijke discipline?
Faculteit Letteren
 1.3.1 Julie Kristeva:
intertextualiteit als poststructuralisme:
buiten taal en tekst is niets denkbaars
semiotiek
• Bulgaarse semiotica, vertaalde werk van Bakhtin en
Voloshinov in het Parijs van de jaren ‘1969
• combineerde literaire Russische traditie met de
structuralistische Franse semiotiek
(Benveniste en Jakobson)
• taaluiting is de combinatie van
• énoncé: de betekenis van het gezegde
• énonciation: de productieve en dynamische act
van betekenisgeving in context >> ritme,
uitdrukking van emotie
• onderscheid rationele en emotionele dimensie van
taal
• voorbeeld: ik ben blij
35
symboliek
• we gaan hier minder in op andere boeiende
aspecten van haar werk
• link met de psychoanalyse van Lacan: taal is
de (mannelijke) symbolische ruimte waarin
het kind zich los van emotionele moederband
ontwikkelt tot sprekend subject
• maatschappelijke identiteit ontwikkelt zich
antropologisch volgens deze uitsluiting van
vrouwelijkheid
• ontwikkelt zich tot boegbeeld van feminisme
en feministische literatuurkritiek
Faculteit Letteren
 1.3.2 dialogisme
in sociaal-diachronische discourstheorie
Mikhail Bakhtin (1895-1975)
Russisch filosoof en literatuurtheoreticus
verwierf in jaren ’70 faam in Westen
kernbegrippen
• dialogisme: woordbetekenis geen abstracte
woordenboekbetekenis, maar veeleer
geactualiseerd en afhankelijk van historisch-
discursieve situatie
• polyfonie: door auteur georkestreerde
meerstemmigheid
• heteroglossie: talige gelaagdheid van deze
stemmen, ze verwijzen naar diverse sociale
contexten en taalvormen
combinatie van literaire en sociale visie op discours
Bakhtin, M. M. (2010). The dialogic imagination: Four essays (Vol. 1). University of texas
36 Press.
1.3.2 A. Dostojevski’s
romans
• polyfonie of meerstemmigheid, assemblage van
stemmen
• verteller orkestreert stemmen
• elk personage spreekt voor zich (bv.2.3)
• verteller kan hiernaast aanwezig zijn
• auteur vertelt verhaal vanuit deze meerledige
stemmen meer dan vanuit een centrale idee:
1 verteller, 2 hij, 3 ik
• heteroglossie:
• het gelijktijdig vorkomen van stemmen die
toebehoren aan verschillende sociale
perspectieven, weerspiegeld in dialecten,
jargons, taalregisters eigen aan sociale
groepen
• deze gelaagdheid van polyfonie en sociale variatie
verklaart innovatie van Dostojevski’s romans

Vice, S. (1997). Introducing Bakhtin.

37 Manchester University Press.
Faculteit Letteren
 1.3.2 dialogiciteit in sociaal-diachronische
discourstheorie: B. institutioneel discours: CDA
Norman Fairclough kernbegrippen
• literaire inspiratie leidde tot taalkundige • discourses
kritische discoursanalyse (CDA) manier op de werkelijkheid te
• ontkoppeling van notie intertextualiteit representeren
• (manifeste) intertextualiteit: • genres
aanwezigheid van teksten in een manieren waarop institutionele actoren
andere tekst discursief interageren via vaste
• constitutieve intertextualiteit, tekstvormen
ook interdiscursiviteit: wijze waarop • styles
een een domein genres uit andere de manier waarop discours en genre
domeinen integreert en gestalte geeft aan identiteit van
hercontextualiseert participanten
38 Faculteit Letteren
 1.3.2 dialogiciteit in sociaal-diachronische
discourstheorie: institutioneel discours
genre van old school vacaturebericht
• inhoud
• jobinhoud i.f.v. academisch domein en expertise
kandidaat
• feitelijke benadering: loon i.f.v. anciënniteit en
barema’s
• identiteit
• onpersoonlijke institutionele identiteit
• universitaire identiteit domineert en beschouwd
als bestaand gegeven
• identiteit sollicitant niet gerepresenteerd
• vorm
• onpersoonlijke stijl, passiefconstructies
• lexicale keuzes uit bureaucratische sfeer
Fairclough, N. (1993). Critical discourse analysis and the marketization of public
39 discourse: The universities. Discourse & Society, 4(2), 133-168.
Faculteit Letteren
 1.3.2 dialogiciteit in sociaal-diachronische
discourstheorie: institutioneel discours
vacaturebericht nieuwe techuniversiteit
• inhoud
• narratief: impact universiteit op toekomst
• marktdiscours: onderhandelbaar loon,
banden met industrie, reputatiemanagement
• identiteit
• evolutieve institutionele identiteit: build on success
• universitaire identiteit domineert en beschouwd als
bestaand gegeven
• identiteit sollicitant actief gerepresenteerd; deze kan zelf
een bijdrage leveren aan het vakdomein
• vorm
• catchy logo en openingszin
• conversationele toon (we-you, informal, ring)
• promotionele woordkeuze: dynamisme, energie

40 Faculteit Letteren
 1.3.2 dialogiciteit in sociaal-diachronische
discourstheorie: institutioneel discours en genre-evolutie
old school vacaturebericht
• inhoud
• jobinhoud i.f.v. academisch domein en expertise
kandidaat
• feitelijke benadering: loon i.f.v. anciënniteit en
barema’s
• identiteit
• onpersoonlijke institutionele identiteit
• universitaire identiteit domineert en beschouwd
als bestaand gegeven
• identiteit sollicitant niet gerepresenteerd
• vorm
• onpersoonlijke stijl, passiefconstructies
• lexicale keuzes uit bureaucratische sfeer
Fairclough, N. (1993). Critical discourse analysis and the marketization of public
41 discourse: The universities. Discourse & Society, 4(2), 133-168.
vacaturebericht nieuwe techuniversiteit
• inhoud
• narratief: impact universiteit op toekomst
• marktdiscours: onderhandelbaar loon,
banden met industrie, reputatiemanagement
• identiteit
• evolutieve institutionele identiteit: build on success
• universitaire identiteit domineert en beschouwd als
bestaand gegeven
• identiteit sollicitant actief gerepresenteerd; deze kan zelf
een bijdrage leveren aan het vakdomein
• vorm
• catchy logo en openingszin
• conversationele toon (we-you, informal, ring)
• promotionele woordkeuze: dynamisme, energie
Faculteit Letteren
 1.3.2 dialogiciteit in sociaal-diachronische
discourstheorie: institutioneel discours
Norman Fairclough
• literaire inspiratie leidde tot taalkundige
exploitatie
• ontkoppeling van notie intertextualiteit
• (manifeste) intertextualiteit:
aanwezigheid van teksten in een
andere tekst
• constitutieve intertextualiteit,
ook interdiscursiviteit: wijze waarop
een een domein genres uit andere
domeinen integreert en
hercontextualiseert
42
voorbeeld
• universiteiten integreren promotionele genres en discursieve
technieken eigen aan het domein van marketing
• marketingdiscours schept nieuwe hegemonie: sociale
verandering bewerkstelligd door discours leidt tot dominante
discursieve positie van neoliberaal marktdenken
• gewijzigde institutionele identiteit: universiteit profileert zich
als onderneming
• nieuwe autoriteitsrelatie tussen werkgever, werknemer-klant
• (politieke) kritiek hierop
• negatief: sociale verandering leidt tot toenemende
neoliberalisering van discours
• positief: alternatieven voor universitair marktdiscours
(bv. wijzen op onderzoek naar maatschappelijk activisme en
alternatieve discoursvormen)
Faculteit Letteren
 1.3.3 intertextualiteit in Peirceaans perspectief:
Umberto Eco
Umberto Eco (1932-2016)
• filosoof, mediëvist, semioticus,
cultuurhistoricus, romancier, expert
massamedia
• culturele tekstsemiotiek gebaseerd
op Peirces interpretant
• creatief werk

43 Faculteit Letteren
 1.3.3 intertextualiteit in Peirceaans perspectief:
Umberto Eco
• oneindige semiose (Peirce)
interpretant kan teken worden, d.w.z.
een representamen waarop zich
nieuwe interpretant ent
• potentieel oneindige semiose
• combinatie van linguïstische
informatie aangevuld met
culturele interpretatie

44 Eco, U. (1986). Semiotics and the Philosophy of Language. Indiana University Press. Faculteit Letteren
 1.3.3 intertextualiteit in Peirceaans perspectief:
Umberto Eco
• oneindige semiose (Peirce)

• betekenis tekst/roman hangt niet alleen af

van structuur van de tekst, maar van
• open betekenis van kunstwerk: betekenis die lezer er actief aan verbindt
culturele betekenissen evolueren
• er bestaat dus geen betekenis zonder
onder invloed van lezers gecontextualizeerde lezer
die nieuwe interpretaties leveren
• encyclopedie van een tekst is niet alleen
in nieuwe historische en/of (socio- gericht op waarheid, maar ook op
culturele) contexten ideologische en fictieve betekenis
• tekstsemiotiek niet beperkt tot hoge cultuur,
maar op integratie populaire en hoge cultuur
Eco, U. (1984). The role of the reader: Explorations in the semiotics of texts.
45 Indiana Bloomington: Indiana University Press.
Faculteit Letteren
 1.3.3 intertextualiteit in Peirceaans perspectief:
Umberto Eco
• Vertaling als een vorm van interpretative
• door transcriptie
• binnen een taalsysteem
• tussen taalsystemen
• met variatie in de substantie (typisch:
vertaling
• met mutatie in continuum
• parasynonymie: op het eerste gezicht
synoniemen kunnen wijzen op subtiele
betekenisverschillen
• bv.Naam van de Roos: ketter en afvallige:
verwijzennaar specifieke betekenis in
theologisch debat in de middeleeuwen
46 Eco, Umberto. Experiences in translation. University of Toronto Press, 2000. Faculteit Letteren
 1.3.3 intertextualiteit in Peirceaans perspectief:
Umberto Eco
voorbeelden
1. morsebericht
2. binnen 1 taalsysteem
2.1 parafrase
2.2 schaalmodel van gebouw
2.3 muzikale performance van partituur
3 over taalsystemen heen
3.1 vertaling Italiaans-Nederlands
3.1.2 hertaling, adaptatie sprookje ENG-NL
3.1.3 foto van schilderij
3.2.1 tonen lege doos om nieuwe doos te kopen
3.2.2 adaptatie roman-film, of gedicht-muziek

47 Eco, U. (2000). Experiences in translation. University of Toronto Press. Faculteit Letteren

 1.3.3 intertextualiteit in Peirceaans perspectief:
Umberto Eco: creatief werk
toepassing theoretische principes De Naam van de Roos
• labyrintische romanstructuur • roman
• vele interpretatieniveaus
• historische roman
• filmadaptatie
• detectiveroman • serie
• filosofisch traktaat
• semiotische reflectie over roman • maar ook
• complexe mix citaten in hoge en lage cultuur talloze andere romans
• rol van de lezer m.b.t. encyclopedie • analyses van massacultuur
• zonder alle lagen te herkennen
• voegt (door schrijver mogelijk onbedoelde)
interpretaties en verwijzingen toe
• postmoderne collage genereert komisch effect

48
een citaat als besluit bij intertekstuele U. Eco
“Tot dusverre had ik gedacht dat elk boek sprak
over menselijke of goddelijke dingen die bestaan
buiten de boeken. Nu kwam ik tot het besef dat
boeken niet zelden over boeken spreken, met
andere woorden dat het is alsof ze met elkaar
spreken. In het licht van deze overweging kwam
de bibliotheek mij nog onrustbarender voor. Het
was dus de plaats van een lange, een
eeuwenlange fluistering, van een onhoorbare
dialoog tussen perkamenten, een levend ding,
een vergaarplaats van niet door een menselijk
brein te beheersen krachten, schatkamer van
geheimen ontsproten aan ontelbare breinen,
geheimen die degenen die ze hadden
geproduceerd of doorgegeven, hadden overleefd.”
(Naam Van de Roos, p. 300/301)

49 Faculteit Letteren
1.3.4 intertextualiteit in pragmatiek en ideologie

Valentin Voloshinov (1895-1936)

• Russisch linguïst, grondlegger van
literaire theorie en marxistische
ideologie
• kernbegrippen
• verbale interactie
• ideologie en hegemonie
• voorloper van poststructuralisme,
met politieke spin-off

Voloshinov, V. (1973). Marxism and the Philosophy of Language.

50 Harvard University Press
Faculteit Letteren
1.3.4 intertextualiteit in pragmatiek en ideologie

Valentin Voloshinov (1895-1936)

• Russisch linguïst, grondlegger van begripsbetekenis in interactie =
literaire theorie en marxistische receptie + respons
ideologie van minimaal 2 participanten
• kernbegrippen
• reported speech in interactie
• ideologie en hegemonie
• voorloper van poststructuralisme,
met politieke spin-off

Voloshinov, V. (1973). Marxism and the Philosophy of Language.

51 Harvard: Harvard University Press
Faculteit Letteren
1.3.4 intertextualiteit in pragmatiek en ideologie
John Du Bois
eigentijdse variant hierop
kernbegrippen
• dialogische syntaxis
dialogic syntax
• tussen conversationele taaluitingen treedt
structurele overlap op
• resonantie
resonance
• de activering van affiniteiten tussen
taaluitingen
(structureel en semantisch)

52 52 Du Bois, J. W. (2014). Towards a dialogic syntax. Cognitive Linguistics, 25(3), 359-410.

1.3.4 intertextualiteit in pragmatiek en ideologie
mogelijke clash tussen
Valentin Voloshinov (1895-1936) • hegemonie:
• Russisch linguïst, grondlegger van dominant-repressief discours dat
literaire theorie en marxistische betekenissen en interpretaties oplegt
ideologie • counterhegemonie
• kernbegrippen aanvechting hiervan
• reported speech in interactie
• teksten als ideologische strijd
• ideologie en hegemonie
• creëren of opleggen van consensus
• voorloper van poststructuralisme, • uitvlakken van verzet
met politieke spin-off op
mediatheorie
Voloshinov, V. (1973). Marxism and the Philosophy of Language.
53 Faculteit Letteren
Harvard University Press
1.3.4 intertextualiteit in conversatieanalyse en
ideologie
Valentin Voloshinov (1895-1936)
• Russisch linguïst, grondlegger van • positie van media in ideologische strijd
literaire theorie en marxistische • passieve reflectie van hegemoon discours
ideologie (mediagroepen in handen van economisch
leidende klasse
• kernbegrippen • activistische journalistiek
• reported speech in interactie • wijzen op counterhegemoon discours
• ideologie en hegemonie • zelf counterhegemonie of alternatief
maatschappijbeeld formuleren
• voorloper van poststructuralisme, • ambigue positie sociale media
met politieke spin-off op • toeteren van hegemone positie
mediatheorie • haard van counterhegemoon verzet
Voloshinov, V. (1973). Marxism and the Philosophy of Language.
54 Harvard University Press
Faculteit Letteren
 1.3.5 intertextualiteit: belang voor discourse
studies •
1.3.1 kerneigenschap van teksten
definitie • overstijgt een traditionele onderscheid
1.3.2 tussen
dialogiciteit in sociaal-diachronische • soorten taal
discourstheorie • geschreven vs. gesproken taal
1.3.3 • literair vs. gesproken taal
intertextualiteit in literair Peirceaans • taalkunde versus sociale wetenschap
perspectief • taalkunde versus cultuur
1.3.4 • taalkunde, media en politieke ideologie
intertextualiteit in conversatieanalyse • verruiming discoursobjecten naar
en ideologie
• intrasemiotische genres
• intersemiotische, multimodale genres
Voloshinov, V. (1973). Marxism and the Philosophy of Language.
55 Harvard University Press
Faculteit Letteren
 1.4 narratief in de sociolinguïstische benadering
• belang van persoonlijke, niet-literaire voorbeeld: sociale media
verhalen • met selfies construeren meisjes identiteit
• organisationeel perspectief: • sms of Facebook-berichten reguleren
narratieven reflecteren de sociale relaties via gecondenseerde
socioculturele representatie van de autobiografische narratives over
voorbije en toekomstige ervaring alledaagse toestanden
• micro-sociologische positionering en • vorm boodschap aangestuurd door
identiteitsconstructie in discours technologische beperkingen (affordances)
berust meer op narratie dan op bv. aantal karakters
argumentatie
• in luik 2 verkennen we het
argumentatief karakter van discours
Georgakopoulou, A. (2015). Small stories research ,In Anna de Fina/Alexandra
56 Faculteit Letteren
Georgakopoulou (Eds.), The Handbook of Narrative Analysis. Chichester, 255-271.
1.4.1 CAE of (collaboratieve auto)etnografie
als sociolinguïstisch gegeven
• etnografen bestuderen discours en taalgebruik eigen
aan specifieke (sub)communities of subculturen, via
verhale verteld door leden van die gemeenschap
• reflexiviteit: onderzoeker vertrekt niet vanuit een
eigen narratief, maar staat open voor de wereld zoals
die in een onbekende community wordt vormgegeven
• een heel specifieke vorm is dan het eigen,
uitgesponnen narratief van een auteur die vertelt
vanuit zijn/haar lidmaatschap van een community,
soms ook collaboratief (samenwerking tussen
meerdere leden)
• verschillende tijdsperspectieven en methodes:
langdurige participerende vormen van observatie,
interviews (veelal semi- of ongestructureerd, om bias
te vermiden), soms ook korte (enkele weken) snelle
evalutiemethodes (rapid ethnographic assessment
methods)
57 Roy, Rituparna, and Shinya Uekusa. “Collaborative Autoethnography: ‘Self-Reflection’ as a Timely Alternative
Research Approach during the Global Pandemic.” Qualitative Research Journal 20, no. 4 (2020): 383–92.
• referentiestudie over onderzoekers in sociale
wetenschappen die tijdens pandemie niet aan
veldonderzoek en interactieanalyse kunnen doen
• CAE leidt tot collectieve zelfreflectie: onderzoeker is zowel
subject als object van onderzoek
• voordelen:
• groepsdynamiek reduceert individuele subjectieve
bias
• kan gebruikt worden in uiteenlopende sociale
domeinen, bv. reflective op onderwijs
• nadelen:
• subjectiviteit blijft niet uitgesloten
• ethische confidentialiteit van persoonlijke ervaringen
dient bewaakt
• betrouwbaarheid en reproduceerbaarheid van
onderzoek soms moeilijk te beoordelen
 1.4.2 storytelling in organisaties
• gebruik van verhalen gebracht door
medewerkers binnen organisaties, het
wetenschappelijk onderzoek dat
verhalen gebruikt als
onderzoeksmethode en bestudeert
• communicatiestrategie: betrekt
doelgroepen en maakt doelstellingen
van organisaties meer doorleefd
• zowel in commerciële omgevingen, non-
profit, activistische settings
• werknemers geven via verhalen vorm
aan de corporate identity van hun
organisatie
• ook hier zijn interdisciplinaire en
collaboratieve vormen denkbaar, bv. via
sociale media: historici, marketeers en
burgers werken samenn over generaties
heen
Verhalen uit Harmonie | Cultuur | District Antwerpen | Overzicht | Antwerpen.be
58
https://www.antwerpen.be/info/65f16261ecc08014db05a5f0/struikelstenen-in-deurne
enkele voorbeelden
• bedrijfsblad brengt verhalen van medewerkers over hun ervaringen met
hervormingen en veranderingsprocessen in het bedrijf
• marketingcommunicatie:
klanten brainstormen via een wedstrijd met het bedrijf over de aard en
wenselijkheid van toekomstige producten
• stadsmarketing en immaterieel erfgoed: de geschiedenis van een gebouw of
wijk wordt verteld vanuit het perspectief van burgers vroeger en nu
• geschiedenis van ontspanning, verzet en en jodenvervolging in het
Harmoniepark, via een multimodale podcast met luisterverhalen met
stadshistoricus en getuigen, te beluisteren op Spotify)
• struikelstenen in Deurne-Noord: stadschroniek en stadswandeling via app,
QR-codes geven toegang tot verhalen en herdenking van jodenvervolging,
ook via brieven uit archieven, en getuigenissen van familieleden.
• Positief en traumatisch verleden wordt deel van erfgoed en kan leiden tot
verwerking en verbinding (bv. met recente groepen in de stad die
slachtoffer worden van vervolging)
• stad wordt minder een reeks gebouwen en wijken als een groep
gemeenschappen met (eigen of gedeelde) narratieven en verhalen
• komt bijvoorbeeld aan bod in de MA meertalige communicatie en journalistiek,
narrativiteit is dus niet beperkt tot MA Vertalen of Tolken
 struikelstenen in Deurne: presentatievideo

59
 1.4.3 storytelling als (multicultureel) activisme
• verhalen gaan over sociale en
ecologische rechtvaardigheid
• verhalen maken culturele uitwisseling
mogelijk, wanneer mensen in een
andere taal het perspectief van een
andere cultuur vertellen
• mensen met diepgaande kennis over
een gemeenschap worden getraind in
het vertellen van verhalen en kunnen
zo activisten worden die een
onbekende gemeenschap
vertegenwoordigen en verdedigen
60 Houston, D., & Vasudevan, P. (2018). Storytelling environmental justice: cultural studies approaches. In R. Holifield, J.
Chakraborty, & G. Walker (Eds.), The Routledge Handbook of Environmental Justice (pp. 241-251). London: Routledge.
• gebruik van verhalen toont realiteit van
sociale ongelijkheid op plekken waar natuur
bedreigd wordt
• communities leren reflecteren over hoe
ecologische schade aan hun ecosystemen
de levenskwaliteit van hun gemeenschap
bedreigt, op plekken waarover
wetenschappelijke kwantitatieve data
ontbreken
• of waar ecologie herleidt wordt tot een
industrieel-economische of biologisch-
klimatologische discussie
• past in activistische agenda over socio-
ecologische rechtvaardigheid en gelijkheid
1. narratieve theorie

1.1 over sprookjes en vertelfuncties

1.2 narratologie
1.3 intertextualiteit
1.4 sociolinguïstische benadering