Elektrik Makinaları I

10.hafta
 2

Makinalardaki Komütasyon Problemleri

• Komütasyon işlemi sırasında iki problemle karşılaşılır.

• 1. Endüi reaksiyonu

• 2. gerilimleri
 3

• Endüi reaksiyonu:

• dc makina manyetik alan sargıları bir güç kaynağına bağlanıp makina

rotoru mekanik bir kaynak ile döndürülürse rotor iletkenlerinde bir
gerilim endüklenir. Bu gerilim makina komütatörü ile dc çıkış verecek
şekilde doğrultulur.
• Makina uçlarına bir yük bağlanırsa endüi sargılarından bir akım akar ve
üzerinde bir manyetik alan oluştur. Bu makina kutuplarından kaynaklanan
orjinal manyetik alanı bozar.
• Bir yük nedeni ile makinadaki akı bozulmasına ‘endüi reaksiyonu’ denir.
 4

• Endüvi reaksiyonu dc makinalarda iki probleme neden olur.

• 1. Nötr-düzlem Kayması : Manyetik nötr düzlem, rotor iletken hızının

manyetik akı hattına tamamen paralel olduğu düzlemdir. Bu düzlemde
iletkende endüklenen gerilim sıfırdır.
• Kutup akısı uniform , manyetik nötr düzlemi dik
 5

Yük bağlandığında endüi manyetik alanı, rotor ve kutup akıları

Kutuplar altındaki bileşke akı

 6

2. Akı Zayıflaması : Pek çok makina satürasyon noktası civarında çalışır.

Rotor mmk’i kutup mmk’e eklendiği kutup yüzeylerinde akıda az bir artış
olur. Ancak rotor mmk ile kutup mmk farkının bulunduğu kutup
yüzeylerinde akıda daha fazla azalma olur. Böylece tüm kutup yüzeyindeki
ortalama akı azalır.
Akıdaki azalma
generatör yüke aktarılan gerilimi azaltır
motor hızı arttırır
 7

dc makinada kutup yüzeyleri altındaki mmk ve akı

mmk’in çıktığı noktalarda akı demirdeki net mmk’i takib eder mmk’in eklendiği
noktalarda saturasyon toplam akıyı sınırlandırır. Rotor nötr noktası kayar.
 8

gerilimleri:
Fırçalar tarafından kısa devre edilen komütatörlerde oluşur.
 9

Endüi Reaksiyonu ve Gerilim Düşümü Problemlerin

Çözümü:
 Fırça kaydırma
 Komütasyon kutupları ve ara kutuplar
 Kompanzasyon sargıları
 10

• Fırça Kaydırma: Nötr düzlemi yük değiştikçe değişir ayrıca makinanın

motor ve generatör çalışmasında nötr düzlemi ters yönlerde kayar. Ayrıca
fırça kaydırma endüi reaksiyonunun akı zayıflama etkisini de arttırır.
• Fırçalar kaydırıldığında

a) rotor mmk’i kutuptaki mmk’e ters bir vektör bileşenine sahip olacaktır.
b) Endüi akım dağılımındaki değişiklik akının doymuş kutup yüzeylerinde
daha fazla toplanmasına neden olur.
 11

Fırçalar dik nötr düzleminde Fırçalar kayan nötr düzleminde

 12

• Komütasyon kutupları veya ara kutuplar (İnterpol): Şayet komütasyona

giren iletkenlerdeki gerilim sıfırlanabilirsa fırçalarda kıvılcım
olmayacaktır. Bunu gerçekleştirmek için komütasyon kutpu veya interpol
denilen küçük kutuplar ana kutupların arasında, doğrudan iletkenlerin
üzerine yerleştirilir.
 13

• Yük ve rotor akımı arttığında kayan nötr düzlemi genliği ve etkisi artar.
Bu etkiler komütasyon altındaki iletkenlerdeki gerilimi arttırır.
İnterpoldeki akı da artar. Bu artış iletkenler üzerinde nötr düzlem nedeni
ile oluşan gerilime ters yönlü büyük bir gerilim üretir. Bu da yük değişim
etkisini yok eder.
• İnterpol polariteleri,

generatör çalışmada kendisinden sonra gelen kutupla,

motor çalışmada ise kendisinden önce gelen kutupla aynı olmalıdır.
 14

İnterpol (ara kutup)’lü dc makina

 15

Kompenzasyon Sargıları: Endüi reaksiyonunu engellemek için kutup

yüzeyine oyulmuş yuvalara rotor iletkenlerine paralel olacak şekilde
kompenzasyon sargıları yerleştirilir. Bu sargılar rotor sargıları ile seri
bağlanırlar.
• Makinadaki kutup akısı Endüi ve kompanzasyon akıları
•
 16

• Makinadaki net akı

• kompanzasyon sargısı tarafından üretilen mmk, kutup yüzeyi altında her

noktada rotor etkisi ile olan mmk ile aynı değerli ancak ters yönlüdür.
Böylece net mmk kutuplar nedeni ile oluşan mmk’e eşit olur ve makinadaki
yük değişimine bağlı olmaksızın akı sabit kalır.
 17

Kompanzasyon sargılı
bir dc makinada akı ve
mmk değişimi
 18

dc Makinalarda Endüklene Gerilim ve Moment

Denklemleri
Herhangi bir makinada endüklenen gerilim üç faktöre bağlıdır.

 Makinadaki akısı
 Makine rotorunun dönme hızı
 Makine yapısına bağlı bir sabit
 19

Kutup yüzeyi altında tek bir iletkende endüklenen gerilim

Makine endüvi gerilim çıkışı

Burada
Z : toplam iletken sayısı
a : akım yollarının sayısı ( Lap sargı için , wave sargı için )
v : iletken hızı
 20

Makine rotoru silindir şeklinde bu nedenle alan

Kutup başına alan

Kutup başına toplam akı
 21

Makinada endüklenen gerilim

K : makine sabiti
 22

Herhangi bir makine momenti üç faktöre bağlıdır.

 Makinadaki akısı
 Makine endüvi akımı
 Makine yapısına bağlı bir sabit

 Kutup yüzeyi altındaki tek bir iletkendeki moment

 23

Toplam Z iletken olduğundan bir dc makine rotorunda endüklenen toplam

moment

Makinada kutup başına akı

idi. Bu durumda toplam endüklenen moment

 24

Güç Akışı ve Kayıplar

• dc makina kayıpları:

1. Elektriksel kayıplar (Cu kaybı )

2. Fırça kayıpları
3. Nüve kaybı
4. Mekanik kayıplar
5. Diğer kayıplar
 25

• Elektriksel Kayıplar makinanın endüvi ve alan sargılarındaki kayıplardır.

Endüvi kaybı :
Alan kaybı :

• Fırça Kayıpları makinenin fırçalarındaki temas potansiyeli nedeniyle

kaybedilen güçtür.

Fırça uçlarındaki gerilim genelde sabittir. Verilmediği zaman alınır.

 26

• Nüve Kayıpları motorun metalinde meydana gelen histerezis ve girdap

(eddy) akımı kayıplarıdır.Bunlar akı yoğunluğunun karesi ve rotor için
dnüş hızının 1.5 katı kadardır.

• Mekanik Kayıplar mekanik etkilere bağlı kayıplardır. Sürtünme ve sargı

kayıpları. Bu kayıplar makine hızının küpüne bağlı olarak değişir.

• Diğer kayıplar önceki kategorilere girmeyen kayıplardır ve genelde tam

yükün ’i kadar alınır.
 27

Güç Akışı Diyagramı

• Generatör çalışma için

 28

Motor çalışma için

 29

dc Makine Verimi

• Bir dc makine için verim

• ifadesinden yararlanılarak bulunabilir.

30
31