Podejście salutogenetyczne do uwarunkowań stanu

zdrowia versus podejście patogenetyczne uwarunkowań

choroby. (Zależności psychosomatyczne)

Psychologia zdrowia i choroby. Kiedy dusza choruje a ciało mówi. Związki ciała i
psychiki w psychosomatyce.
Co już wiemy?

• Psychologia zdrowia i jej historia

• Model biopsychospołeczny
• Związki z innymi dziedzinami
• Zdrowie i jego wyznaczniki
• Wymiary zdrowia
• Model Ogińskiej-Bulik (2008)
– osobowość – stres i radzenie sobie – zachowania zdrowotne – zdrowie
– satysfakcja z życia
Co już wiemy?

• Zasoby osobiste
• Psychologia pozytywna
• Jak dbać o zdrowie
• Czynniki sprzyjające chorobie
– Osobowościowe czynniki ryzyka
– Sytuacyjne czynniki ryzyka
– Behawioralne czynniki ryzyka
• Osobowość wieńcowa
• Zespół psychosomatyczny
Co już wiemy?

• Skala wydarzeń życiowych

• Stres i jego wpływ na stan fizyczny organizmu
• Skutki długotrwałego działania stresu
• Psychoneuroimmunologia
• Wzór zachowania A, B i C
• Wieloczynnikowe uwarunkowania chorób psychosomatycznych
• Czynniki wpływające na odporność
Kiedy dusza choruje a ciało mówi
Dusza / psyche / psychika

Co zaliczamy do tego obszaru?

• Wzór zachowania (A, B, C, D)

• Sytuacyjne czynniki ryzyka
• Osobowościowe i temperamentalne uwarunkowania
• Poznawcze wzory percepcyjne
• Wzory reagowania emocjonalnego
 Kiedy dusza choruje a ciało mówi
Soma / ciało / organizm

Co zaliczamy do tego obszaru?

• Wzory reagowania wegetatywno – somatycznego
• Zwiastuny choroby Choroba
Zaburzenia psychosomatyczne (Luban-Plozza i inni, 1992)

1. Objawy konwersyjne:
– Wtórne reakcje somatyczne w następstwie konfliktu nerwicowego,
– Charakter symboliczny objawów,
– Dotyczą narządów ruchu i zmysłów.

2. Objawy czynnościowe
– Objawy somatyczne dotyczące układu sercowo- naczyniowego,
przewodu pokarmowego, układu ruchu, układu oddechowego
lub moczowo-płciowego
– Bez uszkodzenia tkanki
– Zmiany towarzyszące emocjom jako zaburzenia czynności ciała
Zaburzenia psychosomatyczne (Luban-Plozza i inni, 1992)

3. Zaburzenia psychosomatyczne:
– U podstaw pierwotna fizyczna reakcja na sytuację konfliktową lub stres
– Reakcji towarzyszą uchwytne zaburzenia morfologiczne i zmiany organiczne
– Dolegliwości fizyczne nasilane przez sytuacje emocjonalne
 Klasyfikacja
Engela (1967) i Heima (1966)

1. Zaburzenia psychogenne – zjawiska pierwotnie psychiczne, które nie dotyczą

ciała lub dotyczą tylko w wyobrażeniu
• Objawy konwersyjne
• Reakcje hipochondryczne
• Reakcje na zaburzenia psychopatologiczne

2. Zaburzenia psychofizjologiczne – reakcje somatyczne wyzwalane

przez czynniki psychiczne
• Objawy fizjologiczne towarzyszące emocjom i stanom afektywnym
• Zaburzenia organiczne nasilane przez stres
 Klasyfikacja
Engela (1967) i Heima (1966)

3. Zaburzenia psychosomatyczne
• Początek choroby w każdym wieku
• Czynnikiem wyzwalającym stres psychiczny
• Uderza niezachwiany stan psychiki

4. Zaburzenia somatopsychiczne – reakcje psychiczne na zaburzenia somatyczne

Reakcja psychosomatyczna

• Zawroty głowy po nagłej ucieczce

• Urata apetytu po stracie kogoś bliskiego
• Bicie serca na widok ukochanej osoby

KAŻDY DOŚWIADCZA REAKCJI PSYCHOSOMATYCZNYCH

- NIE SĄ WARUNKIEM WYSTĄPIENIA ZABURZEŃ
PSYCHOSOMATYCZNYCH
Przypadek w szpitalu w Baltimore

W 1976 roku oszalała z przerażenia młoda kobieta zgłosiła się do szpitala w Baltimore na
kilka dni przed swoimi 23. urodzinami błagając o pomoc. Kobieta i dwie inne dziewczynki,
córki różnych matek, urodziły się w piątek 13. pod opieką akuszerki która rzuciła na nie
klątwę. Pierwsza miała umrzeć przed 16. urodzinami, druga przed 21. a trzecia przed 23.

Pierwsza zginęła w wypadku samochodowym przed ukończeniem 16 lat, druga została

zastrzelona w 21. urodziny w klubie nocnym. Trzecia z nich oczekiwała w panice na swoją
śmierć.
Z pewnym sceptycyzmem została przyjęta do szpitala na obserwację.
Następnego dnia, dwa dni przed swoimi 23. urodzinami znaleziono ją martwą w łóżku
szpitalnym.
Przypadek w szpitalu w Baltimore

Jak wyjaśnić zdarzenie?

1. Nagła śmierć z powodu dysfunkcji układu krążenia.

2. Niewydolność serca z powodu jego pierwotnej słabości lub silnego stresora.
3. Epizod sercowy jako rezultat uszkodzenia mięśnia sercowego w wyniku przewlekłego
stresu.
4. Artymia serca – zaburzenie rytmu serca w wyniku trzepotania czyli bardzo wysokiego
tempa uderzeń serca lub w wyniku migotania czyli nieskoordynowanych uderzeń
serca.
 Definicja Międzynarodowej Organizacji Zdrowia:

wg WHO choroba psychosomatyczna – ostry lub przewlekły uraz psychiczny jest

 Jedynym czynnikiem powstania (jadłowstręt psychiczny, wymioty nawykowe,

łysienie plackowate)

 Podstawowym, ale nie jedynym czynnikiem (choroba wrzodowa, nadciśnienie

tętnicze)

 Istotnie znaczącym czynnikiem zaostrzenia objawów (cukrzyca, łuszczyca)

Choroby psychosomatyczne a osobowość

A. Określony typ osobowości sprzyja rozwojowi określonej choroby psychosomatycznej

B. Określony zespół objawów predysponuje do chorób psychosomatycznych

C. Każda choroba psychosomatyczna jest raczej rezultatem zależności:

sytuacja trudna – stres psychologiczny – ujawnienie choroby, niż jakichkolwiek
cech osobowości
Zaburzenia psychosomatyczne (Luban-Plozza i inni, 1992)

1. Astma oskrzelowa
2. Nadciśnienie
3. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego
4. Reumatoidalne zapalenie stawów
5. Neurodermatitis
6. Choroba wrzodowa dwunastnicy
7. Anoreksja
Związki psychofizjologiczne leżące u podstaw chorób psychosomatycznych

1. Odruch warunkowy

2. Reakcje alarmowe

3. Stres
Odruch warunkowy

• Nabyte odruchy, które umożliwiają przystosowanie się do świata zewnętrznego

• Badania u świnek morskich (Petzold, Reindell, 1977) – wywoływanie napadów astmy

poprzez podawanie histaminy przy jednoczesnym sygnale dźwiękowym, który
następnie sam był zdolny do wywołania napadów

• Schaefer (1976) – emocje wywołane przez sytuacje prowokują wydzielanie się soków
żołądkowych, co w rezultacie może doprowadzić do powstania wrzodów

• Czynnikiem sprawczym zmiany patologicznej – sposób reagowania na daną sytuację

przez osobę
Reakcje alarmowe

 W stanach zagrożenia organizmy żywe wykazują gotowość do walki lub ucieczki

(Cannon, 1934) – stymulacja układu współczulnego

 Wzrost poziomu adrenaliny i noradrenaliny (aktywacja podwzgórza)

 Objawy somatyczne:
 Wzmożenie akcji serca
 Wzrost ciśnienia krwi
 Wzrost poziomu cukru we krwi
 Wzrost napięcia mięśni szkieletowych
 Zmniejszenie dopływu krwi do skóry i mięśni
Reakcje alarmowe

• Dłuższy czas trwania stanu zagrożenia – wyczerpanie zasobów

organizmu

• Potencjalne zagrożenie zdrowia

Stres Selye (1946, 1950) :

„niespecyficzna reakcja organizmu, powstająca w odpowiedzi na

działanie bodźców szkodliwych (stresorów)”

Stadia:
1. Stadium reakcji alarmowej – mobilizacja sił
2. Stadium odprężenia – przystosowanie do stresora
3. Stadium wyczerpania – długi okres trwania silnego stresora
Stres

Zmiany fizjologiczne w poszczególnych stadiach:

1. Spadek ciśnienia krwi, spadek ciepłoty ciała
2. Wzrost ciśnienia krwi, wzrost ciepłoty krwi
3. Wzrost ogólnego pobudzenia organizmu, rozregulowanie funkcji
fizjologicznych, spadek zdolności obronnych (w skrajnych przypadkach
zmiany mogą prowadzić do śmierci)
 Choroby psychosomatyczne.
Astma oskrzelowa.

• Powiązana z chorobami skóry – atopowa (alergiczna) i nieatopowa (zakażenia,

wysiłek fizyczny)
• Połączenie licznych, wzajemnie zazębiających się czynników organicznych
i emocjonalnych
• Problemy emocjonalne - tłumienie własnych emocji dotyczących bliskich relacji
• Przykład:
– Osoba uczulona na pyłek kwiatów zacznie kichać na widok sztucznych kwiatów
(Luban-Plozza i inni, 1995)
 Choroby psychosomatyczne.
Zespół hiperwentylacji.

• Zaburzenie emocjonalne, w którym szybkiemu i głębokiemu oddechowi

(świadomemu lub nieświadomemu) towarzyszy uczucie braku powietrza
i duszność lub ucisk w klatce piersiowej
• Towarzyszące objawy sercowo-naczyniowe i bóle brzucha
• Cechy lękowe z napadami paniki - mechanizm błędnego koła:
– Czynnik spustowy / hiperwentylacja/niedobór CO2/zasadowica/
skurcz oskrzeli/wrażenie duszenia się/ lęk/hiperwentylacja itd.
(Luban-Plozza i inni, 1995)
 Choroby psychosomatyczne.
Choroby naczyń i serca.

Napadowy częstoskurcz nadkomorowy

– Patologiczne unerwienie autonomiczne przedsionków serca połączone z wysokim napięciem emocjonalnym
– Pacjenci z tłumioną wrogością i wybuchami agresji

Choroba niedokrwienna serca

– Połączenie czynników somatycznych (cholesterol, nadciśnienie, cukrzyca, otyłość, palenie,
brak wysiłku fizycznego) i psychicznych (wzór zachowania A)
– Bezpośrednią przyczyną zawału – zwężenie tętnicy wieńcowej i powstanie zakrzepu
Nadciśnienie samoistne
– Zależne od warunków środowiska, które mogą powodować tendencje do utrwalania zwyżkowania ciśnienia
– Trudności z wyrażaniem emocji, powściągliwość w wyrażaniu negatywnych i pozytywnych emocji
– Brak skutecznych strategii radzenia sobie ze stresem

(Luban-Plozza i inni, 1995)

Choroby psychosomatyczne.
Jadłowstręt psychiczny (anoreksja)

• Zaburzenia odżywiania powstające na bazie celowej utraty wagi zaburzeń

emocjonalnych:
– Brak łaknienia – zmniejszenie masy ciała
– Zaburzenia endokrynne
– Zaburzenie obrazu własnego ciała (także jako kobiety)
– Perfekcjonizm
– Próby kontroli własnego świata i radzenia sobie z trauma
– Lęk przed przybraniem na wadze
– Zaburzony krytycyzm dotyczący sytuacji

(Luban-Plozza i inni, 1995)

Choroby psychosomatyczne.
Jadłowstręt psychiczny (anoreksja)

• Zmiany fizyczne i psychiczne u osób chorujących na anoreksję:

– Wyniszczenie
– Zwolnienie czynności serca i tętna
– Niskie ciśnienie krwi
– Wzdęcia
– Zaparcia
– Obrzęki dłoni i stóp
– Sucha, łuszcząca się skóra
– Bóle i zawroty głowy
– Zaburzenia hormonalne

(Luban-Plozza i inni, 1995)

Choroby psychosomatyczne.
Zaburzenia żołądkowo-jelitowe.

• Głównie zespół jelita drażliwego, wrzodziejące zapalenie jelit, choroba Leśniewskiego-

Crohna
• Nasilanie się dolegliwości bólowych, zaparć, biegunek w warunkach stresu i napięcia
emocjonalnego
• Wysoki poziom lęku i cech obsesyjno- kompulsywnych powiązanych z poczuciem kontroli
• Tłumiona agresja jako cecha dominująca

(Luban-Plozza i inni, 1995)

Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną – somatoformiczne

• Zasadnicza cecha – objawy fizykalne, które mogą wskazywać na choroby

ogólnomedyczne.
• Nie dają się wytłumaczyć obecnością żadnej choroby somatycznej, działaniem jakiejś
substancji chemicznej ani inną chorobą psychiczną.
• Różnią się od chorób psychosomatycznych / objawów fizykalnych kształtowanych przez
czynniki psychologiczne (np. nadciśnienia indukowanego przez stres) tym, że nie istnieje
dająca się rozpoznać jednostka chorobowa, która wystarczająco tłumaczy objawy
somatyczne.

(Williams, Harding, Fallon, 2005)

Zaburzenia czynności organizmu wskutek:

1. Uwarunkowań emocjonalnych
2. Konfliktów wewnętrznych
3. Mechanizmów nerwicowych
4. Czynników psychoreaktywnych
Konwersja.
Koncepcje psychodynamiczne.

Freud:
• Reakcje konwersyjne np. chód histeryczny
• Objawy wegetatywne towarzyszące nerwicom np. palpitacje serca

Alexander:
• Reakcje histeryczno-konwersyjne
• Przystosowawcze zmiany w czynności wegetatywnej wywołane napięciem emocjonalnym
Konwersja wg Alexandra

Symboliczna ekspresja emocji, które nie są werbalizowane

Usunięcie ze świadomości
myśli, uczuć, wspomnień,
impulsów, fantazji

Wyparcie lub tłumienie przez poczucie winy lub wstydu

Świadome odwrócenie uwagi

od pewnej treści psychicznej
Wyparcie i tłumienie

Wyparcie:

„Pracownik nie dopuszcza do siebie myśli o możliwości zwolnień

grupowych, o których mówi się w firmie. Czuje się dzięki temu lepiej
(zmniejszenie frustracji), ale będzie kompletnie nieprzygotowany, jeśli
zwolnienia nastąpią”

Tłumienie:
„W czasie rozmowy z drugą osobą przychodzi na myśl pewien drażliwy
temat, który w luźny sposób łączy się z treścią dotychczasowej rozmowy.
Jednakże stwierdzam, że treść nowego wątku będzie niestosowna w tej
rozmowie, dlatego ją pomijam”
Nerwica wegetatywna wg Alexandra (1950)

• Wzrost ciśnienia krwi w stanie złości jako jego fizjologiczny składnik

ALE:
• Kiedy nierozładowane z powodu braku reakcji zewnętrznej, stopniowy rozwój
nerwicy
• Początkowo odwracalne zmiany funkcjonalne przekształcają się w nieodwracalne
zmiany somatyczne
• Ciągły stan gotowości organizmu
Konwersja (dysocjacja)

Częściowa lub całkowita utrata prawidłowej integracji między wspomnieniami z

przeszłości, poczuciem własnej tożsamości, bezpośrednimi wrażeniami i kontrolą
ruchów dowolnych ciała (ICD, 1993)
Zaburzenia konwersyjne według ICD-10

• generowanie przez nieświadomość rozmaitych (pozornych lub rzeczywistych)

dolegliwości fizycznych

• celem uzasadnienie niepodejmowania działań przez jednostkę lub odwrócenia

jej uwagi od niechcianych myśli i uczuć

• pojawienie się objawów uszkodzenia fizycznego lub utraty kontroli, czasowej

drastycznej modyfikacji cech osobowości albo poczucia tożsamości, w celu
uniknięcia przykrych uczuć i myśli
Zaburzenia konwersyjne w ICD-10

• Objawy zwykle ustępują po zaniku stresującej sytuacji

• Występują również u zdrowych jednostek, w zetknięciu się z trudnymi

sytuacjami życiowymi

• Jeśli nie przekraczają granicy uciążliwości, działają w zdrowym organizmie

w sposób mobilizujący (np. towarzyszące wydzielanie się adrenaliny)
Rodzaje

1. Amnezja dysocjacyjna
2. Fuga dysocjacyjna
3. Osłupienie dysocjacyjne
4. Dysocjacyjne zaburzenia ruchu
5. Osobowość naprzemienna
Sensoryczne reakcje dysocjacyjne

 Anastezja – zanik wrażliwości czucia

 Hipestezja – częściowy zanik wrażliwości
 Hiperstezja – nadwrażliwość
 Analgezja – zanik wrażliwości na ból
 Parestezja – niezwykłe odczucia (łaskotanie, gorąco)
Objawy zaburzenia konwersyjnego

1. zaburzenia lub utrata funkcji określonego narządu, których

symptomatologia sugeruje obecność choroby somatycznej
(DSM-IV, 2000)

2. ślepota, podwójne widzenie, psychogenne niepadaczkowe napady

drgawkowe, zaburzenia czucia, utrata głosu (afonia) oraz zaburzenia
pamięci i tożsamości (Feinstein, 2011)

3. niedowłady, porażenia i zaburzeń chodu i równowagi oraz trudności

w połykaniu (Gelder, Andreasen, Lopez-Ibor, Geddes, 2011)
Zaburzenia hipochondryczne

• Przez minimum 6 miesięcy silne przekonanie o byciu chorym na chorobę

somatyczną (minimum dwie, z których jedna jest wyraźnie nazwana)
• Utrwalone cierpienie
• Zakłócenie funkcjonowania
• Poszukiwanie leczenia
• Brak akceptacji zapewnień lekarzy o braku fizycznej przyczyny (bez objawów
somatycznych) Brak innych przyczyn natury psychicznej (np. zab.afektywne)
Hipochondria - przypadek

58-letni prawnik wielokrotnie hospitalizowany na oddziale

dermatologicznym. Powodem wizyty były za każdym razem trudne
do rozpoznania zmiany skórne, o których złośliwości pacjent był
przekonany. Przed 7 laty usunięcie dwóch zmian typu raka
podstawnokomórkowego – aktualnie wyniki bez odchyleń od normy.
Konflikty na oddziale w związku z konsultacjami młodych lekarzy –
wątpliwości pacjenta co do ich kompetencji.
Hipochondria - przypadek

Na początku rozmowy pacjent zapewnił o swojej wiedzy medycznej w związku

ze związkiem z lekarką. Wielokrotnie odpowiadając na pytania mierzył sobie
puls, martwił się swoją arytmią – w związku z tym zrezygnował z wielu swoich
planów. Nerwowo zareagował na prośbę o opowiedzenie o troskach
chorobowych – według niego były to realne choroby. Każdy doświadczany
objaw powoduje niepokój u pacjenta – może on być zapowiedzią poważnej
choroby somatycznej. Lęk jest specyficzny – powoduje szukanie informacji o
konkretnej chorobie. Zazwyczaj chodzi o skupienie się na dyskretnych
objawach zawsze według pacjenta związanych ze schorzeniem.

(Lieb, Hesslinger, Jacob, 2007)

Zaburzenia somatyzacyjne

 Rozliczne i zmieniające się dolegliwości somatyczne, utrzymujące się min.

2 lata – nie mogą być wyjaśnione określoną chorobą
 Przewlekły lęk i zamartwianie się (stopniowe narastanie)
 Utrwalone poczucie cierpienia
 Liczne konsultacje lekarskie
 Brak akceptacji wyjaśnień lekarzy, że nie ma przyczyny występujących
objawów fizycznych
 Prośba o pomoc lekarską jako pierwotny środek obrony przed
zagrożeniem
 Objawy żołądkowo-jelitowe, sercowo-naczyniowe, moczowo-płciowe,
skórne, bólowe
Zaburzenia somatyzacyjne - przypadek

Od ponad dwóch lat 27-letnia kobieta skarży się na dolegliwości somatyczne

o zmiennej lokalizacji – nie udało się stwierdzić żadnego odchylenia od normy w
badaniach. Uzyskano bardzo dokładne opisy objawów, począwszy od ciężkiego
zapalenia oskrzeli, po którym rozpoczęły się silne bóle w klatce piersiowej.
W tym okresie pacjentka była bardzo zestresowana i dochodziło do licznych
konfliktów z mężem. Następnie pojawiły się bóle stawowe, osłabienia słuchu,
mrowienia, słaby oddech, bóle przy oddawaniu moczu. Podczas rozmowy
pacjentka często chwytała się za brzuch, szukając zgrubienia, które według niej
często się tam pojawiało (lekarz nie stwierdził niczego).
Zaburzenia somatyzacyjne - przypadek

Zapewnienia lekarki na chwilę uspokajały pacjentkę, następnie znowu

stawała się niespokojna. W tym czasie nie potrafiła sprostać wymaganiom
w pracy, często była na zwolnieniu. W pracy często musiała robić sobie
przerwy, odpoczywać. Twierdziła, że jest wykończona przez walkę
z objawami i wizyty u lekarzy.

(Lieb, Hesslinger, Jacob, 2007)

Uporczywe bóle psychogenne

 Ciężki i sprawiający cierpienie ból bez organicznej przyczyny trwający

minimum 6 miesięcy
 Trwa przez większość dni i skupia na sobie uwagę pacjenta
 Objawy bólowe dominują w obrazie klinicznym
 Ujawnia się często w związku z konfliktami/napięciami emocjonalnymi
lub w przypadku ujawnienia się problemów psychospołecznych
Uporczywe bóle psychogenne - przypadek

Do lekarza zgłosił się 55-letni sprzedawca z początkowym podejrzeniem

depresji. Jedynym problemem są pojawiające się bóle od ponad dwóch lat,
które powodują znaczne trudności. Rozpoczęły się od bólu pleców,
następnie pojawiały się również w nogach i rękach. Bardzo obawia się, że
bóle go nigdy nie opuszczą. Stara się unikać wysiłku fizycznego, aby nie
nasilać bólów. W pracy jego kolega przejął od niego obowiązku – z powodu
częstych zwolnień lekarskich. Wiele razy pacjent rozmyślał nad przyczyną
bólów, ale nie ma żadnego pomysłu na ten temat.
Uporczywe bóle psychogenne - przypadek

3 lata temu pacjent rozstał się z żoną, z którą aktualnie mieszka pełnoletnia
córka – widują się sporadycznie. Sytuacja zawodowa jest względnie
stabilna, ale pacjent może zostać zwolniony z powodu redukcji.
Zabiega, aby z powodu dolegliwości somatycznych miał przyznaną grupę
inwalidzką, a wówczas nie zostałby zwolniony.

(Lieb, Hesslinger, Jacob, 2007)

Konwersja a choroba somatyczna

• Obecność objawów obejmujących różne narządy i układy

• Wczesny początek wystąpienia objawów i ich przewlekły przebieg

• Brak typowych nieprawidłowości w badaniu klinicznym

Konwersja a nerwica (Luban-Plozza i inni, 1992)

• W przypadku konwersji konflikt motywacyjny

• Tłumione nieakceptowane impulsy, pragnienia i fantazje objawiają
się w postaci występowania określonych czynów
w przebiegu histerii
• Objawy wyrażają leżący u podłoża konflikt
• Próba komunikacji z otoczeniem
Przykłady
• Nagły wrzask w celu zwrócenia na siebie uwagi
• Pracownik ma zostać zwolniony – zaczyna go boleć noga.
• Ból ustępuje kiedy znajduje nową pracę
• Kobieta opuszcza własny dom, traci pamięć, rozpoczyna nowe życie
(nieświadomie uciekając ze starego)
• Utrata umiejętności chodzenia po traumie wiązane z wypadkiem
(brak uzasadnienia medycznego)
• Po kłótni z narzeczonym kobieta utraciła zdolność mówienia (mutyzm)
• Życiowa szansa dla reżysera w postaci nakręcenia poważnego filmu,
czemu towarzyszy olbrzymi stres i napięcie. Na następny dzień okazuje się,
że mężczyzna stracił wzrok
 Psychofizjologiczny model zaburzeń
występujących pod postacią somatyczną
(Lieb, Hesslinger, Jacob, 2007)

1. Czynnik spustowy lub wyzwalający – informacja o chorobie somatycznej,

psychospołeczne czynniki obciążające
2. Objawy somatyczne, doznania
3. Spostrzeganie
4. Percepcja jako zagrażające oznaka choroby
5. Uwaga skoncentrowana na własnym ciele
6. Doznawanie i percepcja objawów somatycznych (więcej i częściej)
Podsumowując …

Choroba psychosomatyczna: występowanie objawów somatycznych

w etiologii których pojawiają się czynniki psychologiczne

Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną: dominujące

przekonanie o występowaniu objawów fizycznych przy braku ich
obiektywnego uzasadnienia