Professional Documents
Culture Documents
Umowy W Obrocie Gospodarczym 2
Umowy W Obrocie Gospodarczym 2
Umowy W Obrocie Gospodarczym 2
gospodarczym
Mgr Piotr Górecki
Zakład Prawa Cywilnego i Prawa Międzynarodowego Prywatnego
WPAiE UWr
Definicja umowy
Umowa jest czynnością prawną, w której co najmniej dwie strony składają zgodne oświadczenia woli, za pomocą których
ustalają wzajemne prawa i obowiązki.
Umowa jest podstawowym, ale nie jedynym rodzajem czynności prawnej. Oznacza to, że istnieją czynności prawne nie
będące umowami (np. jednostronne czynności prawne, takie jak przyrzeczenie publiczne oraz czynności prawne
niewymagające zgodnego oświadczenia woli wszystkich stron jak uchwały), ale nie istnieją umowy nie będące
czynnościami prawnymi.
„Czynność prawna jest instrumentem, za pomocą którego podmioty prawa cywilnego mogą kształtować (tworzyć, znosić i
zmieniać) wiążące je stosunki prawne, czyli przyjmować na siebie obowiązki prawne i zyskiwać uprawnienia” (P.
Machnikowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz pod red. E. Gniewka i P. Machnikowskiego).
Niezbędnym elementem czynności prawnej jest co najmniej jedno (a w przypadku umów co najmniej dwa) oświadczenie
woli.
Oświadczenie woli jest to zachowanie się podmiotu prawa cywilnego, które wyraża wolę wywołania skutków prawnych (z
zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie wola ta może być wyrażona w dowolny sposób – art. 60 k.c.) .
Aby umowa została zawarta oświadczenia woli wszystkich stron umowy muszą być zgodne, czyli musi istnieć konsens.
Zasada swobody umów
Poniżej zaprezentowano przykładowe rodzaje umów występujących w obrocie gospodarczym. Katalog ten nie jest wyczerpujący.
Umowy jednostronnie zobowiązujące i dwustronnie zobowiązujące
Umowy wzajemne
Umowy nazwane i nienazwane
Umowy abstrakcyjne i kauzalne
Umowy konsensualne i realne
Umowy dwustronne i umowy wielostronne
Umowy losowe
Umowy ramowe
Umowy adhezyjne i umowy swobodnie negocjowane
Umowy o zobowiązania należytej staranności i zobowiązania rezultatu
Umowy zobowiązujące i rozporządzające
Umowy kreujące zobowiązania jednorazowe i umowy kreujące zobowiązania ciągłe
Umowy wzajemne
W masowym obrocie gospodarczym bardzo częstą praktyką jest zawieranie umów na podstawie wzorca umowy przygotowanego przez
jedną ze stron (z reguły przez przedsiębiorcę).
W takim wypadku (poza szczególnymi sytuacjami np. gdy druga strona ma silną pozycję przetargową, gdy świadczenia stron odbiegają
w pewnej mierze od standardowych) druga strona umowy ma do wyboru albo przystąpić do umowy w brzmieniu zaproponowanym
przez proferenta (podmiot posługujący się wzorcem), albo nie przystępować do umowy. Umowy takie są więc przykładem umów
adhezyjnych.
Przykładami wzorców umownych są regulaminy banków, szkół językowych, ogólne warunki ubezpieczenia, warunki uczestnictwa w
imprezach turystycznych, itp.
Ponieważ wzorce umowne stawiają proferenta w silniejszej pozycji (ma on przeważający a niekiedy wyłączny wpływ na kształtowanie
treści umowy) kodeks cywilny przewidział szereg postanowień mających na celu wyrównać pozycje obu stron. Część z nich ma
zastosowanie w obrocie profesjonalnym, część w relacjach konsument-przedsiębiorca. Przykładami takich postanowień są:
zakaz posługiwania się w obrocie z konsumentem tzw. klauzulami abuzywnymi (art. 3851 – 3853 k.c.);
obowiązek doręczenia drugiej stronie wzorca przed zawarciem umowy (w niektórych wypadkach złagodzony do obowiązku
udostępnienia wzorca umownego), art. 384 k.c.;
wykładnia niejednoznacznych postanowień wzorca na korzyść konsumenta, art. 385 § 2 k.c.;
Obowiązek formułowania wzorców umowy w sposób jednoznaczny i zrozumiały, art. 385 § 2 k.c.
Indywidualnie zawarta umowa ma tę przewagę nad wzorcem, że w razie sprzeczności treści umowy z treścią wzorca ma zastosowanie
treść umowy (art. 385 § 1 k.c.).
Umowy nazwane i nienazwane
W ramach swobody umów strony mogą tworzyć różne rodzaje umów w zależności od swoich potrzeb, nie są one
ograniczone do katalogu umów wskazanego przez ustawodawcę.
Postanowienia dotyczące części umów zostały uregulowane w aktach normatywnych – takie umowy są umowami
nazwanymi. Postanowienia dotyczące tych umów mają często charakter norm o charakterze dyspozytywnym. Oznacza to,
że stanowią one pewnego rodzaju „propozycję” ustawodawcy, która może zostać zaakceptowana przez strony umowy,
strony mają jednak uprawnienie do wyboru odmiennego rozwiązania.
Znaczna ilość umów nazwanych została określona w kodeksie cywilnym. Przykłady takich umów to: umowa sprzedaży,
umowa zlecenie, umowa o dzieło, umowa leasingu, umowa darowizny, umowa najmu (której kształt jest też częściowo
określony w ustawie o ochronie praw lokatorów).
Kodeks cywilny nie jest jednak jedynym aktem normatywnym, w którym są zawarte umowy. Przykładem umów
uregulowanych przez inne akty prawne są umowa licencji (w zależności od przedmiotu w ustawie o prawie autorskim i
prawach pokrewnych bądź w ustawie prawo własności przemysłowej), umowa kredytu (ustawa prawo bankowe), umowa o
usługi płatnicze (ustawa o usługach płatniczych), umowa o powierzenie danych osobowych do przetwarzania (ustawa o
ochronie danych osobowych), umowa o oferowanie instrumentów finansowych (ustawa o obrocie instrumentami
finansowymi).
Umowy nienazwane to umowy, których kształt nie został określony w ustawach. Strony samodzielnie ustalają ich treść
według własnych potrzeb. Przykładem takiej umowy jest umowa franchisingu (franczyzy), umowa sponsoringu, umowa
factoringu, umowy w zakresie know-how.
Oferta
Oferta to złożone przez podmiot prawa cywilnego oświadczenie woli zawarcia umowy skierowane do adresata (którym mogą być
oznaczone osoby lub nieograniczona ilość osób).
Aby oferta była wiążąca musi spełnić łącznie następujące warunki:
wyrażać wolę zawarcia umowy;
być złożona adresatowi;
zawierać co najmniej istotne postanowienia proponowanej umowy.
Oferta wiąże oferenta w terminie na udzielenie odpowiedzi, który został oznaczony przez niego w ofercie. W braku takiego
terminu oferta przestaje wiązać:
jeżeli adresat oferty (oblat) nie przyjął oferty niezwłocznie (w przypadku ofert składanych w obecności drugiej strony lub za
pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość),
z upływem czasu, w którym oferent mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź na ofertę, a odpowiedź została
wysłana bez nieuzasadnionego opóźnienia.
Aby umowa została zawarta oblat powinien w terminie złożyć oświadczenie o przyjęciu oferty lub przystąpić do wykonania
umowy (w przypadkach wskazanych w art. 69 k.c.). Oświadczenie o przyjęciu oferty (z zastrzeżeniem sytuacji określonych w art.
681 k.c.) powinno dotyczyć całości treści oferty. Przyjęcie oferty dokonane z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści
poczytuje się za nową ofertę (art. 68 k.c.).
Zgodnie z art. 71 k.c. „ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje
się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy”.
Aukcja i przetarg
Aukcja i przetarg charakteryzują się wielostronnością, czyli wielością uczestników i tym samym wielością ofert.
Istnieje wiele sposobów przeprowadzenia aukcji (przetargu).
W praktyce występują także postępowania „mieszane” – łączące w sobie elementy zarówno aukcji jak i przetargu.
Aukcja to sposób zawierania umowy polegający na jednoczesnej (fizycznej lub za pomocą środków porozumiewania
się na odległość) obecności uczestników aukcji, którzy składają oferty. Każda następna oferta powinna być bardziej
korzystna (na zasadach określonych w warunkach aukcji) od poprzedniej, czyli musi nastąpić postąpienie. Osoba,
która złoży najkorzystniejszą ofertę zawiera umowę. Zawarcie umowy następuje w chwili przybicia.
Przetarg to sposób zawarcia umowy, polegający na tym, że uczestnicy składają (najczęściej w formie pisemnej) oferty
zawarcia umowy. Po upływie czasu na złożenie ofert następuje otwarcie przetargu i wybór najkorzystniejszej oferty.
Przetarg różni się od aukcji w szczególności brakiem jednoczesnej obecności uczestników i tym, że uczestnicy nie
wiedzą o ofertach składanych przez innych uczestników.
Istotnym elementem wielu aukcji i przetargów jest wadium, czyli określona suma pieniędzy lub zabezpieczenie
zapłaty ustanowione na rzecz organizatora przez uczestnika aukcji (przetargu). Uiszczenie wadium warunkuje
przystąpienie do aukcji (przetargu). Jeżeli zwycięski uczestnik aukcji (przetargu) uchyla się od zawarcia umowy,
organizator może zatrzymać sumę wadium lub zaspokoić się z przedmiotu zabezpieczenia. Organizator zwraca
wadium pozostałym uczestnikom. Jeżeli organizator uchyla się od zawarcia umowy ze zwycięzcą aukcji (przetargu),
zwycięzca jest uprawniony do żądania zapłaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody (art. 704 k.c.).
Negocjacje
Negocjacje polegają na sukcesywnym dochodzeniu do porozumienia co do treści umowy przez negocjujące strony i wspólnym
ustaleniu jej treści.
Szczegółowy sposób prowadzenia negocjacji nie jest ukształtowany w kodeksie cywilnym i jest ustalany postanowieniami
negocjujących. W praktyce często spotyka się wystandaryzowane dokumenty związane z negocjacjami takie jak list intencyjny
czy term sheet (zwięzłe ustalenie warunków potencjalnej umowy). Z reguły takie dokumenty, jak również inne oświadczenia
stron w toku negocjacji nie stanowią oświadczeń woli i nie mają wiążącego charakteru.
Negocjacje mogą stanowić jeden z etapów zawierania umowy, a sam proces jej zawarcia może łączyć w sobie również inne
sposoby (aukcja/przetarg, oferta).
Umowa zawierana w tym trybie dochodzi do skutku jeżeli strony porozumiały się co do wszystkich negocjowanych
postanowień (art. 72 § 1 k.c.). Jest to reguła dyspozytywna i strony mogą przyjąć inny termin zawarcia umowy. Każdorazowo
powinny jednak dojść do konsensu w odniesieniu do tzw. essentialia negotii, czyli istotnych warunków umowy (Wyrok SN z
dnia 15 maja 2014 r., II CSK 450/13).
Jakkolwiek przystąpienie lub zaproszenie do negocjacji nie nakłada na strony obowiązku zawarcia umowy, art. 72 § 2 k.c.
przewiduje odpowiedzialność odszkodowawczą strony, która przystąpiła do negocjacji lub prowadziła negocjacje z naruszeniem
dobrych obyczajów (w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy), czyli za culpae in contrahendo. Jest to odpowiedzialność
w granicach negatywnego interesu umownego (czyli za szkodę jaką druga strona poniosła w związku z tym, że liczyła na
zawarcie umowy).
Czas i miejsce zawarcia umowy
Czas zawarcia umowy zależy z reguły od samych stron umowy (ich uzgodnień).
W razie wątpliwości mają zastosowanie reguły ogólne, które ustalają, że umowa jest zawarta:
w przypadku ofertowego zawierania umowy – w chwili otrzymania przez oferenta oświadczenia o
przyjęciu oferty albo (gdy otrzymanie takiego oświadczenia nie jest konieczne) z chwilą
przystąpienia oblata do wykonania umowy;
w przypadku aukcji – z chwilą udzielenia przybicia;
w przypadku przetargu – odpowiednio jak w trybie ofertowym;
w przypadku negocjacji – z chwilą dojścia stron do porozumień co do wszystkich negocjowanych
postanowień.
Miejscem zawarcia umowy jest (w razie wątpliwości) miejsce otrzymania przez oferenta oświadczenia
o przyjęciu umowy albo miejsce zamieszkania (siedziba) oferenta – gdy oświadczenie nie jest
wymagane albo gdy zawarcie umowy nastąpiło drogą elektroniczną (art. 70 § 2 k.c.).
Wypowiedzenie umowy
Następcze czynności prawne to dalsze czynności prawne, które odnoszą się do istnienia zawartej umowy w obrocie
prawnym.
Są nimi: uzupełnienie umowy, zmiana umowy, rozwiązanie umowy, wypowiedzenie umowy lub odstąpienie od
umowy.
Uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej formy jaką ustawa lub strony przewidziały dla jej
zawarcia (art. 77 § 1 k.c.).
Forma rozwiązania, odstąpienia, a także wypowiedzenia umowy jest uzależniona od formy w jakiej zawarta została
ta umowa:
W przypadku umów zawieranych w formie pisemnej wszystkie trzy ww. czynności powinny zostać zawarte w
formie pisemnej (ad probationem), art. 77 § 2 k.c.
W przypadku umów zawartych w innej formie szczególnej (art. 77 § 3 k.c.):
odstąpienie albo wypowiedzenie umowy wymaga formy pisemnej;
rozwiązanie umowy wymaga takiej samej formy jaką ustawa lub strony przewidziały do zawarcia tej umowy.
Informacje ogólne
Jakkolwiek treść umowy zależy w przeważającej mierze od stron, nie tylko one mają na nią
wpływ.
Zgodnie z art. 56 czynność prawna (a więc również umowa) wywołuje nie tylko skutki w niej
wyrażone, lecz również te, które wynikają:
z ustawy,
z zasad współżycia społecznego,
z ustalonych zwyczajów.
Poza tym zgodnie z zasadą swobodny umów strony mają prawo do kształtowania treści
umowy w pewnych określonych granicach (treść i cel umowy nie mogą być sprzeczne z
ustawą, a także, co wynika z art. 58 § 1 k.c., zmierzać do obejścia ustawy, być sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego, jak również z właściwościami stosunku umownego).
Istotne postanowienia umowne (essentialia
negotii)
Są to postanowienia, które nie są konieczne do uzgodnienia pomiędzy stronami, aby umowa mogła wejść
w życie. Mogą one wynikać z norm prawa (które będą obowiązywać automatycznie, ponieważ strony nie
postanowiły inaczej w umowie) jak i z wyraźnego zapisu stron.
Dodatkowe postanowienia umowne mogą mieć swoje źródło w aktach normatywnych (w tym w kodeksie
cywilnym, np. prawo odstąpienia, kara umowna), mogą też wynikać z praktyki obrotu gospodarczego (np.
klauzula salwatoryjna, postanowienie co do kosztów sporządzenia lub wykonania umowy) albo być
stworzone od postaw przez strony na potrzebę konkretnej umowy (np. postanowienia regulujące pewne
techniczne aspekty współpracy między stronami).
Przykłady dodatkowych postanowień umownych:
kara umowna (art. 483-484 k.c.);
zadatek (art. 394 k.c.);
postanowienia dotyczące poufności;
zapisy dotyczące rozstrzygania sporów;
postanowienie o zakazie przenoszenia praw z umowy (pactum de non cedendo).
Warunek
Warunek jest zastrzeżeniem uzależniającym powstanie lub ustanie pewnych skutków czynności
prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego (art. 89 k.c.).
Warunku stanowiącego zastrzeżenie umowne nie należy utożsamiać z warunkiem, który został
przewidziany przez prawo dla ważności (skuteczności) czynności prawnej (warunkiem prawnym).
Podstawowy podział warunków to warunki:
rozwiązujące (których ziszczenie powoduje ustanie określonych skutków czynności prawnej),
zawieszające (których ziszczenie powoduje powstanie określonych skutków czynności prawnej).
Ziszczenie się warunku nie ma co do zasady mocy wstecznej, strony mogą jednak postanowić inaczej.
Warunek nie może być niemożliwy ani przeciwny ustawie (art. 94 k.c.). Jeżeli taki został
wprowadzony do treści umowy to: (i) w przypadku warunku rozwiązującego – warunek uważa się za
niezastrzeżony, (ii) w przypadku warunku zawieszającego – umowę uważa się za nieważną.
Warunkowo uprawniony może wykonywać wszelkie czynności, które zmierzają do zachowania jego
prawa (art. 91 k.c.).