DOKTRYNY

POLITYCZNO–
PRAWNE
Renesans
MACHIAVELLI, BODIN, MORUS
Niccolo Machiavelli (1469 – 1527)
 Dzieła

*„Książę”

*„Rozważania nad
pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza”
*„Mowa o organizacji sił
zbrojnych Florencji”
*„Historie florenckie”
*„O złotym ośle”
*„Mandragora”
 Makiawelizm

 „doktryna polityczna, zalecająca, w myśl zasady „cel

uświęca środki”, racjonalne stosowanie przemocy, obłudy,
podstępu”
 „pot. postawa charakteryzująca się cynizmem, obłudą i
brakiem skrupułów w dążeniu do osiągnięcia celu”
 Postępowanie nielojalne i perfidne”
F. Bacon:

„Powinniśmy być
wdzięczni
Machiavellemu i
podobnym mu pisarzom,
którzy otwarcie i bez
niedomówień piszą o
tym, jak ludzie
postępują, a nie jak
postępować powinni”
 Polityka

„Sztuka posługiwania się

dobrymi lub złymi
okrucieństwami”
„niechaj się władza nie sili na hojność i
monumentalizm”
„(…) tak że zawsze taki książę wyczerpie
podobnym postępowaniem wszystkie swe
zasoby i będzie w końcu zmuszony, jeżeli
zechce utrzymać opinię hojnego, obciążyć
nadzwyczajnie swe ludy, uciekać się do
konfiskat i do innych środków, jakie się tylko
nadarzą, byle uzyskać pieniądze; skutkiem tego
zacznie budzić nienawiść u poddanych, a u
wszystkich tracić poważanie, gdyż zubożeje;
 OGÓLNE ZASADY
MAKIAWELIZMU
• „Trzeba umieć znaleźć kozła ofiarnego,
1 a nawet z góry go upatrzeć”

• „Niechaj się władza nie sili na hojność

2 i monumentalizm”

• „Władzę ocenia się zawsze na postawie

3 pozorów i efektów zewnętrznych”
 OGÓLNE ZASADY
MAKIAWELIZMU
• „Jeśli obywatele władzy nie kochają – niech
się jej przynajmniej boją”
4

• „W polityce bezbronni prorocy nie

zwyciężają”
5

• „Gdy się łamie umowę – winą należy

obarczyć przeciwnika”
6
 OGÓLNE ZASADY
MAKIAWELIZMU
• „Książę musi umieć dobrze
posługiwać się naturą zwierzęcia
7 i człowieka”

• „Okrucieństwo i terror należy

stosować rozsądnie i tylko w
8 miarę potrzeby”
„Władzę ocenia się zawsze na postawie pozorów i efektów
zewnętrznych”
„Nie jest przeto koniecznym, by książę posiadał
wszystkie owe zalety, które wskazałem, lecz jest
bardzo potrzebnym, aby wydawało się, że je
posiada. Śmiem nawet powiedzieć, że gdy się je ma
i stale zachowuje, przynoszą szkodę, gdy zaś
wydaje się, że się je ma, przynoszą pożytek;
powinien więc książę uchodzić za litościwego,
dotrzymującego wiary, ludzkiego, religijnego,
prawego i być nim w rzeczywistości, lecz umysł
musi mieć skłonny do tego, by mógł i umiał działać
przeciwnie, gdy zajdzie potrzeba”.
 „niechaj się władza nie sili na hojność i
monumentalizm”

„Otóż zaczynając od pierwszej z wyżej wymienionych cech,

powiem, że dobrze jest uchodzić za hojnego, niemniej jednak
zaszkodzi ci hojność, użyta w taki sposób, że nie będziesz budzić
postrachu; bowiem jeżeli używa się jej tak, jak cnoty i tak jak się to
powinno robić, nie zyska ona uznania, a ściągnie na ciebie hańbę
skąpstwa; gdy bowiem pragnie się utrzymać między ludźmi opinię
człowieka hojnego, niepodobna obejść się bez pewnego rodzaju
wystawności”
„niechaj się władza nie sili na hojność i
monumentalizm”
„(…) tak że zawsze taki książę wyczerpie
podobnym postępowaniem wszystkie swe
zasoby i będzie w końcu zmuszony, jeżeli
zechce utrzymać opinię hojnego, obciążyć
nadzwyczajnie swe ludy, uciekać się do
konfiskat i do innych środków, jakie się tylko
nadarzą, byle uzyskać pieniądze; skutkiem tego
zacznie budzić nienawiść u poddanych, a u
wszystkich tracić poważanie, gdyż zubożeje;
„niechaj się władza nie sili na hojność i monumentalizm”

„(…) skrzywdziwszy więc przez taką swą hojność

wielu ludzi, a dogodziwszy niewielu, poczuje
każdą choćby najdrobniejszą przeciwność i padnie
przy pierwszym lepszym niebezpieczeństwie; gdy
zaś widząc niebezpieczeństwo, zechce wydobyć
się z niego, narazi się natychmiast na niełaskę
skąpstwa”.
„Okrucieństwo i terror należy stosować rozsądnie i tylko w
miarę potrzeby”

„Sądzę, że zależy to od dobrego lub złego posługiwania się okrucieństwami.

Dobrze użytymi mogą nazywać się te (jeżeli o złem wolno powiedzieć, że jest
dobrem), które popełnia się raz jeden z konieczności, dla ubezpieczenia się, nie
powtarza się ich później, a które nadto przynoszą możliwie największy pożytek
poddanym. Źle użytymi są takie, które choćby z początku nieliczne, z czasem
raczej mnożą się, zamiast rzednieć”.
 „Okrucieństwo i terror należy stosować rozsądnie i tylko w
miarę potrzeby”

„Ci, którzy używają pierwszego sposobu, mogą z pomocą boską i ludzką

przynieść swemu państwu pewną korzyść, jak np. Agatokles. Dla drugich jest
rzeczą niemożliwą utrzymać się. Z tego należy wyciągnąć wniosek, że zdobywca,
opanowawszy rządy, powinien przygotować i popełnić naraz wszystkie
nieodzowne okrucieństwa, aby nie wracając do nich codziennie i nie powtarzając
ich, mógł dodać ludziom otuchy i pozyskać ich dobrodziejstwami”.
 ZASADA KOZŁA OFIARNEGO

„Książę, zająwszy Romanię, zastał ją pod rządami

niedołężnych panów, którzy raczej ograbiali swych
poddanych, niż dbali o poprawienie ich losu, i
dawali więcej powodów do niezgody, niż do zgody,
tak że ta prowincja roiła się od rozbojów, rabunków
i wszelkiego rodzaju zuchwałości; otóż książę,
pragnąc uspokoić ją i uczynić powolna dla ramienia
królewskiego, uważał za rzecz konieczną dać jej
dobry rząd. Przeto postawił na jej czele messera
Ramira d’Orco, człowieka okrutnego i
energicznego, któremu oddał pełną władzę”.
 ZASADA KOZŁA OFIARNEGO

„Ten uspokoił ją w krótkim czasie i ku wielkiej swej chwale przywrócił porządek.

Lecz później sądził książę, że tegoż wyjątkowa władza nie jest odpowiednią,
obawiał się bowiem, by nie stała się nienawistną; ustanowił więc w prowincji sąd
cywilny pod przewodnictwem jednej z wybitnych osobistości, w którym każde
miasto miało swego zastępcę”.
„Jeśli obywatele władzy nie kochają –
niech się jej przynajmniej boją”

„Rodzi się z tego pytanie, czy lepiej jest budzić miłość niż strach,
czy strach niż miłość. Odpowiem, że chciałoby się i jednej, i drugiej
rzeczy, lecz ponieważ trudno połączyć je, więc gdy jednej ma
brakować, jest o wiele bezpieczniej budzić strach niż miłość. Można
bowiem o ludziach w ogóle powiedzieć, że są niewdzięczni,
zmienni, kłamliwi, unikający niebezpieczeństw i chciwi zysku; gdy
im czynisz dobrze, wszyscy są oddani tobie, ofiarują ci swa krew i
mienie, życie i dzieci, kiedy potrzeba jest daleko – jak to już
powyżej powiedziałem – lecz ociągają się, gdy zbliży się do ciebie”.
„Jeśli obywatele władzy nie kochają –
niech się jej przynajmniej boją”

„I taki książę, który wyłącznie oparł się na ich słowach, a znajdzie

się bez innych zabezpieczających środków, upada, gdyż przyjaźnie,
które pozyskuje się zapłatą, a nie wielkością i szlachetnością umysłu,
są wprawdzie zasłużone, lecz w istocie nie istnieją i nie można z
nich w potrzebie korzystać. A mniej boją się krzywdzić ludzie kogoś,
kto budzi miłość, niż tego, który budzi strach. Albowiem miłość jest
trzymana węzłem zobowiązań, który ludzie, ponieważ są nikczemni,
zrywają skoro tylko nadarzy się sposobność osobistej korzyści,
natomiast strach jest oparty na obawie kary; ten więc nie zawiedzie
nigdy”.
„Jeśli obywatele władzy nie kochają – niech się
jej przynajmniej boją”
„Niemniej jednak książę powinien budzić strach w taki sposób, by jeżeli
już nie może pozyskać miłości, uniknął przynajmniej nienawiści; można
bowiem bardzo dobrze budzić strach, a nie być znienawidzonym, co
zawsze osiągnie książę, powściągając się od mienia swoich obywateli i
poddanych i od ich niewiast. Gdy zaś będzie zmuszony nastawać na krew
czyjąkolwiek, niech to czyni tam, gdzie jest dostateczne usprawiedliwienie
i wyraźna przyczyna, lecz przede wszystkim niech powstrzymuje się od
cudzego mienia, gdyż ludzie prędzej puszczają w niepamięć śmierć ojca
niż utratę ojcowizny”.
„Jeśli obywatele władzy nie kochają –
niech się jej przynajmniej boją”
„Otóż książę, który chce utrzymać swych poddanych w jedności i wierności, nie
powinien dbać o zarzut srogości, gdyż będzie bardziej ludzki ukarawszy kilku dla
przykładu, niż ci, którzy przez zbytnią litościwość dopuszczą do nieładu, skąd
rodzą się zabójstwa i rabunki; te bowiem zwyczajnie krzywdzą całą społeczność,
a tamte egzekucje, nakazane przez księcia, krzywdzą pojedynczego człowieka”.
„Gdy się łamie umowę – winą należy obarczyć przeciwnika”

„Otóż mądry pan nie może ani powinien dotrzymywać wiary, jeżeli takie
dotrzymywanie przynosi mu szkodę i gdy zniknęły przyczyny, które
spowodowały jego przyrzeczenie. Zapewne gdyby wszyscy ludzie byli dobrzy,
ten przepis nie byłby dobry, lecz ponieważ są oni nikczemni i nie dotrzymywaliby
tobie wiary, więc ty także nie jesteś obowiązany im jej dotrzymywać”.
 „Gdy się łamie umowę – winą należy obarczyć
przeciwnika”

„A nigdy nie braknie księciu przyczyn prawnych,

by upiększyć wiarołomstwo. Można by na to dać
niezliczone przykłady nowoczesne i wykazać, ile
traktatów pokojowych, ile przyrzeczeń stało się
nieważnymi i próżnymi wskutek wiarołomstwa
książąt, a ten wyszedł lepiej, który lepiej umiał
używać natury lisa. Lecz konieczne jest umieć
dobrze tę naturę upiększać i być dobrym kłamcą i
obłudnikiem; ludzie tak są prości i tak naginają
się do chwilowych konieczności, że ten, kto
oszukuje, znajdzie zawsze takiego, który da się
oszukać”.
„Gdy się łamie umowę – winą należy obarczyć przeciwnika”

„Ze świeżych przykładów nie chcę o jednym zamilczeć. Aleksander VI nic innego
nigdy nie czynił, jak tylko oszukiwał ludzi, o niczym też innym nie myślał, a
zawsze znajdował sposobność, by to czynić. Nigdy żaden człowiek nie dawał
bardziej stanowczych przyrzeczeń, żaden nie potwierdzał czegoś bardziej
uroczystymi przysięgami, a żaden mniej nie dotrzymywał; mimo to oszustwa
udawały mu się zawsze, gdyż dobrze znał tę stronę świata”.
„Książę musi umieć dobrze posługiwać się naturą zwierzęcia
i człowieka”

„Przeto książę, zmuszony umieć posługiwać się

dobrze naturą zwierząt, powinien spośród nich
wziąć za wzór lisa i lwa, albowiem lew nie umie
unikać sideł, a lis bronić się przed wilkami. Trzeba
przeto być lisem, by wiedzieć, co sidła, i lwem, by
postrach budzić u wilków. Nie rozumieją się na
rzeczy ci, którzy wzorują się wyłącznie na lwie”.
 „W polityce bezbronni prorocy
nie zwyciężają”

„Trzeba więc urządzić się w ten sposób, aby gdy wierzyć przestaną, wlać im
wiarę przemocą. Mojżesz, Cyrus, Tezeusz i Romulus nie zdołaliby na czas
dłuższy zyskać posłuchu dla swoich ustaw, gdyby byli bezbronni, jak to w
naszych czasach zdarzyło się zakonnikowi Girolamo Savonaroli, który padł razem
ze swymi reformami, gdy tylko lud stracił zaufanie do niego, a on nie potrafił
utrzymać w stałości tych, którzy mu wierzyli, ani też wzbudzić ufności w tych,
którzy mu nie wierzyli”.
 „W polityce bezbronni prorocy
nie zwyciężają”

„Przeto wszyscy tacy reformatorzy mają wielką trudność w postępowaniu i

wszelkie niebezpieczeństwa są na ich drodze, i tylko swą dzielnością mogą je
przezwyciężyć. Atoli gdy je raz pokonają i zaczną zyskiwać poszanowanie,
pozbywszy się zawistnych, wtedy staną się potężnymi, bezpiecznymi, otoczonymi
czcią i szczęśliwymi”.
 Narodowe siły zbrojne

„Najważniejszą podstawą wszystkich państw tak nowych,

jak starych i mieszanych są dobre prawa i dobre wojsko, a
ponieważ nie mogą być dobre prawa tam, gdzie nie ma
dobrego wojska, a gdzie jest dobre wojsko, tam są z
pewnością dobre prawa, przeto, nie będę o prawach, lecz o
wojsku rozprawiał.
Powiem więc, że wojsko, którym książę broni swego
państwa, jest jego własne albo najemne, posiłkowe albo
mieszane.
 Narodowe siły zbrojne

„Najemne i posiłkowe. jest bezużyteczne i niebezpieczne i jeżeli ktoś na wojsku

najemnym opiera swe państwo, nigdy nie będzie stał pewnie i bezpiecznie,
albowiem jest ono niezgodne, ambitne, niekarne, niewierne, odważne wobec
przyjaciół, tchórzliwe wobec nieprzyjaciół; nie boi się Boga ani dotrzymuje wiary
ludziom, tak że o tyle tylko odwleka się upadek księcia, o ile odwleka się napaść;
ono ograbia cię w czasie pokoju, a nieprzyjaciel w czasie wojny”.
 Narodowe siły zbrojne

„Przyczyną tego jest to, że nie ma ono innego przywiązania ani innej pobudki,
trzymającej je w polu, jak ta odrobina żołdu, który nie jest dość silnym bodźcem,
by wojsko takie pragnęło umrzeć za ciebie. Najemnicy chcą bardzo być twoimi
żołnierzami wtedy, gdy nie prowadzisz wojny, lecz kiedy przyjdzie wojna, wolą
uciec lub pójść sobie precz”.
 Narodowe siły zbrojne

„Nie potrzebuję trudzić się bardzo, by to wykazać, gdyż Italia nie przez co innego
popadła w ruinę, jak przez to, że przez wiele lat była zdana na wojsko najemne,
które zrazu potrafiło co nieco zdziałać i między sobą uchodziło za waleczne, lecz
dopiero gdy przyszedł cudzoziemiec, pokazało, co jest warte. W tym leży
przyczyna, że Karolowi, królowi francuskiemu, udało się zagarnąć Italię bez
najmniejszego trudu”.
 OGÓLNE ZASADY
MAKIAWELIZMU
• „Trzeba umieć znaleźć kozła ofiarnego,
1 a nawet z góry go upatrzeć”

• „Niechaj się władza nie sili na hojność

2 i monumentalizm”

• „Władzę ocenia się zawsze na postawie

3 pozorów i efektów zewnętrznych”
 OGÓLNE ZASADY
MAKIAWELIZMU
• „Jeśli obywatele władzy nie kochają – niech
się jej przynajmniej boją”
4

• „W polityce bezbronni prorocy nie

zwyciężają”
5

• „Gdy się łamie umowę – winą należy

obarczyć przeciwnika”
6
 OGÓLNE ZASADY
MAKIAWELIZMU
• „Książę musi umieć dobrze
posługiwać się naturą zwierzęcia
7 i człowieka”

• „Okrucieństwo i terror należy

stosować rozsądnie i tylko w
8 miarę potrzeby”
KLASYFIKACJA USTROJÓW PAŃSTW - I

Wszelkie państwa, wszelkie polityczne organizacje, które miały lub maja

władzę nad ludźmi, bywają republikami albo księstwami.
Księstwa są dziedziczne, jeśli ród księcia sprawuje rządy czas dłuższy,
albo nowe. Te ostatnie są albo zupełnie nowe, jak Mediolan za Franciszka
Sforzy, albo są włączone jako człon do dziedzicznego państwa tego
księcia, który je nabywa. Zyskane w ten sposób kraje nawykły do życia
pod władzą księcia lub do wolności, a nabywa się je obcym lub własnym
orężem, przez szczęście lub osobista dzielność.(...)
 DZIEDZICZNE

KSIĘSTWO
KLASYFIKACJ
A USTROJÓW NOWE
PAŃSTW
REPUBLIKA
KLASYFIKACJA USTROJÓW PAŃSTW - II

„Inni natomiast autorzy, których wielu ludzi uważa za

mądrzejszych od poprzednich, przyjmują istnienie sześciu form
rządu: trzy z nich maja być zupełnie złe, zaś trzy pozostałe dobre
ze swej natury, lecz tak łatwo ulegające zepsuciu, że i one także
staja się szkodliwe. Dobre są te, o których powiedziano wyżej.
Niedobre są trzy inne, które pozostają w ścisłym związku z
trzema pierwszymi. Każda z nich jest tak bardzo zbliżona do
swojego dobrego odpowiednika, że ta dobra z łatwością
przechodzi w złą. I tak monarchia łatwo przeradza się w tyranię,
rządy optymatów równie łatwo przekształcają się we władze
kilku jednostek, zaś rządy ludowe w zwykła swawolę”.
 FORMY
PAŃSTWA

WŁAŚCIWE BŁĘDNE

MONARCHIA TYRANIA

OLIGARCHI
ARYSTOKRACJA
A

DEMOKRACJA ANARCHIA
Degeneracja ustrojów państw

„Dlatego też prawodawca, który nadaje zakładanemu przez siebie państwu jedną z
tych trzech form rządów, nie nadaje mu jej na długo. Nic bowiem nie jest w stanie
zapobiec, aby ustrój ten nie przekształcił się w swój wynaturzony odpowiednik –
tak bardzo sobie podobne okazuję się w tym wypadku cnota i występek”.
 REPUBLIKA MIXTA

„Wszystkie wymienione wyżej ustroje są wadliwe.

Bowiem te trzy, które nazwałem dobrymi, są zbyt
krótkotrwałe, zaś trzy pozostałe są złe ze swej natury.
Dlatego też mądrzy prawodawcy, poznawszy wady
każdej poszczególnej formy rządów, postanowili żadnej
z nich nie wybierać. Stworzyli oni natomiast ustrój
łączący w sobie wszystkie tu formy rządów, bo wydał
im się on trwalszy i bardziej zrównoważony, a to
dlatego, że przy połączeniu w obrębie jednego państwa
władzy księcia, możnych i ludu siły te pilnują się
wzajemnie”.
Jean Bodin (1530 –
1596)
DOKTRYNA MONARCHII ABSOLUTNEJ
Jean Bodin
 DZIEŁA

 „Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej”

 „Odpowiedź na niedorzeczności Pana Malestretti”
(Responsio ad paradoxa Malestretti)
• „Metoda łatwego poznania historii”
• „Demonomania”
 PAŃSTWO

„Prawe rządzenie
(sprawiedliwy rząd) wielu
gospodarstwami rodzinnymi
i tym, co jest im wspólne z
władzą suwerenną”.
 Gospodarstwo rodzinne

„Jest prawym rządzeniem wielu

poddanymi w podległości
naczelnikowi rodziny oraz
rządzeniem tym, co jest jego
własne”.
 SUWERENNOŚĆ
definicja francuska

„Absolutna i nieustająca władza

Rzeczypospolitej”.
SUWERENNOŚĆ
definicja łacińska

„Władza najwyższa
i niezwiązana
prawami”.
Cechy władzy suwerennej

• ciągłość
• bezwarunkowość

• niepodzielność
• niezależność

• niezbywalność
• nieograniczoność
 Formy państwa
monarchia

Formy
arystokracja
państwa

demokracja
Ustawodawstwo

 W ten sposób dojdziemy do wniosku, że pierwszym znamieniem suwerennego

księcia, jest możność wydawania ustaw obowiązujących wszystkich w ogólności i
każdego z osobna. Lecz to nie wystarcza, gdyż trzeba dodać, że chodzi o
wydawanie ustaw bez zgody wyższego, równego i niższego od siebie. Jeżeli
bowiem książę jest zobowiązany do niewydawania ustaw bez zgody kogoś
wyższego od siebie, jest on w istocie prawdziwym poddanym. Jeżeli jest
obowiązany do niewydawania ustaw bez zgody równego sobie, wówczas będzie
on miał współtowarzysza; a jeżeli bez zgody poddanych, czy to senatu, czy też
ludu, wówczas jest suwerenem”.
 Ustawodawstwo

„Ta sama władza wydawania i uchylania ustaw

obejmuje wszystkie inne uprawnienia i
znamiona suwerenności do tego stopnia, że
ściśle mówiąc, można stwierdzić, iż istnieje
tylko to jedno znamię suwerenności,
zważywszy, że w nim mieszczą się wszystkie
inne uprawnienia”.
Kryteria sprawiedliwości

Prawe rządzenie

prawo boże prawo naturalne

Źródło: Źródło:
Stary Testament rozum
 SUWEREN

„Władca suwerenny nie jest związany

prawami swych poprzedników, (…)
ustawami i ordonansami, jakie sam
ustanawia (…). Jest niemożliwe
ustanawiać prawa dla samego siebie”
Wtórne znamiona suwerenności

Postanawianie wojny lub zawieranie pokoju, rozpoznawanie w ostatecznej instancji

orzeczeń wszystkich urzędników, powoływanie i odwoływanie najwyższych
funkcjonariuszy, nakładanie na poddanych ciężarów i danin oraz zwalniania od nich,
świadczenie łask i dyspensowanie od rygorów ustaw, podwyższanie lub obniżanie
tytułu wartości i stopy monet, zmuszanie poddanych i wasali ściśle związanych do
przestrzegania wierności, bez względu na to komu należy się przysięga. To są
prawdziwe znamiona suwerenności, które mieszczą się we władzy wydawania praw
dla wszystkich w ogólności i każdego z osobna, oraz nieprzyjmowania praw od
nikogo poza Bogiem”.
 Trzecie znamię suwerenności

„Trzecim znamieniem suwerenności jest powoływanie głównych

urzędników; nie podaje się tego nigdy w wątpliwość, jeżeli chodzi o
wyższych urzędników. A zatem nie wybór urzędników, lecz ich
zatwierdzenie i wprowadzenie w urząd jest znamieniem prawa
suwerenności (…). A nawet w Królestwie Polskim, gdzie na mocy
rozporządzenia Zygmunta Augusta stany każdej prowincji powinny
wybierać wszystkich urzędników, urzędnicy ci mają otrzymywać
listy zatwierdzające od króla”.
 Czwarte znamię suwerenności

„Lecz przejdźmy do innego znamienia suwerenności, a mianowicie

do rozstrzygania w ostatniej instancji, co jest i zawsze było jednym z
głównych praw suwerenności. (...) Rozstrzyganie w ostatniej instancji
obejmuje zarówno drogę skargi kasacyjnej, jak i apelacji, co zdaje się
skłoniło wielu prawników do twierdzenia, że skargi kasacyjne
odnoszą się do praw suwerenności, a chociażby ci sami sędziowie
rozpatrywali swe wyroki, ilekroć przejdą do nich sprawy w drodze
skargi kasacyjnej, to jednak skargę kieruje się do suwerennego
władcy, który ją przyjmuje lub odrzuca, jak mu się podoba”.
Bodinus o Polsce

„Albowiem w królestwach Polski, Danii i Szwecji, które są

państwami o ustroju zmiennym i niepewnym, zależnie od tego, czy
siła należy do księcia , czy do szlachty i które jednak nie mają w
sobie więcej a ustroju arystokratycznego niż monarchicznego,
decyzja o pokoju i wojnie należy do szlachty, jak o tym będziemy
mówili na właściwym miejscu; wspomnieliśmy też powyżej, że w
tych krajach może dojść do wydania ustawy jedynie za zgodą
szlachty”.
Tomasz Morus
Tomasz Morus. Podstawowe informacje biograficzne

Tomasz More (1478-1535 ). Najwybitniejszy humanista angielski pochodził z mieszczańskiej rodziny

prawniczej i do takiej kariery przewidywał go ojciec. Po kilkuletnich studiach w Oksfordzie, gdzie silnie
dominowały humanistyczne nurty, kończy następnie studia prawnicze w Londynie i rozpoczyna karierę
adwokacką, a później urzędniczą i parlamentarną. W służbie państwowej za rządów króla Henryka VIII
uczestniczy More w wielu misjach zagranicznych, pełni też wysokie godności państwowe, m. in. lorda
kanclerza Anglii. Jako zdecydowany przeciwnik reformacji, popada w konflikt z Henrykiem VIII, kiedy ten
zerwał z katolicyzmem i ogłosił się głową Kościoła, w następstwie czego fałszywie oskarżony skazany
zostaje na śmierć i ścięty 6 lipca 1535 r. W czterysta lat później zostaje uznany przez Kościół katolicki za
świętego – jako męczennik za wiarę. W r. 1516 ogłosił T. More po łacinie niewielką rozprawę zatytułowaną
Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej
dotąd wyspie Utopii.

Źródło: Historia doktryn … . Materiały źródłowe

Śmierć Morusa
System społeczno-polityczny Utopii

 (...) W utopii jest 54 przestronnych i wspaniałych miast. Mowa ich mieszkańców i

prawa są zupełnie jednakowe. Wszystkie miasta założone są według jednego
planu i takie same maja budynki, jeśli tylko pozwalają na to warunki miejscowe.
Najmniejsza odległość między miastami wynosi 24 000 kroków, największa zaś
wymaga jednego dnia drogi pieszej. Corocznie z każdego miasta trzej starsi i
doświadczeni obywatele udają się jako posłowie do miasta Amaurotum na obrady,
dotyczące wspólnych spraw całej wyspy. To miasto jest stolicą, ponieważ leżąc w
środku kraju najbardziej odpowiada wszystkim posłom.
 63
System społeczno-polityczny Utopii

 Każde miasto ma przyznany do swego użytku obszar ziemi,

ciągnący się z każdej strony co najmniej na 12 000 kroków. (...)
Wśród pól widać wszędzie domy, zaopatrzone w sprzęty
gospodarskie o odpowiednio urządzone; służą one za mieszkania
obywatelom, których miasta wysyłają kolejno na wieś. Każda
rodzina wiejska składa się przynajmniej z 40 osób, mężczyzn i
kobiet, oraz dwóch niewolników i podlega kierownictwu dwojga
poważnych, rozumnych ludzi, to jest ojca i matki rodziny.
System społeczno-polityczny Utopii

Zespoły złożone z 30 rodzin wybierają corocznie urzędnika, którego w swoim

dawnym języku nazywają syfograntem, w nowszym zaś filarchem. Dziesięciu
syfograntów wraz ze swymi 300 rodzinami podlega władzy zwierzchnika, którego
niegdyś zwano traniborem, obecnie zaś zwą go protofilarchem. Wreszcie wszyscy
syfogranci w liczbie 200, złożywszy przysięgę, że wybiorą człowieka według swego
przekonania najodpowiedniejszego, przystępują do tajnego głosowania, po czym
ogłaszają księciem jednego z czterech kandydatów, przedstawionych im przez lud.
Każda bowiem z czterech dzielnic miasta zgłasza senatowi jednego kandydata.
 65
System społeczno-polityczny Utopii

Władza księcia jest dożywotnia, chyba że budzi on podejrzenie, jakoby dążył do

tyranii. Traniborów wybierają corocznie, lecz nie zmieniają ich bez ważnego
powodu. Wszystkich innych urzędników zastępuje się po roku nowymi.
 System społeczno-polityczny
Utopii
 (...) Poza znajomością uprawy ziemi, która, jak wspomniałem, obowiązuje
wszystkich każdy kształci się w jakimś szczególnym rzemiośle; oto główne
rzemiosła, które mają tam ważne znaczenie: sporządzanie tkanin wełnianych i
lnianych, roboty murarskie, kowalskie i ciesielskie.
 67
System społeczno-polityczny Utopii

 Wszyscy mieszkańcy kraju noszą odzież jednakowego kroju bez względu na

wiek; jeżeli w ubiorze są pewne różnice, mają one na celu jedynie odróżnienie
mężczyzn od kobiet oraz bezżennych od żonatych. Odzież jest ładna, wygodna i
stosowna zarówno do pory letniej, jak i zimowej, a sporządza ją sobie każda
rodzina. (...)
 68
System społeczno-polityczny Utopii

 Głównym i prawie jedynym zajęciem syfograntów jest troskliwe

zapobieganie, aby nikt nie siedział bezczynnie; każdy powinien
oddawać się rzetelnie swemu rzemiosłu. Nie trzeba jednak sądzić, że
Utopianie pracują bez przerwy od wczesnego rana do późnej nocy i
zamęczają się jak woły robocze. Takie mozolne życie byłoby cięższe
niż dola niewolnika. A przecież prawie wszędzie poza Utopią
rzemieślnicy takie właśnie prowadzą życie.

System społeczno-polityczny Utopii

Mieszkańcy Utopii dzielą dobę na 24 równe godziny, z czego tylko sześć

przeznaczają na pracę fizyczne, i to w następującym porządku; przed południem
pracują 3 godziny i potem jedzą obiad, po dwugodzinnym zaś odpoczynku znowu
pracują 3 godziny i kończą dzień wieczerzą. Pierwszą godzinę liczą począwszy od
południa; kładą się spać około godziny ósmej i śpią 8 godzin.
 70
System społeczno-polityczny Utopii

Czas wolny między godzinami pracy, snu i posiłków każdy może zużytkować
według swego upodobania; nie znaczy to jednak, by wolno mu było marnować czas
na głupstwa i próżniactwo, przeciwnie, godziny wolne od pracy powinien z
pożytkiem poświęcić jakiemuś innemu zajęciu odpowiednio do swego zamiłowania.
Przerwy te spędzają najczęściej na kształceniu naukowym. (...)
System społeczno-polityczny Utopii

Widzicie więc, że w Utopii pod żadnym pozorem nie wolno oddawać

się próżniactwu i lenistwu. Nie ma tam ani jednej winiarni czy
piwiarni, ani domu rozpusty, nie ma żadnej sposobności do zepsucia,
żadnych brudnych nor ani tajemnych schadzek. Ciągły dozór publiczny
zmusza wszystkich bądź do ustalonej zwyczajem pracy, bądź do
przyzwoitej rozrywki. W ślad za takimi obyczajami całego
społeczeństwa musi iść dostatek, a ponieważ z tego dobrobytu
korzystają wszyscy równomiernie, przeto w Utopii nie wiedzą, co to
jest biedny lub żebrak. (...)
72
System społeczno-polityczny Utopii

Ludność miasta składa się z rodzin, które po największej części

połączone są węzłami pokrewieństwa. Dorosłe dziewczęta, wyszedłszy
za mąż, przechodzą do domu swego męża, lecz synowie i wnukowie
pozostają w swej rodzinie i podlegają władzy najstarszego jej członka,
jeśli nie jest upośledzony umysłowo z powodu podeszłego wieku; w
przeciwnym razie zastępuje go najbliższy mu wiekiem.
73
System społeczno-polityczny Utopii

Następujące zarządzenia zapobiegają temu, by w pewnych miastach nie było za mało

ludności, w innych zaś za wiele. Ludność każdego miasta powinna składać się z 6000
rodzin, nie licząc senatu, żadna zaś rodzina nie może posiadać mniej niż 10, a więcej
niż 16 dorosłych osób. Ilości dzieci nieletnich nie można z góry ograniczać. Ten stan
łatwo da się utrzymać, gdy bowiem jakaś rodzina zanadto powiększa się, wówczas
nadmiar dzieci przydziela się rodzinie uboższej w potomstwo. Podobnie gdy jakieś
miasto posiada więcej mieszkańców, niż powinno mieć, wtedy tą nadwyżkę
uzupełniają słabiej zaludnione miasta.
System społeczno-polityczny Utopii

A jeśliby przypadkiem nastąpiło przeludnienie na całej wyspie, w takim razie

wysiedlają z każdego miasta pewną ilość obywateli i na najbliższym lądzie stałym,
gdzie tubylcom pozostaje sporo ziemi nieuprawionej, zakładają osadę zgodnie ze
swymi zwyczajami i proponują miejscowej ludności wzajemne współżycie. (…).
Jeśliby w jednym z miast skutkiem jakiegoś wypadku liczba mieszkańców
zmniejszyła się do tego stopnia, iż byłoby rzeczą niemożliwą uzupełnić ją bez
naruszenia przepisanego stanu miast w innych częściach wyspy – wyrównuje się ten
ubytek przez odwołania obywateli z kolonii. Powiadają, że zdarzyło się to za pamięci
ludzkiej tylko dwa razy skutkiem strasznej zarazy. Mieszkańcy Utopii zgodzą się
raczej na utratę kolonii niż na zmniejszenie się ludności w choćby w jednym z miast
rodzinnych.
System społeczno-polityczny Utopii

Lecz wracam do współżycia obywateli. Najstarszy, jak wspomniałem, jest głową rodziny.
Żony usługują mężom, dzieci rodzicom, w ogóle młodsi starszym. Całe miasto podzielone jest
na 4 równe części. W środku każdej dzielnicy jest rynek, gdzie można wszystko dostać. Tutaj
zwozi się do składnic dorobek pracy wszystkich rodzin, a potem sortuje się wszystklie wyroby
i przechowuje się w magazynach.
Każdy ojciec rodziny przychodzi tu i prosi o to, czego on sam bądź też jego rodzina
potrzebuje, i otrzymuje bez pieniędzy czy jakiegoś innego wynagrodzenia. Dlaczegoż bowiem
miano by czegoś odmawiać im, skoro wszystkiego jest pełno i nie ma obawy, aby ktoś żądał
więcej, niż potrzebuje? Bo i któż przypuszczałby, żeby człowiek mający pewność, iż nigdy nie
zabraknie mu niczego, będzie żądał rzeczy niepotrzebnej. (...)
System społeczno-polityczny Utopii

Jeśli ktoś pragnie odwiedzić przyjaciela, mieszkającego w innym mieście, lub odbyć
podróż dla samej przyjemności, łatwo uzyskuje pozwolenie od swych syfograntów i
traniborów, chyba że właśnie jest do czegoś potrzebny.
Wyjeżdża kilku razem, otrzymawszy od księcia list, który poświadcza, że pozwolono
im odbyć podróż, i wyznacza dzień powrotu. Dają im wóz i niewolnika publicznego,
aby popędzał woły i dbał o nie. Lecz jeśli razem z nimi nie jadą kobiety, odsyłają
zwykle wóz jako zbędny ciężar i zawadę. Choć nie biorą ze sobą żadnej żywności,
jednak podczas całej podróży niczego im nie brak, wszędzie bowiem są jak u siebie
w domu.

77
System społeczno-polityczny Utopii

Lecz jeśliby ktoś samowolnie, bez listu od księcia, przekroczył granicę

swej prowincji i został pochwycony, naraża się na haniebne skutki:
odprowadzony jako zbieg otrzymuje surową karę, a w razie
ponownego wykroczenia traci wolność. Jeśliby komuś przyszła ochota
zrobić wycieczkę na pola, okalające miasto, wolno mu to uczynić za
zgodą swego ojca rodziny oraz swej żony.
System społeczno-polityczny Utopii

Mieszkańcy Utopii w życiu codziennym nie posługują się pieniędzmi, lecz

zachowują je na wypadek chwil krytycznych, które mogą zajść lub nigdy nie
nastąpią. Tymczasem złoto i srebro, z których bije się monety, mają dla nich tylko
taką wartość, jaką im dała natura; każdy zaś widzi, że, jeśli chodzi o użyteczność,
jedno i drugie ustępuje wobec żelaza; bez żelaza bowiem ludzie nie mogą obejść się,
tak samo jak bez ognia i wody, podczas gdy złoto i srebro z natury swej nie posiadają
żadnych takich właściwości, iżbyśmy w codziennym życiu brak tych kruszców
musieli odczuwać jako poważną niedogodność.

 79
System społeczno-polityczny Utopii

Otóż Utopianie jedzą i piją z naczyń glinianych i szklanych, które maja wprawdzie wytworne
kształty, lecz są tanie, ze złota zaś i srebra robi się tam nocniki oraz najpodlejsze naczynia,
które służą do użytku zarówno w gmachach wspólnych, jak i w domach prywatnych; prócz
tego z tych samych metali wyrabiają łańcuchy i grube kajdany dla niewolników. Ci wreszcie,
którzy dopuścili się jakiegoś hańbiącego występku, muszą nosić złote kolczyki, na palcach
złote pierścienie, na szyi złoty łańcuch, a na głowie złota opaskę.

Tak więc wszystko zmierza do tego, aby złoto i srebro było u nich w pogardzie. Inne narody
utratę tych metali znoszą z bólem serca, natomiast jeśliby los zażądał naraz od Utopian
wyrzeczenia się wszystkich skarbów, nikt nie sądziłby, że poniósł stratę choćby jednego
grosza. (...)
System społeczno-polityczny Utopii.
Religia
Oto najważniejsze zasady ich religii: Dusza jest nieśmiertelna i z łaski Boga
stworzona dla szczęścia. Po życiu doczesnym przeznaczona jest nagroda za nasze
cnoty i dobre uczynki, kara zaś za ciężkie przewinienia.
Pojęcie cnoty

Przez cnotę rozumieją życie zgodne z naturą, z takim bowiem zamiarem stworzył nas
Bóg. Ten zaś tylko idzie za przewodnictwem natury, kto w unikaniu jednych rzeczy
oraz w pożądaniu innych posłuszny jest rozumowi. Otóż rozum pobudza ludzi przede
wszystkim do umiłowania i uwielbienia majestatu Boga, któremu zawdzięczamy
życie i to, że możemy być szczęśliwi. Po wtóre rozum nas poucza i zachęca, abyśmy
w miarę możności sami żyli niefrasobliwie i wesoło i wszystkim innym dopomagali
do prowadzenia takiego samego życia, a to ze względu na wspólne węzły, które łączą
nas z bliźnimi.
Inni przedstawiciele myśli utopijnej

 Tomasso Campanella „Civitas solis”

 Franciszek Bacon „Nowa Atlantyda”
 Erazm z Rotterdamu „pochwała głupoty”