Most między światami, czy dzielący je mur?

Specyfika i
przykłady tolerancji w dziele franciszkańskiego mnicha
Jerónimo de Mendiety (1525-1604), Historia eclesiástica
indiana.

Igor Wojtczak
 PLAN REFERATU
1) Tło historyczne. Mezoameryka i ludy Nahua przed i po konkwiście.
2) Stosunek Hiszpanów (Korona, administracja, duchowni) i autochtonów
do rdzennej religii w okresie kolonialnym- telegraficzny wstęp
3) Postać Jerónimo de Mendiety. Zbadanie przykładów tolerancji
względem religii i kultury ludów Nahua i innych rdzennych
Mezoamerykanów w jego dziele
4) Opis i interpretacja narracji Mendiety przychylnej względem rdzennej
religii i kultury Nahua w dziele
5) Opis i interpretacja narracji Mendiety nieprzychylnej względem
omawianego zagadnienia
 Mezoameryka. Nahua
• Mezoameryka- termin sprecyzowany przez P. Kirchhoffa w l. 40-tych XX w., oparta na kryteriach geograficznych,
politycznych, kulturowych i religijnych
• Nahua to jedna z grup rdzennych Centralnego Meksyku, mówiąca językami nahuatl i pipil, część Nahua żyła i żyje w
Gwatemali, Salwadorze, Hondurasie, Nikaragui, Kostaryce i Panamie, obecnie także w USA i Kanadzie
• Mendieta w ks. II i ks. III dzieła wymienia podgrupy Nahua: Mexików, Tlatelolcan, Tetzcocan, Tlaxcalteków, Huexotzinków,
Cholulteków, także inne etnosy: Totonaków (Tachiwin), Huasteków (Te’Inik), Majów, Tarasków (Purepecha), Otomi
(Hñähñu), Matlatzinków (Fot’una)
Zasięg geograficzny narracji ks. II i III
Mendiety
 Autor, jego dzieło i czasy

• Jerónimo de Mendieta (1525-1604)- franciszkański pisarz, misjonarz, urodzony w Vitorii, obecnie Kraj Basków, teoretyk
polityczny, od 1554 służył w śr. Meksyku, np. w Toluce i Tlaxcali
• Autor listów do Karola I i Filipa II ws. złego traktowania autochtonów (encomienda) , obrońca misji franciszkańskich w
Meksyku
• Od 1574 r. tworzył w pięciu księgach kronikę franciszkańskiej ewangelizacji Meksyku i Karaibów Historia eclesiástica
indiana, potem włączył w nią historię polityczną i religijną Meksyku prehiszpańskiego, opisał też konkwistę
• Pisanie dzieła w okresie „srebrnego wieku” panowania Filipa II (od 1556 r.) – hispanizacja Nahua i misji, misjonarze
tracą przywileje, walka z duchowieństwem świeckim i urzędnikami kolonialnymi
• Podróżował do Hiszpanii w celu obrony Indian
• Zmarł w 1604 w wyniku epidemii cocoliztli
• Jako źródło jego dzieło wykorzystał Juan de Torquemada w jego Monarquía indiana (1615)
• Kronika Mendiety została wydana drukiem w 1870 przez meksykańskiego historyka J. Garcię Icazbalcetę. Ważnym
badaczem jego życia i dzieła byli m.in. J. Leddy Phelan i Luis Gonzalez y Gonzalez
 Reakcje Hiszpanów i neofitów na religię i
kulturę rdzenną Nahua i innych
autochtonów
• Hernán Cortés inicjatorem niszczenia figur rodzimych bóstw- Cempoala, Mexico-Tenochtitlan
• Zdobycie Tenochtitlanu 13 VIII 1521 wraz z niechrześcijańskimi rdzennymi sojusznikami Cortésa- Tlaxcaltekami, Tetzcokanami, Totonakami i in.
• Przybycie franciszkanów w 1524 r., początkowo hiszpańskie „wyspy’ w nahuańskim morzu, powściągliwa tolerancja
• Budowa „infrastruktury chrześcijańskiej” przez mendykantów- nauka dzieci np. książąt miasta Tetzcoco, budowa Colegio de Santa Cruz w
Tlatelolco- kształcenie synów elit Nahua
• „Chrzcielne sojusze” – system compadrazgo – konkwistadorzy ojcami chrzestnymi władców rdzennych i możnych paniczów; potem sami neofici
rodzimi podejmują się walki z pozostałościami pogaństwa
• Kontrowersje i debata w Hiszpanii w zw. z konkwistą, ewangelizacją i kolonizacją
• Francisco de Vitoria (1483/1486-1546)- dominikański filozof, prawnik, teolog i filozof. Autor m.in. Pojęcia justa guerra- wojny sprawiedliwej. Każde
agresywne- napastnicze- działanie jest nielegalne; bulle papieskie nadające prawa do władania Indiami Królom Kastylii „bez waloru politycznego”,
• Bartolomé de las Casas (1484-1556)- dominikański pisarz i prawnik, autor Brevisima relación de la destrucción de las Indias i Apologética historia
sumaria. Obrońca ludzkiej godności autochtonów Ameryk. Wg niego nikt, nawet Papież i Królowie Hiszpanii, nie mają prawa zmuszać do
konwersji. Jedyne usprawiedliwienie zastosowania przemocy to walka z buntem autochtonów, którzy chcą uniemożliwić ewangelizację. Korona
Kastylii jest narzędziem do szerzenia wiary- misji papieskiej, musi dbać o wolność i chronić prywatne mienie autochtonów.
• Fadrique Furió Ceriol (1527-1584)- potępienie każdej wojny ideologicznej i odrzucenie zasłaniania się kwestiami boskimi w prowadzeniu wojen
 Przechowanie prawdy o Bogu w wierze
rodzimej?
• „[w Amerykach] mieli za największe i najpotężniejsze Słońce. I temu dedykowali- s. 64- największe,
najokazalsze i bogate świątynie. I to musiało być tym, co zwali Meksykanie ipalnemohuani, co znaczy: „przez
które wszyscy mamy życie lub żyjemy”. I także je zwali Moyucuyatzin ayac oquiyocux, ayac oquipic, co znaczy
„Przez nikogo nie stworzony ani nie uformowano, lecz jedynie własną mocą i własną wolą to wszystko
uczynił”. Chociaż można wierzyć, że ten sposób mówienia pozostał im z czasów, gdy ich najdawniejsi
przodkowie musieli mieć naturalną i szczególną świadomość o prawdziwym Bogu, wierząc, iż stworzył On
świat, i że był jego Panem i rządził nim. Dlatego wcześniej główny przeciwnik ludzi, uzurpator czci, która
prawdziwej boskości jest należna, zdeprawował ludzkie serca (…).”- Ks. II, rozdz. VIII.
• Docenienie koncepcji ipalnemohuani, bez wnikania w tkankę mezoamerykańskiej religijności, lecz z
uwzględnieniem możliwości jej interpretacji w duchu teologii chrześcijańskiej
• Szatan pomieszał w umysłach Indian i zawrócił ich z właściwej drogi
 Pobożność kapłanów totonackich
• Do tamtej bogini we wszystkim zwracali się z wielką czcią i czcili jej odpowiedzi, które uznawali za boskie
wyrocznie, poważali je bardziej niż te innych bogów, specjalni zwierzchni kapłani czy papieże i wszyscy
kapłani. Miała zwłaszcza dwóch stałych i szczególnych, jakby mnichów, którzy nocą i dniem jej służyli i s. 65-
chronili. Mieli ich za świętych ludzi, ponieważ byli autentyczni i prowadzili nieskazitelne życie wśród nich,
nawet przez nas jako tacy byli doceniani, pomijając ich niewierność. Byli tak cnotliwi i tak przykładni w
swym życiu, że wszyscy ludzie, którzy do nich przychodzili by odwiedzić ich jako świętych, i zawierzali im
wstawianie się w celu wybłagania dla nich bogów i bogiń, i tak całym ich zadaniem było wstawiać się i
błagać o pomyślność ośrodków i dzielnic [comarcas] i osób, które im powierzali (…) W tak czczonej bogini
będącej orędowniczką i pośredniczką miast i ludzi, którzy się jej zawierzali, zdaje się, że demon ukazać w tej
postaci w swym szatańskim kościele to, co Królowa Aniołów i Matka Boża reprezentuje w Kościele
Katolickim (…).”- ks. II, rozdz. IX.
• Zapewne opis zakonnika jest elementem strategii ewangelizacji, czyli podkreślania podobieństw- tutaj
Maryja- bogini rdzenna, by ułatwić nawracanie
• Szatan mógł upodobnić kult pogański celowo do kultu katolickiego, maryjnego- koncepcja autora Historii
• Cechy kapłanów rdzennych zbliżone z powinnościami księży i zakonników- być może kolejna strategia
ewangelizacyjna
 Ce Acatl Topilzin Quetzalcoatl-
sprawiedliwy władca
• „Quetzalcoatl, był najbardziej czczony i uważany za najlepszego i najzaszczytniejszego pośród innych bogów,
[sądząc] wedle reputacji [ich] wszystkich. Ten, wedle opowieści (chociaż inni mówią, że z Tuli) przyszedł z
obszarów Jukatanu do miasta Cholula. Był człowiekiem białym, rosłym, o szerokim obliczu, dużych oczach,
włosach długich i czarnych, brodą pokaźną i pełną: tego to kanonizowali na zwierzchniego boga i czuli ku
niemu największą miłość, cześć i nabożność; i składali mu delikatne, najpobożniejsze i dobrowolne ofiary z
trzech powodów: po pierwsze, dlatego że nauczał ich sztuki srebrnictwa, której nigdy dotąd nie znał ani nie
widział na tamtej ziemi (...) po drugie, dlatego że nigdy nie chciał ni nie przykazał ofiar z krwi ludzi i zwierząt,
jedynie z chleba, róż i kwiatów, z woni i zapachów: po trzecie, gdyż z wielką skutecznością zakazał i zabronił
wojny, kradzieży i morderstw i innych zniszczeń, które robili sobie jeden drugiemu. Był też tamten
Quetzalcoatl najczystszy i najuczciwszy (…).”- ks. II, rozdz. X.
• Quetzalcoatl niejako zapowiada nadejście Ewangelii i misji franciszkańskich
• Ideał mezoamerykańskiego władcy wg mnicha – ważnym powodem zakaz ofiar z ludzi
• Mendieta łączy wczesnokolonialny folklor z wiedzą o kulcie boga Quetzalcoatla
i postacią realnego władcy, być może z Chichen Itza,
bądź zapoteckiego księcia 8 Jeleń „Pazur Jaguara”
 Nadawanie tonalli czy nauki Filozofa?
• Filozof [jako nazwa wł.- Arystoteles] w siódmej księdze Polityki, w rozdziale siedemnastym, zamieścił pewne
dokumenty, które powinni poznać ci, co mają pod swoją pieczą wychowanie dzieci, tak jak i dlatego, że
sprzyja to dobremu porządkowi i zdrowiu ciała, jak i dobrym zwyczajom duszy. Pierwszy dokument jest o
tym, iż gdy dzieci właśnie się narodziły, i maleńkie wystawiali je na zimno, z czym zaczynali hartować ich ciała
i czyniło to silną ich budowę [ciała] oraz najbardziej odpowiednią i silną dla znoszenia wysiłków. Tego
dokumentu żadni ludzie nie trzymali się lepiej, niźli Indianie, bez czytania i słyszenia o Filozofie: dlatego, że
istnieje powszechny zwyczaj wśród nich mycia przez matki, skoro porodzą, swych maleńkich dzieci,
przynosząc je na wzgórza, nad strumyki i rzeki (….).”- ks. II, rozdz. XX.
• Wspomnienia z okresu posługi w Dolinie Toluki
• Mnich najpewniej pisze o zwyczaju nadawania tonalli noworodkom- to zwyczaj religijny
• Przypisywanie autochtonom tradycyjnych antycznych cnót
-surowości, przykładnego wychowania dzieci
 Mądrość huehuetlahtolli
• „ Żyj, synu, z ostrożnością i powierzaj Bogu tego, kogoś wychował, komuś pomógł, gdyż jest twój ojciec [Bóg],
który cię kocha bardziej, niżli ja. Wzdychaj do Niego za dnia i w nocy, i o Nim rozmyślaj. Służ Mu z miłością i
uczyni ci miłosierdzie i uwolni cię od niebezpieczeństwa. Do obrazu Boga i jego spraw miej wielką cześć, i
módl się przed Nim żarliwie, i wyprawiaj się na Jego uroczystości. Czcij i ślij pozdrowienia starszym, nie
zapominając o młodszych. Nie będziesz jak niemowa, ani nie zapomnisz o pocieszeniu ubogich i cierpiących
czułymi i dobrymi słowami. Szanuj wszystkich (…).”- ks. II, rozdz. XX.
• Podkreślenie, iż cnoty przed konkwistą mogą służyć jako podstawa do pracy ewangelizacyjnej
• Kult Boży przed konkwistą? Zapewne pod słowem Dios, „wkładanym”w usta Nahua, pierwotnie rozumiano
Tezcatlipokę, boga czarowników i patrona monarchów, ale też tego, kto nadawał nowonarodzonym tonalli
 Edukacja Nahua przez mnichów
• „Pierwsze, czego nauczali ich w szkołach, co jako podstawowe uczy się dzieci chrześcijańskich, to: co wypada
wiedzieć: czynić znak krzyża, przeżegnać się, modlić się “Ojcze nasz”, Zdrowaś Mario, Credo, Salve Regina,
wszystko w łacinie (przez to, że zakonnicy nie znali ich języka, ani nie mieli tłumaczy, którzy przekazaliby im
[dzieciom] to w ich [języku]): inne, co byli w stanie zrobić, przez znaki (jak niemi) dawali im do zrozumienia,
w jaki sposób mówić, że jest tylko jeden Bóg, a nie wielu, jak tych, których czcili ich ojcowie: że owe [bóstwa]
były złoczyńcami i wrogami, którzy zwiedli ludzi: że jest niebo tam na wysokościach, (…) I że jest piekło,
miejsce ognia i nieskończonych cierpień oraz miejsce bytowania tych, których ich ojcowie mieli za bogów
(…)”. Księga III, rozdz. XIV.
• Wpajanie nowych prawd wiary
• Nakreślenie podziału teologicznego- opozycja Niebo- piekło
• Potępienie kultu rodzimych istot boskich
 Niszczenie obiektów rdzennej pobożności
• Dlatego przez ten sam plan zechciał, by dokonała się konwersja tego Nowego Świata (który w liczbie ludów
był większy, niż tam, gdzie działali apostołowie) nie przez inne narzędzie, aniżeli przez dzieci, ponieważ dzieci
były nauczycielami ewangelizatorów. Dzieci były także kaznodziejami, i dzieci służyły w niszczeniu idolatrii. A
skoro pierwszymi robotnikami byli błogosławieni zakonnicy, których Pan wybrał dla zesłania tego
apostolstwa, przez ich trwanie w uniżeniu, prostocie i szczerości, wielce podobnej do czystości i niewinności
dzieci, zechciał [Bóg] ich [mnichów] nawet jeszcze bardziej uniżyć (…) [mnisi] porzucili złość Hiszpanów, pychę
i zarozumiałość (jeśli jakąś mieli) i stali się Indianami [będąc] u boku Indian, niewzruszeni i cierpliwi jak oni,
ubodzy i nadzy, potulni i pokorniutcy jak są oni [Nahua] - Ks. III, rozdz. XVII.
• Uniżenie mnichów- ideał franciszkański, lecz takąż naturę mają i sami Nahua
• Nawiązanie do Mt 10, 13-16 „Pozwólcie dzieciom przychodzić do Mnie (…).”
• Hiszpanie świeccy i ich postawy jako antyteza Indian meksykańskich
 Człowiek-sowa i demony przed konkwistą
• Tego, kogo Indianie w swej niewierności mieli za demona, nie był żadnym z tamtych (aczkolwiek tak surowi i
o posępnej twarzy, którzy to w istocie takimi byli), lecz tylko urojeniem, lub rzeczą straszną, która czasem
niektórych zatrważała, który przez to miał być takim samym demonem, i tamto złudzenie zwali oni
Tlacatecolotl, co oznacza “sowi człowiek lub osoba, która wykonuje gesty, aby wydawać się sową”, ponieważ
złe oblicze zdawało się być im jak [oblicze] sowy, i nawet słuchanie jej posępnego śpiewu przestraszało ich w
nocy, także i obecnie wielu z nich boi się go (…) wiemy to od nich samych, przychodzących do nas
wystraszeni, aby pocieszyć się z nami, wykończeni oglądaniem różnych wizji (…) Kacyk Amequameca, w
przeszłości, odrzekł pewnemu kapłanowi, iż jego ojcu ukazał się demon w postaci małpy, z tyłu na ramieniu, i
obracając się by go ujrzeć, ów [demon] stał się czymś innym, i tak bawił się, przechodząc z jednego miejsca
do drugiego. Innym razem, mówią, że zjawił się komuś rzeczywiście w postaci urojenia albo osoby bardzo
wysokiej, i posiadał jego [tj. opętanego] duszę (…). – ks. II, rozdz. XII.

• Tlacatecolotl- najpewniej rodzaj czarowników nahualli mogących zmieniać postać;

w Biblii sowa wiązana z demonami hebrajskimi
• Małpa- simia Dei- nawiązanie do Szatana parodiującego sakramenty
• Nahua są nękani przez „bóstwa”, czyli Szatana i jego pomocników, mnisi i
doktryna chrześcijańska są remedium na niepokoje i cierpienie autochtonów
 Post nahuański wymysłem Szatana
• Aczkolwiek w pewnych rozdziałach powyżej wspomniano o ofiarach i posługach, jakie czynili Indianie swoim
bóstwom, to nie poczyniono jeszcze wzmianki o postach, które były najsurowsze, jakich ich nauczył demon,
nie z pobożności, która wynika z cnoty, przeciw której jest okrutny wróg (o czym zaświadcza ową Prawdę
Chrystus, przez św. Mateusza), ale ze wszech miar gnębi owych wiernych, bez osiągania jakiejś zasługi za
swoją pokutę. (…) Ci z Tlaxcali, oprócz tych i innych zwyczajowych modlitw w każdym roku, urządzali co
cztery lata najuroczystsze święto swego głównego boga zwanego Camaxtli, pełne budzących wstręt
ceremonii i morderstw, w tym celu słudzy świątyni urządzali wigilię lub posty [na kształt] Wielkiego Postu
sto sześćdziesiąt dni przed ową wielką Paschą [Pascua] zwaną Teuxihuitl, a co na początku warto wiedzieć, ta
sama noc, która rozpoczynała post, dokonywali ci diaboliczni słudzy [kapłani] niesłychanej i straszliwej
ofiary, i wtedy to pomniejsi słudzy ze świątyni musieli gromadzić dużą liczbę kijów, o długości ramienia i o
grubości nadgarstka, i mieli patyki w dłoniach, wykonane przez licznych cieśli (…)- ks. II, rozdz. XVII.
• Szatan naśladuje ceremonie chrześcijańskie i zsyła cierpienia
• Kapłani rdzenni są sługami Szatana, mimo podobieństw w ceremoniale do katolicyzmu
 Upragnione wyzwolenie- budowa kościoła
św. Franciszka w Mexico-Tenochtitlan
• [Święto fundacji kościoła] było (…)okazją dla nawrócenia wielu oraz prośby o chrzest święty, widząc [Indianie] różnicę, jaka
była w świętach, w których na ziemi czci się naszego Boga, pełnych radości i duchowego wesela, z tymi, w których czcili
oni swoich bogów, pełnymi krwi ludzkiej i nieczystości, smrodu i brzydoty A skoro poczęli czynić kościoły z klasztorów,
umieszczali tam Najświętszy Sakrament, w rezultacie powstrzymując pojawienia się i iluzje diabła, które wciąż przedtem
się powtarzały. Dlatego [Szatan] będąc nieszczęśliwy pozbawiony nabożeństw i ofiar, czemu ten niezliczony tłum był
posłuszny i co miał w poważaniu przez tyle lat, nie mógł tego [diabeł] znieść cierpliwie i tak zjawiał się wielokrotnie w
rozmaitych formach oraz (…) I tak wierzyli w to [Nahua] przez pierwsze lata, i brali za pewnik, że Hiszpanie nie zostaną na
stałe na tej ziemi, ale powrócą. A przekonywali się o tym, widząc pośpiech, z jakim zbierali złoto i srebro oraz inne rzeczy
cenne i poważane, jakie mogłyby być: i w ten sposób oczekiwali dnia ich odpłynięcia. Innym razem mówił im demon, że
owego roku chciał zabić chrześcijan. Innego razu przekonywał ich, by powstali przeciwko Hiszpanom i ich zabili, w czym on
im pomoże. I z tego powodu pewne miasta i prowincje przemieszczały się w celu wszczęcia rebelii (…). A z tego jasno
wynika, że kłamały w innych sprawach, ponieważ nigdy w takich ilościach i tak dobrze nie padał deszcz w czasach ich
niewierności, ani nie mieli tak dobrych lat dla żniw i żyzności, jak po tym, jak umieszczono Najświętszy Sakrament.- ks. III,
rozdz. XVIII.
• Opozycja- dawne krwawe obrzędy i nowe, radosne – widzą to Indianie
• Jezus w Najśw. Sakramencie krzyżuje podstępy Szatana
• autochtoni z entuzjazmem nawracają się
• Nawrócenie przynosi nawet plony lepsze niż przed konkwistą
 Wnioski i podsumowanie
• Oceny Mendiety odnośnie religii i kultury zasadzają się na zgodności ich aspektów z kulturą, tradycją i prawdami
chrześcijańskimi
• Jeśli jakieś koncepcje są tożsame (a raczej podobne), mnich nie wypracowuje często jednej oceny, lecz uwzględnia
pozytywną i negatywną, np. pobożność mnichów, opatruje je też aparatem terminologicznym pochodzącym z myśli
średniowiecznej i biblijnej
• Religia rdzenna jako całokształt jest rzecz jasna dlań elementem do likwidacji w kulturze Nahua, lecz to jeden z jej
aspektów. Zagadnienia świeckie (choć trudno mówić w Mezoameryce o oddzieleniu sacrum od profanum) są
ogólnie rzecz biorąc, wg mnicha, korzystne
• Pewne przesłanki wskazują na zachowanie określonych fragmentów religii Nahua, np. wzmianka o „Jednym Bogu”
• Nastawienie i naturalne przymioty Indian Meksyku już automatycznie odróżniają ich od grzesznych Hiszpanów, a
celem franciszkanów jest 1) wyzwolenie Nahua od diabła, 2) wydobycie z kultury rdzennej dobrych cech- które
przeważają- i przygotowanie ich do chrystianizacji.
• Wniosek- tolerancja dla religii rdzennej jest warunkowa, tj warunkowana przez kryteria zgodne z widzeniem świata
przez Mendietę jako członka Christianitas. Inaczej mówiąc, jego dzieło to raczej most między światami, lecz z
przewodnikiem będącym nieodłączną częścią świata hiszpańskiego, wyczulonego na racje mieszkańców drugiego,
lecz zamykającego most w momencie napotkania idei nieprzystających. Czasem jednak idee zyskują nowy kształt, na
model europejski, lecz z zachowaniem rdzennego jądra.
 Bibliografia
• ŻRÓDŁA:
• De Mendieta J. 1870, Historia eclesiástica indiana: Obra Escrita Á Fines del Siglo XVI, red. J. Garcia Icazbalceta [online]. MCU. Antigua Libreria. Portal de Agustinos, Meksyk
[dostęp: 2023-08-12]. Dostępny w Internecie: <https://bvpb.mcu.es/es/inicio/inicio.do>.
• OPRACOWANIA NAUKOWE:

• Botta S. 2016, Los dioses de Tlatelolco: Apuntes para un acercamiento a la imagen franciscana del „politeísmo” franciscano, [w:] E. Hernández, P. Máynez (red.), El colegio de
Tlatelolco. Síntesis de historias, lenguas y culturas, Meksyk.
• Campagne F.A. 2004, Witches, Idolaters and Franciscans: An American Translation of European Radical Demonology (Logroño, 1529 – Hueytlalpan, 1553), History of Religions
44.
• Chadwick R. 1971, Native Pre-Aztec History of Central Mexico, [w:] R. Wachoupe et al. (red.), Handbook of Middle American Indians, 11. Archaeology of Northern Mesoamerica
2, Austin.Crewe R.D. 2019, The Mexican Mission. Indigenous Reconstruction and Mendicant Enterprise in New Spain, 1521-1600, Cambridge.
• Curyło-González I. 2001, Człowiek i świat wartości w Mezoameryce, Toltekowie, Majowie, Aztekowie, Warszawa.
• J. Dear, The Effects of Catholicism in Post-Columbian Mexico: Was It A Double-Edged Sword Against Pagan Religion?
• Favrot J., Terraciano K. 2019, Teotl and diablo: Indigenous and Christian conceptions of gods and devils in the Florentine Codex, [w:] Iidem, The Florentine Codex. An
encyclopedia of the nahua world.Austin.
• González L. 1996, Jerónimo de Mendieta: Vida, pasion y mensaje de un indigenista apocaliptico, Zamora.
• Hinz F., "The Process of Hispanization in Early New Spain. Transformation of Collective Identities During and After the Conquest of Mexico, Revista de Indias, 2008, vol. LXVIII,
núm. 243 Págs. 9-36.
• Kubiaczyk F. 2016, Wkład Ferdynanda Katolickiego w kształtowanie i rozwój cywilizacji zachodniej, [w:] Idem et al., Cywilizacja łacińska: ekspansja-dominacja-kryzys, Acta
Humanistica Gnesnensia.
• Larios A. 1992, Jerónimo de Mendieta, cronista e historiador de Indias, Estudios Alaveses 2
• Lee J. 2022, European Appropriation of Prehispanic Speeches: Reexamining the Huehuetlatolli as a Colonial Project, Humanities Bulletin 4.
• Lee J. 2008, Allure of Nezahualcoyotl: Pre-Hispanic History, Religion, and Nahua PoeticsAlbuquerque.
• León-Portilla M. 1963, Aztec Thought and culture: A Study of the Ancient Nahuatl Mind, tłum. na j. angielski J. Emory Davis, Norman.
• López Austin A. 2015, The myth of Quetzalcoatl. Religion, rulership and history in the Nahua world, tłum. R. Davidson, G. Olivier, Boulder.
• López Meraz Ó.F. 2008, Demonología en la Nueva España: Fray Jerónimo de Mendieta y el Demonio, Revista Complutense de Historia de
América.
• López Meraz Ó.F. 2020, El imaginario franciscano y el proceso de evangelización novohispana en el siglo XVI, La Colmena 106. rot J.,
• Terraciano K. 2019, Teotl and diablo: Indigenous and Christian conceptions of gods and devils in the Florentine Codex, [w:] Idem, The
Florentine Codex. An encyclopedia of the nahua world, Austin
• .González L. 1996, Jerónimo de Mendieta: Vida, pasion y mensaje de un indigenista apocaliptico, Zamora.
• Kubiaczyk F. 2016, Wkład Ferdynanda Katolickiego w kształtowanie i rozwój cywilizacji zachodniej, [w:] Idem et al., Cywilizacja łacińska:
ekspansja-dominacja-kryzys, Acta Humanistica Gnesnensia.
• Larios A. 1992, Jerónimo de Mendieta, cronista e historiador de Indias, Estudios Alaveses 2.
• Lee J. 2022, European Appropriation of Prehispanic Speeches: Reexamining the Huehuetlatolli as a Colonial Project, Humanities Bulletin 4,
• Lee J. 2008, Allure of Nezahualcoyotl: Pre-Hispanic History, Religion, and Nahua Poetics, Albuquerque.
• León-Portilla M. 1963, Aztec Thought and culture: A Study of the Ancient Nahuatl Mind, tłum. na j. angielski J. Emory Davis, Norman.
• López Austin A. 2015, The myth of Quetzalcoatl. Religion, rulership and history in the Nahua world, tłum. R. Davidson, G. Olivier, Boulder.
• López Meraz Ó.F. 2008, Demonología en la Nueva España: Fray Jerónimo de Mendieta y el Demonio, Revista Complutense de Historia de
América.López Meraz Ó.F. 2020, El imaginario franciscano y el proceso de evangelización novohispana en el siglo XVI, La Colmena 106.
• Maffie J. 2014, Aztec Philosophy. Understanding a World in Motion, Boulder.
• Nicholson H.B. 1971, Religion in Pre-Hispanic Central Mexico, [w:] R. Wachoupe et al. (red.), Handbook of Middle American Indians, 10, Archaeology
of Northern Mesoamerica 1, Austin.
• Olko J. 2010, Meksyk przed konkwistą, Warszawa.
• Olivier G. 2010, El panteón mexica a la luz del politeísmo grecolatino: el ejemplo de la obra de fray Bernardino de Sahagún, Studi e Materiali di Storia
delle Religioni 2.
• Phelan J.L. 1970, The millennial kingdom of the Franciscans in the New World: A Study of the Writings of Gerónimo de Mendieta (1525-1604),
Berkeley.
• Read K.A. 1998, Time and Sacrifice in the Aztec cosmos, Indianapolis-Bloomington.
• Rubial García A. 2002, Ángeles en carne mortal. Viejos y nuevos mitos sobre la evangelización de Mesoamérica, Signos Históricos 7.
• Ruiz Bañuls M. 2005, Vocación humanistica y misión evangelizadora: los huehuetlahtolli en la obra de fray Bernardino de Sahagun, Estudios
humanísticos. Filología 27
• Natalino dos Santos E., Amerindian Cosmologies and Histories in New Spain and Peru: Appropriations and Redimensioning of Christian Concepts by
the Nahua, Maya, and Andean Elite.
• Sánchez M. “Todas las gentes del mundo son hombres” El gran debate entre Fray Bartolomé de las Casas (1474-1566) y Juan Ginés de Sepúlveda
(1490-1573)
• Swoboda A. 2000, Aspekty wychowawcze w pismach filozoficznych Platona i autorów chrześcijań-skich IV wieku (św. Augustyn, św. Hieronim), Vox
Patrum 20, 38-39.
• Szoblik K. 2011, Przedstawienia „ahuianime” w Kodeksie Florentyńskim, Sztuka Ameryki Łacińskiej 1.
• Valenzuela Matus C. 2014, Espiritualidad medieval y antigüedad clásica. La Historia Eclesiástica Indiana de Fray Jerónimo de Mendieta, Revista
Electrónica Historias del Orbis Terrarum 13
• .Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia [online]. DEON [dostęp: 2023-08-12]. Dostępny w Internecie: <https://biblia.deon.pl/>
Dziękuję za uwagę!