Mgr Agata Hulak

„Przestępczość skazanych”
Sem. letni 2020/2021

Rola środowiska w procesie kryminogenezy

skazanych

- Zajęcia nr 1
●
Badania kryminologiczne są wielokierunkowe
●
Do centralnych przedmiotów badań należy, kryminogeneza.
●
Kryminogeneza to wpleciony w życie człowieka proces, którego finałem jest popełnienie czynu zabronionego.
Odgrywają w nim rolę różne tzw. czynniki kryminogenne, a także w pewnym zakresie czynniki
antykryminogenne.
●
Punktem centralnym tego procesu jest decyzja sprawcy czynu zabronionego.
●
W kryminologii humanistycznej wiąże się z uznawaniem w pewnym zakresie wolnej woli człowieka.
●
Decyzja niezdeterminowana całkowicie przez czynniki biopsychospołeczne ma podstawowe znaczenie.
●
Dzięki uwzględnianiu czynników negatywnych i pozytywnych kryminogeneza służy też prognozie kryminologicznej, co
powoduje konieczność sprawdzania trafności tej prognozy i ewentualnego badania kolejnej kryminogenezy.
●
Kluczowe znaczenie w kryminologii ma pojęcie czynnika kryminogennego, które nie traci znaczenia w trakcie
badań kryminogenezy.
●
W ustaleniach dotyczących indywidualnego, konkretnego przypadku natomiast czynnik kryminogenny, który
rzeczywiście zadziałał, może być uznany za przyczynę przestępstwa, jeżeli miał jakiś wpływ na decyzję sprawcy.
W tym przypadku jest to „przyczyna” w sensie ogólnym i potocznym
●
Pojęcie kryminogenezy zaczęto doceniać od 1950 r., tj. od wystąpienia kryminologa belgijskiego Etienne de
Greeff na II Międzynarodowym Kongresie Kryminologii, który odbył się w Paryżu.
●
W polskiej kryminologii dostrzeżono to zagadnienie na długo przed rokiem 1950, choć nie używano
przedmiotowego terminu.
●
Na poziomie dokonywanych generalizacji czynniki kryminogenne są ustalane w drodze analiz statystycznych.
●
Na podstawie porównań przestępców i nieprzestępców bądź przestępców o różnym stopniu zaawansowania w
karierze przestępczej ustala się czynniki kryminogenne, które są okolicznościami skorelowanymi dodatnio z
popełnianiem przestępstw.
●
Relacja między daną okolicznością a popełnianiem przestępstw musi być statystycznie istotna, a siła związku
między tymi elementami określona za pomocą odpowiedniego współczynnika korelacji.
●
W psychologii przez motywację rozumie się „ogół czynników i procesów pobudzenia, ukierunkowania i
podtrzymania określonych form zachowania organizmów ludzkich lub zwierzęcych”11. Nie ulega wątpliwości, że
pojęcie kryminogenezy jest bardzo bliskie pojęciu motywacji. Z tego m.in. powodu kryminologia powinna
szeroko korzystać i korzysta z dorobku psychologii.
●
Sposoby badania kryminogenezy:

a) podejście analityczne

Polega ono na tym, że odrębnej analizie poddaje się poszczególne okoliczności charakteryzujące badane osoby czy przypadki. W ten
sposób odkrywa się różne czynniki kryminogenne czy towarzyszące przestępczości, takie jak częste spożywanie alkoholu, dysfunkcja
rodziny czy wadliwy system wychowawczy.

b) podejście syntetyzujące,

W podejściu syntetyzującym podejmuje się starania w kierunku bardziej kompleksowego ujmowania czynników kryminogennych, niż
w podejściu analitycznym, występujących w poszczególnych kryminogenezach.

c) badania losów życiowych,

d) metoda biograficzna,

Mimo swej wartości badania biograficzne rodzą poważne trudności - autobiografie wymagają w miarę istniejących możliwości
weryfikacji za pomocą innych materiałów, zwłaszcza akt sądowych, wielu przestępców, głównie tych, którzy pochodzą z niższych
warstw społecznych, nie potrafi opisać w sposób uporządkowany i w miarę językowo poprawny swojego życia. Są też tacy, którzy
odmawiają pisania autobiografii ze względu na ściśle prywatny, czasem intymny charakter zawartych w niej informacji dotyczących
zarówno piszącego, jak i najbliższych. Z punktu widzenia naukowego, ze względu na swoją szczegółowość i indywidualność, biografie
stanowią materiał trudny do dokonywania uogólnień. W badaniach kryminologicznych, gdy przestępca nie może albo nie chce napisać
autobiografii, można ją zastąpić wywiadem-rzeką.

e) badania procesu decyzyjnego.
●
Przyczyny przestępczości nieletnich

Badania najczęściej wskazują takie przyczyny przestępczości nieletnich jak:

patologia w rodzinie, w społeczeństwie;

liberalny styl wychowania w rodzinie i w szkole;

upadek autorytetu osób dorosłych, szczególnie nauczycieli;

bieda;

podatność na wpływy negatywnych grup związanych z wiekiem dojrzewania;

nierealizowanie obowiązku szkolnego w połączeniu z kradzieżami, włamaniami, rozbojami, czasem nawet
napadami.
•
W ramach poszczególnych nurtów kryminologii powstało wiele teorii wyjaśniających istotę, etiologię i
uwarunkowania przestępczości.
•
Szczególne znaczenie w wyjaśnianiu przyczyn przestępczości przypisywane jest czynnikom o charakterze
społeczno-ekonomicznym, takim jak: bezrobocie, ubóstwo, zróżnicowanie dochodów, rozwój
gospodarczy, wykształcenie, rozbicie rodziny, zmiany składu mieszkańców, zróżnicowanie rasowe.
Przyczyny powrotności do przestępstwa

●
Rodzina
●
Grupa rówieśnicza/ kontakt z nieformalnymi grupami przestępczymi
●
Szkoła/ środowisko szkolne
●
Instytucje opiekuńczo-wychowawcze i poprawcze
●
Zakład penitencjarny
●
Przestępczość nieletnich
●
Alkoholizm
●
Narkomania
●
Czynniki społeczno-ekonomiczne
●
Media
 RODZINA

●
Jedno z najistotniejszych środowisko życia jednostki.
●
Współkształtuje ona życie człowieka, wywiera największy i najtrwalszy wpływ na zachowanie i osobowość – zachodzi proces socjalizacji
pierwotnej.
●
W rodzinie jednostka po raz pierwszy ma styczność z postawami i wartościami, które przekazują jej rodzice, czyli nabywa podstawy
potrzebne do funkcjonowania w społeczeństwie.
●
Rodzina w przeważającej mierze formuje jednostkę dostosowaną, lub też niedostosowaną społecznie, w konsekwencji odgrywa wyjątkowo
ważną rolę w rozważaniach nad zjawiskiem przestępczości.
●
Tylko zdrowe relacje rodzinne, które we właściwy sposób zapewniają najważniejsze potrzeby i korygują w odpowiednim czasie wszelkie
odchylenia jednostki od przyjętych norm, pozwalają na ukształtowanie jednostki w sposób oczekiwany.
●
W taki sposób można ukształtować „zdrowe” pokolenie.
●
Natomiast wszelkiego rodzaju deprawacje w sferze życia rodzinnego np. przestępczość, alkoholizm czy prostytucja skutkują tym, że
postrzeganie życia przez młodego człowieka zostaje zaburzone i może prowadzić do trudności wychowawczych.
●
Trudności wychowawcze bardzo często stanowią zalążek procesu wykolejenia się jednostki.
 GRUPA RÓWIEŚNICZA, KONTAKT Z NIEFORMALNYMI GRUPAMI
PRZESTĘPCZYMI

●
Kolejny istotny czynnik biorącym udział w kształtowaniu człowieka to grupa rówieśnicza
●
W grupie rówieśniczej jednostka uczy się zdobywania pozycji i autorytetu.
●
W ramach ich struktur oraz podejmowanych działalności wytwarzają się swoiste normy i zasady, niekiedy odbiegające od norm
przyjętych w danym środowisku, ale mające znaczenie dla członków grupy i przestrzegane przez nich.
●
Przez pewien okres w życiu młodych ludzi grupa rówieśnicza staje się bardzo ważną grupą odniesienia, a odrzucenie przeżywane
jest bardzo boleśnie.
●
Przynależność do takich jest jednak bardzo korzystna, albowiem zaspakaja wiele społecznych i psychicznych potrzeb jednostki.
●
Niestety zachodzą także procesy, w wyniku których grupa rówieśnicza może przekształcić się w grupę przestępczą, albo też grupa
przestępcza będzie negatywnie wpływać na jednostkę, która nie była zdemoralizowana.
●
Należy zauważyć, że po pewnym czasie reprezentowane przez członków grupy wzorce zachowań oraz systemy wartości mogą
stać się zasadami postępowania. Atrakcyjność tego rodzaju grupy bierze się m.in. stąd, iż pozwala ona odbudować poczucie
bezpieczeństwa oraz poczucie własnej wartości zachwianej poprzez niewłaściwą atmosferę w środowisku rodzinnym oraz
niepowodzenia szkolne.
 ŚRODOWISKO SZKOLNE

●
Środowisko szkolne, obok rodzinnego, to istotny element przyczyniający się do kształtowania postaw moralnych
człowieka i kształtujący stosunki międzyludzkie.
●
Z uwagi na sytuacje kryzysowe w oświacie, pojawią się sytuacje niepożądane
●
Nauczyciele spotykają się z przemocą i nie zawsze potrafią zareagować na nie w odpowiedni sposób
●
Dodatkowo rzadko zapobiegają powstaniu u uczniów lęku i zagrożenia. Niejednokrotnie okazują nieprzychylność
uczniowi sprawiającemu w szkole kłopoty, używają nieodpowiednich określeń, przy jednoczesnym faworyzowaniu
jednostek wyróżniających się.
●
Uczniowie z problemami mają poczucie krzywdy i upokorzenia. Budzą się w nich wówczas agresja i buntowniczość,
gdyż nie mają wsparcia i nie otrzymują pomocy, która pozwoliłaby na zmianę ich sytuacji.
●
Bunt przejawia się w miedzy innymi w formie niepożądanych zachowań, aspołecznych wybryków,czy lekceważeniu
obowiązków szkolnych.
●
Jednakże problemy wychowawcze dotyczyć mogą również zdolnych uczniów, którzy wyprzedzając rówieśników mogą
być narażeni na odizolowanie od grupy.
●
Analizując zagadnienie środowiska szkolnego na kształtowanie się osobowości przestępczej warto odnieść się do schematu przebiegu
procesu demoralizacji, skonstruowanego przez B. Hołysta.
●
Schemat dotyczy rozwoju demoralizacji jednostki i obejmuje poszczególne etapy:

wystąpienie trudności szkolnych,

wagarowanie,

konflikty z rodzicami,

następnie ucieczki z domu,

kontakty z młodzieżą zdemoralizowaną,

popełnianie czynów przestępczych dla zaspokojenia potrzeb życiowych lub za namową,

przestępstwa popełniane bez życiowej potrzeby.
●
Niepowodzenia szkolne najczęściej uwarunkowane są psychosomatycznymi zaburzeniami rozwojowymi, trudnym programem
nauczania, któremu dzieci nie są w stanie sprostać ze względu na deficyty rozwojowe, trudnościami adaptacyjno-przystosowawczymi
do warunków życia i nauki w szkole oraz trudnościami w kontaktach interpersonalnych.
●
W przypadku starszych uczniów (szkoły zawodowe, średnie) jako źródło niepowodzeń z reguły podaje się wybór nieodpowiedniego do
zainteresowań typu szkoły, zbyt wysoki poziom w zakresie kształcenia teoretyczno-zawodowego, trudności adaptacyjne w szkole,
nieodpowiednią atmosferę towarzyszącą procesowi edukacji, kontakt z młodzieżą „znajdującą się na pograniczu wykolejenia”, zatargi z
nauczycielami.
●
Dzieci zaniedbane przez rodziców charakteryzują się:
1) deficytami rozwojowymi w sferze psychofizycznej i intelektualnej (umysłowej),
2) niedojrzałością szkolną lub opóźnienia w rozwoju, w wyniku czego mają trudniejszy start
w szkole i kłopoty w nauce.
●
Niepowodzenia szkolne wynikają zatem z trzech podstawowych przyczyn:
- psychofizycznych,
- dydaktycznych oraz
- społeczno-środowiskowych.
 INSTYTUCJE OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE I POPRAWCZE

●
Pobyt w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych oraz poprawczych to także jeden z powodów
ukształtowania negatywnych pod względem społecznym cech.
●
Poczucie krzywdy, oderwania od rodziny, kary stosowane w domach dziecka, bunt, ucieczki, to
traumatyczne przeżycia z okresu dzieciństwa, które w konsekwencji doprowadzały do wyboru
przestępczego stylu życia.
●
Styczność młodych ludzi z nieformalnymi grupami (socjalizującymi w kierunku negatywnego
systemu wartości i wzorów zachowań), jak również ze zorganizowanymi grupami przestępczymi, a
niekiedy własna inicjatywa w dokonywaniu czynów niezgodnych z prawem, w przypadku nieletnich
prowadzi do określonych działań wychowawczych i poprawczych.
●
Do placówek wychowawczych kieruje się przeważnie nieletnich, którzy – pomimo niedokonania
poważniejszych przestępstw – mieli tego rodzaju warunki domowe, iż pozostawienie ich w domach rodzinnych
groziło pogłębieniem się procesu ich wykolejenia.
●
Umieszczenie w zakładzie poprawczym sądy orzekają w stosunku do tych nieletnich, których zachowanie
przestępne miało charakter utrwalony i poważny oraz w stosunku do tych, którzy okazali się recydywistami.
●
Wszyscy nieletni w zakładach podlegają obowiązkowi nauki.
●
Zakład poprawczy to w wielu badanych przypadkach wstęp do życia przestępczego i przygotowanie do życia
więziennego w przyszłości. Podobnie jak w więzieniach, na tym gruncie mamy do czynienia z istnieniem
podkultury drugiego życia, które stanowi autonomiczny układ norm, wartości, ról, wytworzonych przez
wychowanków na podłożu podkultury przestępczej.
 ZAKŁAD PENITENCJARNY

●
Na przestępczość skazanych niewątpliwie wywiera wpływ środowisko jednostek penitencjarnych.
●
Karę pozbawienia wolności wykonuje się w zakładach karnych, które tworzy i znosi Minister Sprawiedliwości.
●
Typy zakładów karnych różnią się między sobą zakresem izolacji od świata zewnętrznego
●
Wyróżniamy zakłady typu:

zamknięte

półotwarte

otwarte
●
Rodzaje zakładów karnych:

zakłady karne dla młodocianych

zakłady karne dla odbywających karę po raz pierwszy

zakłady karne dla recydywistów penitencjarnych

zakłady karne dla odbywających karę aresztu wojskowego
●
Podstawowymi przesłankami kierowania do określonego typu i rodzaju zakładu są charakter i rodzaj popełnionego przestępstwa.
●
Ograniczona do 3m2 powierzchnia mieszkalna przypadająca na każdego osadzonego, brak prywatności, odcięcie od świata funkcjonującego w warunkach
wolnościowych, negatywnie oddziałowują na osadzonych.
●
Deprywacja przybiera różne postacie : sensoryczna, informacyjna, motoryczna.
●
Deprywacja potrzeb szczególnie biologicznych, ale także społecznych i kulturowych, doprowadza do utrzymania stanu agresji i napięcia między osadzonymi, ale często
także pomiędzy osadzonymi, a służbą więzienną.
 PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH

●
Przestępczość nieletnich stanowi element sprzyjający powrotności do przestępstwa w wieku dorosłym.
●
Specyfika tej kategorii wiekowej sprawców wynika z ich charakterystyki biopsychospołecznej, która cechuje się niedojrzałością psychomoralną oraz
niesamodzielnością społeczną.
●
Zachowania nieletnich o charakterze destrukcyjnym, antyspołecznym i naruszającym normy prawne można podzielić na następujące kategorie :

wyrażanie agresji i przemocy wobec rodziny,

wyrażanie agresji w szkole (np. wobec rówieśników czy mienia szkoły),

wandalizm,

używanie narkotyków,

ucieczki z domów,

kradzieże i inne czyny zagrożone

sankcją karną,

przynależność do destrukcyjnych subkultur,

autoagresja (w tym samobójstwo).
●
Niepokój budzi coraz więcej przypadków popełniania przez nieletnich czynów karalnych oraz obniżenie wieku sprawców tych czynów.
 ALKOHOLIZM

●
Uzależnienie od alkoholu jest chorobą chroniczną i potencjanie śmiertelną.
●
Nie można całkowicie wyleczyć się z alkoholizmu, a jedynie zahamować narastające objawy i szkody zdrowotne z nim
związane.
●
W świetle nowoczesnej wiedzy uzależnienie od alkoholu jest chorobą wieloczynnikową, bio-psycho-społeczną,
zaburzającą funkcjonowanie człowieka w sferze somatycznej, psychologicznej, społecznej i duchowej
●
Alkoholizm, zapoczątkowane w środowisku rodzinnym, jak również w wyniku styczność młodych ludzi z alkoholem w
domach czy w grupie rówieśniczej mogą stanowić źródło i katalizator rozmaitych zachowań patologicznych.
●
Alkohol niejednokrotnie stanowi bezpośrednią przyczynę popełnienia przestępstw przez nieletnich, ale także przez
dorosłych.
●
Etiologia alkoholizmu jest wieloczynnikowa i obejmuje trzy płaszczyzny :

biologiczną,

psychologiczną

socjologiczną.
●
Spożywanie alkoholu i zdobywanie środków na jego zakup to w wielu przypadkach przyczyny popełniania przestępstw.
 NARKOMANIA

●
Narkomania to uzależnienie szczególnie niebezpieczne dla zdrowia, rozwoju i życia człowieka, szybko bowiem
degeneruje osobowość i uzależnia tak dalece, że samodzielne wyjście z nałogu jest prawie niemożliwe.
●
Pierwszy kontakt z narkotykami następuje najczęściej w okresie dorastania, a więc w przedziale wiekowym 11 - 18 lat.
●
W tym okresie w sferze społecznej zaznacza się obniżenie wpływu rodziców, konflikty z nimi, osłabienie więzi
emocjonalnej, kryzys autorytetu, wzrost znaczenia grup rówieśniczych, rozwój kontaktów heteroseksualnych,
podejmowanie nowych ról społecznych.
●
Młodzi ludzie są bardziej podatni na uzależnienia, ponieważ brak im cech takich jak : asertywność, umiejętność
radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, zdolność rozwiązywania konfliktów, konstruktywne spędzanie wolnego czasu.
●
Uzależnienie od narkotyków można traktować jako negatywne zjawisko społeczne lub jako chorobę.
 Czynniki społeczno-ekonomiczne
●
Jako przykłady owych czynników wskazuje się bezrobocie, trudną sytuację materialną, konsumpcyjny styl życia,
czy chęć łatwego zdobycia środków finansowych.
●
Status ekonomiczny ma ogromny wpływ na funkcjonowanie jednostki i rodziny, bowiem ograniczenie możliwości
materialnego jej zabezpieczenia destruktywnie wpływa na pełnienie przez nią podstawowych funkcji, np.
ekonomicznej, wychowawczej czy opiekuńczej. Niektórzy badacze jak Włodzimierz Goriszowski i Piotr Kowolik
twierdzą, że im niższy status ekonomiczny rodziny, tym gorsze ma ona warunki egzystencji, tym częściej dochodzi
w rodzinie do różnych spięć, a ofiarami są przede wszystkim dzieci.
●
Klaus Hurrelmann zauważa z kolei, że obniżenie poziomu życia ekonomicznego, bezrobocie, nadmiar
obowiązków służbowych rodziców (związany np. z zawodami wymagającymi stałej dyspozycyjności lub też z
wykonywaniem dwóch zawodów równocześnie), pogłębiające się stresy – a co za tym idzie, sięganie po „doraźne
środki zaradcze” (wszelkiego typu używki) – to czynniki nie zawsze wypływające z wewnętrznych układów
rodzinnych. Jest to wynik polityki państwa i powstawania coraz silniejszych podziałów społecznych.
 Media

●
Niezaprzeczalnym faktem jest, iż media wywierają duży wpływ na społeczeństwo i
●
w znacznym stopniu oddziaływują na kształtowanie się światopoglądów i postaw zarówno
negatywnych jak i pozytywnych.
●
Zjawisko przestępczości skazanych determinowane jest różnymi czynnikami. Niejednokrotnie
ukazywane w mediach przestępstwa mogą stać się wzorcem do naśladowania przez potencjalnych
przestępców albo udoskonalania popełnianych przestępstw, co sprzyja powrotowi do zachowań
przestępczych.
 Materiały źródłowe

1) L. Tyszkiewicz, „Kryminogeneza i sposoby jej badania”, Archiwum Kryminologii, T.

XXIX-XXX, 2007-2008
2) E. Jabłońska, „Alkohol jako czynnik kryminogenny i wiktymogenny w
przestępstwach zabójstwa na przykładzie spraw rozpoznawanych przez Sąd
Okręgowy w Krośnie”, Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały 2016, nr 2 (19)
3) Przestępczość nieletnich przebywających w zakładzie poprawczym w Raciborzu w
świetle podjętych badań empirycznych
http://raciborz.zpisdn.gov.pl/pliki/43/Przest%C4%99pczo%C5%9B%C4%87%20niel
etnich%20wychowank%C3%B3w%20zak%C5%82adu%20poprawczego.pdf
4) K. Kądziołka, „Determinanty przestępczości w Polsce. Analiza zależności z
wykorzystaniem drzew regresyjnych”, Ekonomia. Rynek, gospodarka,
społeczeństwo 45(2016),