Professional Documents
Culture Documents
Historia Matematyki Od Prehistorii Do Teraźniejszości
Historia Matematyki Od Prehistorii Do Teraźniejszości
prehistorii do
teraźniejszości.
Spis treści
Prehistoria
Starożytny Wschód • Podstawowe skale
• Chiny • Dokładność obliczeń
• Mezopotamia • Mnożenie
• Egipt • Dzielenie
• Indie • Odczyt liczb, podnoszenie do kwadrat
• Grecja u, logarytmowanie
Matematyka islamska i arabska XXI wiek
Matematyka w średniowieczu Historia liczb
XV i XVI wiek Historia funkcji trygonometrycznych
XVII wiek Wielcy matematycy
XVIII wiek • polscy
XIX wiek • zagraniczni
XX wiek Dylematy matematyczne
Suwak logarytmiczny Bibliografia
Autorzy
Prehistoria
Należy przypuszczać, że proste obliczenia towarzyszyły człowiekowi od zawsze.
Wiadomo, że nawet zwierzęta potrafią oceniać liczebność zbiorów zawierających kilka
elementów. Najwcześniejsze ślady liczenia znaleźć można w gramatyce. Budowa i zasady
użycia liczebników pozwalają ocenić, że na początku umiano określić liczebność małych
zbiorów: jeden, dwa, trzy, zaś większe postrzegano po prostu jako więcej, wiele. Dzięki
badaniom etologicznym, neurofizjologii i socjobiologii wiemy, że uwarunkowania
gatunku ludzkiego skłaniają go do życia w grupach o liczebności 30-40 osobników co
zapewne sprawia, że w codziennej praktyce nie było potrzeby używania większych liczb.
Typowym sposobem liczenia stosowanym przez społeczności pierwotne jest
wykorzystanie części ciała, takich jak palce, czy paliki palców.
Na długo przed najwcześniejszymi źródłami pisanymi powstawały rysunki, mogące
wskazywać na znajomość podstaw matematyki. Na przykład paleontologowie odkryli
ochrowe skały w południowoafrykańskiej jaskini, ozdobione wydrapanymi motywami
geometrycznymi sprzed 70 tysięcy lat. Także prehistoryczne artefakty odkryte w Afryce
(sprzed 35 tysięcy lat) i we Francji (sprzed 20 tysięcy lat)wskazują na próby ilościowego
określania czasu.
Istnieją przesłanki, że niektóre pierwsze próby liczenia były związane ze
przewidywaniem kolejnej menstruacji. Znajdowano na przykład rządki 28, 29 lub 30
nacięć, po których następowało nacięcie różniące się od poprzednich. Starożytni
łowcy znali też koncepcję liczenia "nic, jeden, dwa, wiele" w odniesieniu do
złowionych zwierząt, liczenie było też zapewne istotne przy ocenianiu szans w
walkach plemiennych.
Najwcześniejsze ślady znajomości matematyki w starożytnych Indiach datują się na
ok. 3000-2600 p.n.e. i są pozostałością cywilizacji doliny Indusu z terenu
północnych Indii i dzisiejszego Pakistanu. Cywilizacja ta stworzyła dziesiętne
jednostki miary, technikę produkcji cegieł o ustalonych proporcjach boków, ulice
przecinające się dokładnie pod kątem prostym i sporo geometrycznych
przedstawień, w tym prostopadłościany, beczki, stożki, walce, i rysunki
koncentrycznych lub przecinających się okręgów i trójkątów.
Odkryto także ciekawe przyrządy, takie jak dokładna linijka z dwupoziomową
dziesiętną podziałką, instrument z muszli, działający jako kątomierz w zakresie od
40 do 360 stopni, inną muszlę, która pozwalała podzielić horyzont i niebo na 8-12
równych sekcji i przyrząd nawigacyjny do mierzenia pozycji gwiazd. Pismo induskie
nie zostało dotąd odczytane, niewiele wiadomo zatem o pracach matematycznych z
tego okresu. Niektórzy historycy interpretują pewne znaleziska archeologiczne jako
dowody znajomości ósemkowego systemu liczbowego i liczby π.
Kość z Ishango, znaleziona w
źródłach Nilu (północno-wschodnie
Kongo) pochodzi sprzed 20 tysięcy
lat (górny paleolit). Jedna z typowych
interpretacji głosi, że jest to
najwcześniejsza znana demonstracja
liczb pierwszych. Przeddynastyczni
Egipcjanie z 5 tysiąclecia p.n.e.
graficznie przedstawiali
geometryczne konstrukcje
Przestrzenne, geometryczne
przedstawienia okręgu, elipsy, trójek
pitagorejskich można odnaleźć na
monumentach w Anglii i Szkocji z 3
millenium p.n.e.
Starożytny Wschód
~Chiny~
W 212 p.n.e. chiński cesarz Qin Shi Huang (Shi Huang-ti) rozkazał spalić
wszystkie książki spoza państwa Qin. Rozkaz ten nie wszędzie został wykonany,
jednak w konsekwencji niewiele dziś wiadomo o starożytnej matematyce chińskiej.
Najwcześniejszy istniejący do dziś matematyczny artefakt z Chin to pochodząca z
epoki Shang (1600 p.n.e.–1046 p.n.e.) skorupa żółwia z zapisaną liczbą 123. Użyty
jest system dziesiętny, od góry do dołu wydrapane zostały: cyfra 1, symbol setki,
cyfra 2, symbol dziesiątki, cyfra 3. Wówczas był to najbardziej zaawansowany
system liczbowy na świecie. Późniejsi Chińczycy liczyli na przyrządach takich jak
suanpan i chiński abakus. Nie wiadomo dokładnie, kiedy suanpan został
wynaleziony, najwcześniejsza wzmianka znajduje się w Dodatku do sztuki figur
Xu Yue z roku 190 n.e..
Najstarsza chińska praca z odniesieniami do geometrii, która przetrwała palenie
ksiąg, Mo Jing, pochodzi z filozoficznego kanonu motizmu napisana ok. 330 p.n.e..
Skompilowana została przez zwolenników Mocjusza (470–390 p.n.e.). Opisywała
rozmaite aspekty fizyki, przy okazji omawiając też stosowane metody
matematyczne.
Chiny (ok. 500 p.n.e.–1300 n.e.)
Pomimo incydentu palenia ksiąg, dynastia Han (202 p.n.e.–220 n.e.) tworzyła później dzieła
matematyczne, opierające się na zaginionych pracach. Najważniejszym z nich było Dziewięć
rozdziałów o sztuce matematyki, dokonana ok. 179 kompilacja prac, z których część istniała wcześniej
pod innymi tytułami. Dzieło składało się z 246 opisanych słownie problemów, dotyczących rolnictwa,
handlu, zastosowania geometrii do obliczania proporcji chińskich pagod, budowy wież, inżynierii,
pomiarów geodezyjnych, i opisywało m.in. rozwiązywanie trójkątów prostokątnych i obliczanie liczby
π. Wykorzystywało także zasadę Cavalierego ponad tysiąc lat przed odkryciem jej przez Cavalierego na
Zachodzie. Dzieło zawiera również dowód twierdzenia Pitagorasa i wzór na eliminację Gaussa. Praca
była komentowana przez Liu Hui w III wieku n.e..
Dodatkowo matematyczne prace Zhang Heng (78-139), astronoma i wynalazcy z epoki Han, także
zawierały obliczenie liczby π, różniące się jednak metodą od wyniku Liu Hui. Zhang Heng używał
wzoru na π do obliczania objętości kuli.
Powstała także praca matematyka i teoretyka muzyki Jing Fang (78–37 p.n.e.). Używając komatu
pitagorejskiego, Jing zauważył, że 53 kwinty odpowiadają w przybliżeniu 31 oktawom. Doprowadziło
to później do odkrycia skali temperowanej, i zostało precyzyjnie wyprowadzone dopiero w XVII wieku
przez Nicholasa Mercatora.
Chińczycy stworzyli złożone kombinatoryczne diagramy zwane kwadratami magicznymi i kołami
magicznymi, opisane w czasach starożytnych, a następnie dopracowane przez Yang Hui (1238–1398).
Zhang Heng Zu Chongzhi (V wiek, okres Dynastii Południowych i Północnych) obliczył wartość π z dokładnością
do siedmiu miejsc dziesiętnych, co pozostało przez prawie tysiąc lat najlepszym oszacowaniem tej
liczby. W tysiąc lat po upadku dynastii Han, w okresie dynastii Tang i Song, chińska matematyka
świetnie prosperowała, podczas gdy europejska nie istniała. Dokonania Chińczyków, dużo później
ponownie odkryte na Zachodzie, obejmowały liczby ujemne, dwumian Newtona, macierze, metody
rozwiązywania układów równań liniowych, chińskie twierdzenie o resztach, trójkąt Pascala, i regułę
trzech. Oprócz Zu Chongzhi, istotny wkład do chińskiej matematyki tego okresu wnieśli m.in. Yi Xing,
Shen Kuo, Qin Jiushao, i Zhu Shijie. Uczony Shen Kuo stosował m.in. rachunek różniczkowy,
trygonometrię, metrologię, permutacje, obliczył także konieczny rozmiar wolnej przestrzeni niezbędny
do rozwinięcia określonych formacji bitewnych, oraz najdłuższą możliwą kampanię militarną przy
określonych zasobach żywności.
Nawet, gdy europejska nauka rozkwitła w dobie renesansu, chińska i europejska matematyka
pozostawały odrębnymi tradycjami, przy czym postępy Chińczyków były coraz wolniejsze. Wzajemne
odkrycie tych dwóch kultur naukowych nastąpiło za sprawą jezuickich misjonarzy, takich jak Matteo
Ricci, którzy przenosili idee matematyczne w obydwie strony w okresie od XVI do XVIII wieku.
Starożytny Wschód
~Mezopotamia~
W Mezopotamii rolę ośrodka naukowego grał Babilon. Po nastaniu panowania Greków utrzymał tę funkcję, a
sumeryjska matematyka połączyła się z grecką.
W przeciwieństwie do rzadkości źródeł na temat matematyki Egiptu, w przypadku Mezopotamii od połowy
XIX wieku odnaleziono ponad 400 glinianych tabliczek zapisanych pismem klinowym, gdy glina była miękka i
następnie utwardzonych w piecu lub na słońcu. Niektóre z nich wyglądają na ocenione prace domowe z
matematyki.
Najstarsze pisane źródła matematyczne pochodzą od Sumerów, którzy zbudowali pierwszą cywilizację
Mezopotamii. Stworzyli oni 3000 lat przed naszą erą złożony system miar. Ok. 2500 p.n.e. zapisali pismem
klinowym tabliczkę mnożenia, zmagali się z zadaniami geometrycznymi, umieli dzielić, dodawać i odejmować.
Na ten okres datują się także najstarsze ślady babilońskiego systemu liczbowego.
Większość znalezionych glinianych tabliczek pochodzi z okresu między 1800 a 1600 p.n.e., i dotyczy tematów
takich jak ułamki, algebra, równania liniowe, kwadratowe, sześcienne, oraz trójki pitagorejskie. W glinie
wypisano także tablice trygonometryczne. Babilońska tabliczka oznaczona przez archeologów symbolem YBC
7289 podaje oszacowanie wartości \sqrt{2} z dokładnością do pięciu miejsc dziesiętnych.
Babilońscy matematycy używali systemu sześćdziesiątkowego. Jego ślady pozostały do dziś w podziale
godziny na 60 minut, minuty na 60 sekund i kąta pełnego na 360 (60 x 6) stopni, a następnie stopnia na 60
minut i minuty na 60 sekund kątowych.
System sześćdziesiątkowy jest o tyle wygodny, że liczba 60 ma wiele dzielników
(1,2,3,4,5,6,10,12,15,20,30,60). Ułatwia to dzielenie przez niewielkie liczby. Ponadto postępom matematyki
sprzyjał fakt, że w odróżnieniu od zapisów Egipcjan, Greków i Rzymian, system Babilończyków był
prawdziwym systemem pozycyjnym, w którym te same znaki (cyfry) z lewej strony reprezentowały większe
wartości, niż z prawej. Nie miał on zatem ograniczeń, jeśli chodzi o maksymalną możliwą do zapisania liczbę.
Nie posiadał jednak separatora dziesiętnego, którego trzeba było domyślać się z kontekstu.
Starożytny Wschód
~Egipt~
O odrębnej matematyce egipskiej można mówić do nastania panowania Greków, kiedy język egipski został
zastąpiony greckim i wraz z matematyką babilońską została ona wchłonięta przez myśl grecką. Niektóre egipskie
koncepcje były później rozwijane przez matematyków arabskich, kiedy Egipcjanie zaczęli pisać ich alfabetem.
Najstarszym odkrytym egipskim tekstem matematycznym jest tzw. papirus moskiewski, pochodzący ze
starożytnego Egiptu z okresu Średniego Państwa, datowany 2000 p.n.e.–1800 p.n.e.. Jak wiele starożytnych
tekstów matematycznych skupia się na czymś, co dziś nazwalibyśmy "zadaniami z treścią" i miał zapewne służyć
rozrywce. Jedno z zadań ukazuje metodę obliczania objętości ściętego ostrosłupa o kwadratowej podstawie:
Mikołaj z Oresme
XV i XVI wiek
W Europie w początkach renesansu matematyka ciągle ograniczona była przez rzymski system liczbowy i
użycie nieścisłego i przydługiego języka zamiast krótkich i ścisłych wzorów. Nie było znaku plus, minus
czy x na oznaczenie niewiadomej.
Powszechne używane symbole działań matematycznych, takie jak + i - pojawiły się w matematyce w XV
wieku. Po raz pierwszy zaczęto używać ich w handlu. Matematycy przyjęli je od handlarzy, aby tymi
znakami zastąpić używane wcześniej litery "p" i "m" dla oznaczenia dodawania i odejmowania.
W opublikowanej w 1489 roku książce, Johannes Widman po raz pierwszy używał znaków "+" i "-" do
oznaczania działań matematycznych. Widman nie używał jednak tych symboli systematycznie, znaku "+"
używał czasem jako symbolu dodawania, a czasem ogólnie w zdaniu zamiast litery "i". Systematycznie
znaków "+" i "-" do oznaczania dodawania i odejmowania zaczęto używać w XVI wieku.
Symbol mnożenia "×" wymyślił angielski matematyk William Oughtred na przełomie XVI i XVII wieku.
W 1557 roku Robert Recorde wprowadził symbol "=" jako znak równości.
W XVI wieku europejska matematyka poczyniła postępy bez precedensu w historii świata. Scipione del
Ferro znalazł ok. 1510 ogólne rozwiązanie równania sześciennego. Po raz pierwszy jego wynik
opublikował jednak Johannes Petreius w Norymberdze w Ars magna Gerolamo Cardano, wraz z
rozwiązaniem równania czwartego stopnia ucznia Cardano, Lodovico Ferrari.
Od tej chwili badania matematyczne nabrały rozpędu, stymulując i będąc stymulowane przez potrzeby
nauk przyrodniczych. Dodatkowo rozwój był wspomagany przez wynalazek druku. Pierwszą
wydrukowaną książką matematyczną była Theoricae nova planetarum austriaka Georga von Peurbacha
(1472) a drugą wydana w 1478 książka o arytmetyce w handlu Treviso Arithmetic. W 1482 Erhard Ratdolt
wydrukował Elementy Euklidesa.
Napędzana potrzebami nawigacji i kartografii, trygonometria stała się prężną gałęzią matematyki.
Bartholomaeus Pitiscus w 1595 użył tego słowa jako pierwszy, w tytule swego dzieła Trygonometrii.
Tablice sinusów i cosinusów Regiomontanusa zostały opublikowane w 1533.
Pod koniec wieku, dzięki m.in. Regiomontanusowi (1436–1476) i François Viète (1540–1603),
matematyka używała cyfr arabskich i zapisu w formie bliskiej dzisiejszej notacji.
XVII wiek
XVII wiek przyniósł niespotykaną eksplozję myśli naukowej w całej Europie. Włoch
Galileusz zaobserwował satelity Jowisza, używając teleskopu bazującego na zabawce
importowanej z Holandii. Duńczyk Tycho Brahe zebrał imponujący materiał obserwacji
pozycji planet na niebie. Jego uczeń, Niemiec Jan Kepler, na ich podstawie stworzył
matematyczną teorię ruchu planet (prawa Keplera).
Szkot John Napier (1550–1617) wprowadził do matematyki ułamki dziesiętne, dopracowane
później przez Simona Stevina. Za pomocą tych ułamków i koncepcji antycypujących granicę
ciągu, Napier badał także stałą, którą później Euler nazwał liczbą e. Napier odkrył logarytm
naturalny.
Geometria analityczna, zapoczątkowana przez Kartezjusza (1596-1650), francuskiego
matematyka i filozofa, wprowadziła rewolucyjne pojęcie kartezjańskiego układu
współrzędnych.
Dzięki pracom wcześniejszych badaczy, Anglik Isaac Newton odkrył podstawowe zasady
dynamiki, wyprowadził z nich prawa Keplera i stworzył przy tej okazji podstawy teorii, którą
dziś znamy jako rachunek różniczkowy. Niezależnie od niego, Niemiec Gottfried Wilhelm
Leibniz, stworzył rachunek różniczkowy wraz z zapisem stosowanym do dziś.
Nauka (w tym matematyka) stała się przedsięwzięciem międzynarodowym, które ostatecznie
ogarnęło cały cywilizowany świat .
Zaczęły też powstawać nowe dziedziny matematyki. Pierre de Fermat i Blaise Pascal
stworzyli podstawy rachunku prawdopodobieńśtwa i kombinatoryki, początkowo stosując je
do gier hazardowych.
Szwajcarski matematyk Johann Rahn w roku 1659 jako pierwszy zaczął używać znaku "÷" do
oznaczania dzielenia. Uproszczona forma tego znaku to po prostu ":".
XVIII wiek
Leonhard Euler (1707 – 1783) dokonał licznych odkryć w
tak różnych gałęziach matematyki jak rachunek różniczkowy
i całkowy i teoria grafów. Wniósł duży wkład do
terminologii i notacji matematycznej obowiązujących do
dzisiaj, szczególnie w dziedzinie analizy matematycznej. Na
przykład jako pierwszy w historii użył pojęcia i oznaczenia
funkcji. Znany jest z prac w dziedzinach mechaniki, optyki i
astronomii.
Euler jest uważany za czołowego matematyka XVIII wieku i
co więcej – jednego z najwybitniejszych w całej historii. Oto
przypisywane Laplace'owi zdanie wyrażające wpływ Eulera
na matematykę:Czytajcie Eulera, czytajcie go – jest
mistrzem nas wszystkich. Uczony ten należy do grona
najbardziej twórczych – jego dzieła zapełniłyby 60-80
tomów kwarto.
Leonhard Euler
Euler stworzył też tzw. wzór Eulera uważany niekiedy za
najpiękniejszą formułę matematyczną, łączącą pięć
najważniejszych matematycznych stałych:
XIX wiek
W XIX stuleciu matematyka stawała się coraz bardziej abstrakcyjna. Jednym z najważniejszych przedstawicieli
tego okresu był Carl Friedrich Gauss (1777 - 1855). Pomijając jego wkład w inne dziedziny nauki, jego prace
wniosły rewolucyjne idee do teorii funkcji zmiennych zespolonych, geometrii, zbieżności szeregów. Dał pierwsze
poprawne dowody podstawowego twierdzenia algebry i prawa wzajmności reszt kwadratowych. Położył
podwaliny pod późniejszy rozwój statystyki.
W XIX wieku rozwijano dwie formy geometrii nieeuklidesowej, w których postulat równoległości nie zachodzi.
Rosyjski matematyk Nikołaj Łobaczewski i jego rywal, węgierski matematyk Janos Bolyai, niezależnie odkryli
geometrię hiperboliczną. W tej geometrii do każdej prostej istnieje nieskończona liczba równoległych
przechodzących przez ten sam punkt, a suma kątów wewnętrznych w trójkącie jest zawsze mniejsza od 180°.
Geometria eliptyczna została odkryta później w XIX wieku przez niemieckiego matematyka Bernhard Riemann.
Nie ma w niej prostych równoległych, a suma kątów wewnętrznych jest większa od 180°. Szczególnym jej
przypadkiem jest geometria powierzchni kuli, rozwijana na potrzeby żeglarzy i astronomów już w starożytności.
Riemann uogólnił też wszystkie trzy rodzaje geometrii (eliptyczną, hiperboliczną i euklidesową) w jedną
przestrzeń Riemanna i zdefiniował rozmaitość topologiczną, która uogólniła pojęcia krzywej i powierzchni.
Także w XIX wieku William Rowan Hamilton wprowadził algebrę nieprzemienną, w tym uogólnienie liczb
zespolonych – kwaterniony.
Oprócz otwarcia nowych dziedzin rozwoju matematyki, istniejące gałęzie uzyskały mocniejsze podstawy
logiczne, szczególnie rachunek różniczkowy, dzięki Cauchy'emu i Weierstrassowi.
Brytyjski matematyk George Boole stworzył nowy rodzaj algebry, zwany algebrą Boole'a. System ten
zunifikował rachunek zdań oraz algebrę zbiorów. Dziś jest podstawą pracy komputerów. Po raz pierwszy
matematyka poznała granice własnych możliwości. Norweg Niels Henrik Abel, i Francuz Évariste Galois,
udowodnili, że nie ma ogólnej metody algebraicznej rozwiązywania równań stopnia większego niż 4. Pozwoliło
to przy okazji innym dziewiętnastowiecznym matematykom udowodnić, że linijka i cyrkiel nie są wystarczające
do przeprowadzenia dokładnego:
Mapa ilustrująca
zagadnienie
czterech barw
Suwak logarytmiczny
Suwak logarytmiczny (suwak rachunkowy) – prosty przyrząd ułatwiający obliczenia, powszechnie używany przez inżynierów
do końca lat 80. XX wieku. Wynaleziony w 1632 roku przez Williama Oughtreda, zainspirowany linijką logarytmiczną
Edmunda Guntera.
Suwak logarytmiczny działa na zasadzie dodawania logarytmów poprzez dodawanie różnej długości odcinków zaznaczonych
na skali. Jest to praktyczne wykorzystanie równości: Tym samym mnożenie sprowadza się do
dodawania (w przypadku suwaka dodawania odcinków na skalach).
Suwak logarytmiczny umożliwia mnożenie, dzielenie i wiele innych działań np. logarytmowanie, potęgowanie,
pierwiastkowanie. Spełnia rolę tablic trygonometrycznych. Niekiedy posiada dodatkowe znaczniki lub skale pozwalające
szybko obliczać powierzchnię koła, ciężar i wytrzymałość prętów itp.
Zegarek naręczny z obrotowym suwakiem logarytmicznym. Na zdjęciu pokazano przykład przeliczenia mil morskich
(znacznik NAUT) na kilometry (znacznik KM) - 10 mil morskich to ok. 18,5 km.
W Polsce suwaki produkowane były seryjnie przez przedsiębiorstwo Skala ze skalą o długości 25 i 12,5 cm.
Podstawowe skale
# na linijce
* log(x) (F)
* x³ (E)
* x² (D)
# na przesuwce
* x² (C)
* 1/x (G)
* x (B)
# na linijce
* x (A)
* sin(x) (S)
* tg(x) (T)
* s-t(x) – sinus i tangens małych kątów
(S,T)
# niektóre suwaki zawierały dodatkową
podziałkę funkcji
Zegarek naręczny z obrotowym
ułatwiającą np. rozwiązywanie trójkątów. suwakiem logarytmicznym
Dokładność
Dokładność obliczeń wykonywanych przy pomocy suwaka jest zależna od precyzji wykonania suwaka i
umiejętności operatora. Zakładając poprawne wykonanie suwaka, oraz że operator potrafi odróżnić na
podziałce odległość 0,25mm, wówczas dokładność odczytu można wyliczyć ze wzoru:
gdzie l jest długością skali suwaka podaną w milimetrach. Stąd wniosek, że im dłuższa skala, tym
większa dokładność odczytu. Dla standardowego suwaka o długości 250mm, błąd wynosi 0,1%
odczytywanej liczby.
Suwaki precyzyjne
Istnieją także suwaki precyzyjne, gdzie podziałkę liczb naturalnych podzielono na dwie
części.
Do funkcji trygonometrycznych współcześnie zalicza się: sinus, cosinus (inna pisownia: kosinus), tangens,
cotangens (kotangens), secans (sekans), cosecans (kosekans), z czego dwóch ostatnich obecnie rzadko się
używa.
Funkcje trygonometryczne znajdują zastosowanie w wielu działach matematyki, innych naukach ścisłych i
technice; działem matematyki badającym te funkcje jest trygonometria, lub ściślej: goniometria.
sinus – stosunek długości przyprostokątnej leżącej naprzeciw kąta ostrego i długości
przeciwprostokątnej ;
cosinus – stosunek długości przyprostokątnej przyległej do kąta ostrego i
przeciwprostokątnej ;
tangens – stosunek długości przyprostokątnej naprzeciw kąta ostrego i przyprostokątnej
długości przyległej do kąta ostrego;
cotangens – stosunek długości przyprostokątnej przyległej do kąta ostrego i długości
przyprostokątnej naprzeciw kąta ostrego;
secans – stosunek długości przeciwprostokątnej i długości przyprostokątnej przyległej do
kąta ostrego ; odwrotność cosinusa;
cosecans – stosunek długości przeciwprostokątnej i długości przyprostokątnej naprzeciw
kąta ostrego ; odwrotność sinusa.
Wielcy matematycy
~polscy~
Stefan Banach
Ur. 1892r, zm. 1945r.
Matematyk, samouk, od 1924r profesor uniwersytetu
we Lwowie, członek Polskiej Akademii Umiejętności,
członej Akademii Nauk Ukrainy.
Współzałożyciel czasopisma "Studia Mathematica" i
jeden z inicjatorów "Monografii Matematycznych".
Banach był jednym z twórców analizy funkcjonalnej,
wraz ze swymi uczniami (S.Mazurem, W.Orliczem,
J.Schauderem) stworzył szkołę lwowską, która wraz
ze szkołą warszawską wydźwignęła matematykę
polską na jedno z czołowych miejsc w świecie.
Autor monografii "Theorie des operations lineaires"
(1932), pierwszej na świecie książki poświęconej
ogólnej teorii przestrzeni liniowo-metrycznych.
Nazwiskiem Banacha nazwano pewne przestrzenie i
algebry. Zasadnicze pojęcia i definicje analizy
funkcjonalnej rozwijały się stopniowo już wczesniej,
ale dopiero Banach zbudował jednolitą teorię, która
obejmowała, oprócz jego własnych, również wyniki
badań jego poprzedników i współpracowników.
Do spopularyzowania osiągnięć Banacha w zakresie
analizy funkcjonalnej przyczyniło się dzieło "Teorja
operacyj" t.1 "Operacje linjowe", przełożone na język
francuski.
Z nazwiskiem Banacha wiąże się paradoks Banacha-
Tarskiego, wg którego kulę można rozbić na kilka
niemierzalnych części, z których daje się złożyć dwie
Kazimierz Kuratowski
Ur. 1896r, zm. 1980r.
Matematyk, od 1927r profesor Politechniki Lwowskiej, a
od 1934r Politechniki Warszawskiej.
Od 1945r członek Polskiej Akademii Umiejętności, od
1952r członek Polskiej Akademii Nauk (w latach 1957-
1968 - wiceprezes).
Od 1948r dyrektor Instytutu Matematycznego (jeden z
jego założycieli), wieloletni prezes Polskiego
Towarzystwa Matematycznego oraz wiceprezes
Międzynarodowej Unii Matematycznej.
Doktor honoris causa wielu uniwersytetów,
Autor licznych prac z dziedziny topologii (m.in.
podstawowa monografia "Topologie" 1934), teorii
mnogości i logiki matematycznej.
W 1951r nagroda państwowa.
Stanisław Mazur
Ur. 1905r, zm. 1981r.
Matematyk, od 1939r profesor Uniwersytetu
Lwowskiego, w latach 1946-1948 Uniwersytetu
Łódzkiego, a od 1948r Uniwersytetu Warszawskiego.
Od 1947r członek Polskiej Akademii Umiejętności, a od
1952r Polskiej Akademii Nauk.
Najbliższy współpracownik S.Banacha i jeden z
głównych współtwórców lwowskiej szkoły analizy
funkcjonalnej.
Wprowadził i rozwinął metody geometryczne w analizie
funkcjonalnej oraz w 1938r zapoczątkował ogólną teorię
przestrzeni liniowych topologicznych.
Jeden z czołowych specjalistów w zakresie teorii
sumowalności, autor "Computable Analysis" (1963).
Hugo Dionizy Steinhaus
Ur. 1887r, zm. 1972r.
Matematyk, w latach 1920-1941 profeosr Uniwersytetu Lwowskiego, od 1945r Uniwersytetu
Wrocławskiego, w latach 1961-1962 University of Notre Dame (Indiana USA), w 1966r
University of Susex.
Od 1945r członek Polskiej Akademii Umiejętności, a od 1952r Polskiej Akademii Nauk,
członek także wielu zagranicznych towarzystw i akademii naukowych.
Jeden z twórców tzw. lwowskiej szkoły matematycznej. Liczne prace (ponad 170 pozycji)
dotyczą szeregów Fouriera, rozwinięć ortogonalnych, operacji liniowych, teorii
prawdopodobieństwa, teorii gier, a także zastosowań matematyki do biologii, medycyny,
elektrotechniki, prawa, statystyki matematycznej.
Szczególne duże zasługi ma w dziedzinie zastosowań matematyki, jak też działalności
pisarskiej w zakresie popularyzacji matematyki ("Czym jest a czym nie jest matematyka"
1923, "Kalejdoskop matematyczny" 1938, "Sto zadań" 1958, "Orzeł czy reszka" 1961).
W 1929r wraz z S.Banachem założył czasopismo matematyczne "Studia Mathematica".
W 1953r zaincjował również wydawanie czasopisma "Zastosowania Matematyki".
W 1961r nagroda państwowa I stopnia.
Zygmunt Janiszewski
Ur. 1888r, zm. 1920r.
Matematyk, współtwórca warszawskiej szkoły matematycznej, inicjator i współzałożyciel
czasopisma "Fundamenta Mathematicae", poświęconego teorii mnogości, topologii i
podstawom matematyki, wybitny organizator matematyki w Polsce.
Janiszewski studiował w Zurychu i Getyndze oraz w Paryżu, gdzie otrzymał stopień doktora
nauk matematycznych.
Wykłdał na Kursach Naukowych (instytucja naukowa w latach 1906-1915 skupiająca polską
elitę intelektualną zaboru rosyjskiego), a także na uniwersytecie we Lwowie. W 1915r
powołany został na stanowisko wykłądowcy odradzającego się Uniwersytetu
Warszawskiego.
Zainteresowania naukowe Janiszewskiego dotyczyły głównie topologii. W pracach z tego
zakresu podał twierdzenia, które do dzisiaj zachowały podstawowe znaczenie i są znane w
literaturze matematycznej jako twierdzenia Janiszewskiego.
W 1915r opublikował "Poradnik samouków", zbiór artykułów wielu uczonych polskich,
będący ciekawą syntezą ówczesnej wiedzy matematycznej, w którym zamieścił własny cykl
rozpraw o matematyce.
W 1918r na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem Janiszewskiego oraz
Mazurkiewicza i Sieprińskiego pracowała grupa polskich matematyków, która
koncentrowała swą działalność w dziedzinie topologii, teorii mnogości i ich zastosowań.
Konsekwentna realizacja koncepcji Janiszewskiego doprowadziła do powstania liczącej się
w świecie warszawskiej szkoły matematycznej.
Imieniem Janiszewskiego nazwano jedną z nagród Polskiego Towarzystwa Matematycznego.
Wielcy matematycy
~zagraniczni~
Archimedes
Ur. ok. 287r, zm. ok. 212r p.n.e.
Grecki fizyk i matematyk, wynalazca, jeden z
największych uczonych starożytności.
W czasie II wojny punickiej kierował obroną
Syrakuz, po zdobyciu miasta przez Rzymian -
zabity.
Uważany za twórcę statyki i hydrostatyki
(zasada dźwigni, prawo Archimedesa - "na
każde ciało zanurzone w płynie działa siła
skierowana pionowo do góry równa ciężarowi
płynu wypartego przez to ciało i przyłożona w
jego środku geometrycznym"), prekursora
rachunku całkowego (oblicznie powierzchni i
objętości metodą exhaustii).
Pierwszy podał przybliżoną wartość liczby ,
wynalazł wielokrążek, machiny obronne,
przenośnik ślimakowy, śrubę bez końca.
Przypisuje mu się również budowę planetarium,
zwierciadeł kulistych oraz konstrukcję zegara
wodnego i organów wodnych.
Diofantos
(2 poł. III w.?)
Matematyk grecki działający w
Aleksandrii.
W ocalałych 6 księgach jego dzieła
"Arithmetika" znajdują się zagadnienia
dotyczące równań algebraicznych, głównie
poświęcone problemowi znajdowania
dodatnich wymiernych rozwiązań
nieoznaczonych.
Euklides
Ur. ok. 365r, zm. ok. 300r p.n.e.
Grecki matematyk i fizyk.
W dziele "Stoicheia geometrias",
składającym się z 13 ksiąg,
usystematyzował całość ówczesnej wiedzy
matematycznej w postaci aksjomatycznego
wykładu. Dzieło to wywarło olbrzymi
wpływ na dalszy rozwój matematyki.
Napisał poza tym dwa dzieła z zakresu
optyki: "Catoptrica" i "Optica" (w którym
sformułował prawo załamania światła oraz
zasadę prostoliniowego rozchodzenia się
promieni świetlnych), jedno z astronomii:
"Phanomena" i jedno z zakresu teorii
muzyki: "Sectio canonis".
Leonhard Euler
Ur. 1707r, zm. 1783r.
Szwajcarski matematyk, fizyk i astronom.
W latach 1730-1741 profesor uniwersytetu w
Petersburgu, w latach 1741-1766 profesor
akademii nauk w Berlinie.
Członek wielu akademii nauk i towarzystw
naukowych.
W 1766r powrócił do Petersburga, gdzie
przebywał do końca życia.
Opublikował blisko 900 prac naukowych, z
czego ponad 500 dotyczy prawie wszystkich
znanych wówczas dziedzin matematyki.
Dużo uwagi poświęcił zastosowaniom
matematyki.
Uważany za jednego z twórców nowoczesnej
matematyki.
Pierre de Fermat
Ur. 1601r, zm. 1665r.
Matematyk francuski, z zawodu prawnik,
długoletni radca parlamentu w Tuluzie,
prekursor rachunku prawdopodobieństwa teorii
liczb oraz rachunku różniczkowego (m.in. podał
regułę znajdowania ekstremów) i całkowego.
W geometrii zapoczątkował metodę
współrzędnych (m.in. wyprowadził równanie
stożkowych), w optyce sformułował słynną
zasadę Fermata - ruch �wiatła pomiędzy
dwoma punktami A i B odbywa się po linii, dla
której droga optyczna jest najkrótsza.
Twórca twierdzeń Fermata (patrz: Podstawowe
wiadomości-twierdzenia, twierdzenia nr 114 i
115).
Carl Friedrich Gauss
Ur. 1777r, zm. 1855r.
Matematyk niemiecki, zwany przez
współczesnym "księciem matematyków.
Zajmował się również astronomią, geodezją i
fizyką.
Od 1807r profesor uniwersytetu w Getyndze i
dyrektor obserwatorium astronomicznego w tym
mieście.
Jego prace badawcze dotyczą prawie wszystkich
dziedzin matematyki, a także jej zastosowań w
fizyce i astronomii.
Gauss jest jednym z twórców geometrii
nieeuklidesowej (z obawy przed krytyką nie
opublikował jednak swych prac na ten temat).
Gauss jest uważany za jednego z trzech, obok
Archimedesa i Newtona, największych
matematyków świata.
David Hilbert
Ur. 1862r, zm. 1943r.
Matematyk niemiecki, od 1859r profesor
uniwersytetu w Getyndze.
Jego badania nad podstawami geometrii (1898-
1902) zapoczątkowały nowoczesną
aksjomatyczną budowę teorii matematycznych,
a badania w dziedzinie teorii równań całkowych
(1900-1910) doprowadziły w konsekwencji do
powstania pojęcia analizy funkcjonalnej.
Pracował też nad podstawami fizyki
matematycznej (1910-1922), podstawami
matematyki (1922-1930) oraz w dziedzinie
logiki.
Prace Hilberta wywarły ogromny wpływ na
rozwój nowoczesnej matematyki.
Rene Descartes, Kartezjusz
Ur. 1596r, zm. 1650r.
Francuski filozof i matematyk, czołowy
przedstawiciel francuskiego racjonalizmu
XVIIw, uważany za prekursora nowożytnej
kultury umysłowej, zwolennik sceptyzmu
metodologicznego, postulował metodę myślenia
opartą na wzorach rozumowania
matematycznego, jako uniwersalną i całkowicie
pewną.
Twórca koncepcji tzw. kogitacjonizmu ("cogito
ergo sum" - my�lę więc jestem), uznawał
pewność własnego myślenia człowieka za
podstawę wiedzy.
W teorii poznania głosił wiarę w rozum ludzki, a
poczucie oczywistości intelektualnej
przyjmował za główne kryterium prawdy, głosił
mechanistyczną i deterministyczną koncepcję
świata fizycznego oraz tezę o dualizmie
"substancji myślącej i cielesnej" (duszy i ciała).
W matematyce odkrył metodę geometrii
analitycznej, zajmował się badaniem krzywych i
stycznych, równań algebraicznych, wprowadził
pojęcie wielkości zmiennej i funkcji.
W badaniach fizycznych zajmował się głównie
optyką geometryczną, sformułował m.in. prawa
odbicia i załamania oraz zasadę zachowania
pędu.
Joseph Louis de Lagrange
Ur. 1736r, zm. 1813r.
Francuski matematyk i mechanik-teoretyk
(samouk).
Od 1754r profesor geometrii w szkole artylerii
w Turynie, jeden z inicjatorów powstania
Akademii Królewskiej tamże.
Od 1795r profesor Ecole Normale, a od 1797r
Ecole Polytechnique, od 1759r członek
Królewskiej Akademii Nauk w Berlinie i od
1772r francuskiej Akademii Nauk.
Najważniejsze prace Lagrange'a dotyczą
rachunku wariacyjnego i mechaniki
teoretycznej.
W głównym swym dziele "Mecanique
analityque" (1788r) zawarł wszystkie
najważniejsze osiągnięcia swych poprzedników
w dziedzinie mechaniki teoretycznej,
wzbogacając ją nowymi pojęciami i metodami,
m.in. rozwiązał problem libracji Księżyca.
Istotne wyniki uzyskał także w algebrze, teorii
liczb, teorii równań różniczkowych, teorii
funkcji eliptycznych.
Jako przewodniczący francuskiej Akademii
Nauk brał udział w pracach komisji nad
wprowadzeniem systemu dziesiętnego.
W uznaniu jego zasług Napoleona nadał mu
tytuł "Comte de l'Empire".
Pierre Simon de Laplace
Ur. 1749r, zm. 1827r.
Francuski astronom, matematyk i fizyk.
Od 1817r markiz i par Francji, od 1785r członek
francuskiej Akademii Nauk, od 1799r minister
spraw wewnętrznych, od 1803r
wiceprzewodniczący senatu.
Prace Laplace'a w dziedzinie astronomii stały się
podstawą rozwoju nowożytnej mechaniki nieba.
W 1796r ogłosił pierwszą naukowš hipotezę
kosmogeniczną, wg której Układ Słoneczny
miał powstać z pierwotnej mgławicy.
Laplace jest autorem bogatej w nowe idee pracy
o teorii prawdopodobieństwa ("Theorie
analytique des probabilites" 1812), jak też
szeregu ważnych prac z innych dziedzin
matematyki, m.in. równań różniczkowych,
cząstkowych, teorii funkcji kulistych, teorii
wyznaczników.
W dziedzinie fizyki podał m.in. metodę
obliczania prędkości dźwięku w powietrzu.
W swych poglądach filozoficznych zbliżał się
do materializmu mechanistycznego.
Gottfried Wilhelm Leibnitz
Ur. 1646r, zm. 1716r.
Niemiecki filozof i matematyk, organizator życia
naukowego w Niemczech.
Założyciel w 1700r Akademii Nauk w Berlinie, od
1673r członek Royal Society, a od 1700r
francuskiej Akademii Nauk.
Twórca idealistycznej koncepcji filozoficznej tzw.
monadologii, wg której rzeczywistość jest
zespołem monad, tj. elementarnych substancji o
charakterze niematerialnym i nieprzestrzennym,
indywidualnych, niepodzielnych i
niezniszczalnych, obdarzonych spontaniczną
aktywnoscią.
Monady są hierarchicznie uporządkowane, a ich
działanie jest zdeterminowane przez "harmonię
wprzód ustanowioną", założoną przez Stwórcę w
budowie świata.
W zakresie badań logicznych Leibnitz wysunął
pomysł matematyzacji logiki, pojmowanej przezeń
jako pewien rachunek i postulował stworzenie
uniwersalnego języka symbolicznego
(ideograficznego) oraz sformułował zasadę racji
dostatecznej.
W matematyce odkrył (niezależnie od Newtona)
rachunek całkowy i różniczkowy, zapoczątkował
teorię styczności krzywych i teorię obwiedni.
Sformułował wiele pojęć matematycznych.
Nikołaj Łobaczewski
Ur. 1792r, zm. 1856r.
Matematyk rosyjski, współtwórca geonmetrii
nieeuklidesowej.
Od 1816r profesor uniwersytetu w Kazaniu.
Autor prac z analizy matematycznej i metod
numerycznych.
Wskazywał na potrzebę doświadczalnego
potwierdzenia zgodności geometrii z realnymi
stosunkami w przestrzeni fizycznej.
Pitagoras
Ur. ok. 572r, zm. ok. 497r p.n.e.
Grecki matematyk i filozof z Samos,
półlegendarny założyciel słynnej szkoły
pitagorejczyków w Krotonie, twórca
pitagoreizmu - kierunku filozoficzno-religijnego
i teoretycznonaukowego, głoszącego, że
głównym celem filozofii jest doskonalenie
człowieka przez samoopanowanie i wiedzę, a
najlepszym sposobem poznania rzeczywistości i
wewnętrznego oczyszczenia jest uprawianie
matematyki.
Inicjator nurtu o orientacji mistycznej, a
zarazem racjonalistycznej, w filozofii greckiej,
uważany za twórcę początków teorii liczb,
autora tzw. Twierdzenia Pitagorasa (patrz:
Podstawowe wiadomości-twierdzenia,
twierdzenie nr 84), koncepcji harmonijności
kosmosu i innych.
Isaac Newton
Ur. 1643r, zm. 1727r.
Angielski fizyk, astronom i matematyk.
W latach 1669-1701 profesor uniwersytetu w
Cambridge, od 1672r członek Royal Society w
Londynie, od 1703r jego prezes, od 1699r
członek francuskiej Akademii Nauk,
jednocześnie dyrektor mennicy królewskiej.
W 1705r otrzymał szlachectwo.
Prace Newtona dotyczyły prawie wszystkich
działów fizyki.
W najważniejszym swoim dziele "Philosophiae
naturalis principia mathematica" (1687r)
rozwinął naukę o przestrzeni, czasie, masach i
siłach, podajšc ogólny schemat rozwiązywania
konkretnych problemów mechaniki, fizyki i
astronomii.
W dziele tym podał trzy zasady dynamiki oraz
sformułował prawo powszechnego ciążenia.
Na ich podstawie opracował m.in. teorię ruchu
planet, uzasadnił trzy prawa Keplera, wyjaśnił
zjawisko precesji oraz przypływu i odpływu.
W dziedzinie matematyki Newton, obok
G.W.Leibnitza, jest współodkrywcą rachunku
różniczkowego i całkowego.
W 1699r przedstawił metodę numerycznego
rozwiązywania równań, podał klasyfikację
krzywych 3-go stopnia na 72 rodzaje.
Blaise Pascal
Ur. 1623r, zm. 1662r.
Francuski matematyk, fizyk, filozof i pisarz.
Głosił autonomię racjonalnego myślenia w
granicach nauki i zasadę rozdziału między
rozumem i wiarš.
Sformułował zasadę indukcji matematycznej
oraz część podstaw rachunku
prawdopodobieństwa.
W 1642r skonstruował jedną z pierwszych
maszyn matematycznych, odkrył ogólne
kryterium podzielności dowolnej liczby
całkowitej przez dowolną inną liczbę całkowitą
oraz sposób obliczania współczynników w
rozwinięciu dwumianu (a+b)n.
Prekursor rachunku różniczkowego, badacz
zjawisk ci�nienia atmosferycznego i zjawisk z
zakresu hydrostatyki.
W 1653r podał jedno z podstawowych praw
hydrostatyki (tzw.Prawo Pascala) - jeżeli na
ciecz nieści�liwą działają tylko siły
powierzchniowe, to w każdym punkcie cieczy
panuje jednakowe ciśnienie równe ciśnieniu
zewnętrznemu.
Gerg Fridrich Bernhard Riemann
Ur. 1826r, zm. 1866r.
Niemiecki matematyk i fizyk.
Od 1857r profesor w Getyndze, od 1866r
członek Royal Society oraz francuskiej
Akademii Nauk.
Podstawowe prace z równań różniczkowych
cząstkowych i teorii funkcji.
Riemann jest twórcą wielowymiarowej
geometrii metrycznej, zwanej geometrią
Riemanna, która znalazła zastosowanie w fizyce
(min. Einstein zastosował geometrię Riemanna
w swej ogólnej teorii względności).
Zajmował się również szeregami
trygonometrycznymi i teorią całki (wprowadził
tzw. całkę Riemanna), jego prace wywarły
olbrzymi wpływ na rozwój matematyki, niemal
każda z nich dała początek jakiejś teorii
matematycznej.
Tales z Miletu
Ur. ok. 620r, zm. ok. 540r p.n.e.
Grecki filozof i matematyk, jeden z głównych
twórców jońskiej filozofii przyrody.
W matematyce zajmował się głównie geometrią,
w której sformułował m.in. twierdzenie o
prostych równoległych przecinających ramiona
kąta płaskiego, nazwane od jego imienia
twierdzeniem Talesa (patrz: Podstawowe
wiadomości-twierdzenia, twierdzenia nr 76, 77 i
78).
Dylematy matematyczne
Znajdź błędy w poniższych dowodach
Niech a = 1+2+4+8+16+...
Wtedy
2a = 2 (1+2+4+8+...) = 2+4+8+16+... = (1+2+4+8+...) - 1 =
a-1.
Zatem 2a = a - 1. Stąd a = -1.
Czyli -1 =1+2+4+8+...
Jeżeli a=b i b<>0
to ab=a2
ab-b2=a2-b2
b(a-b)=(a+b)(a-b)
b=a+b
b=2b
1=2
Niech a>b zatem
dla c>0
(-1)2=1 a=b+c
ln((-1)2)=ln1=0 a(a-b)=(b+c)(a-
2ln(-1)=0 b)
ln(-1)=0 aa-ab=ab+ac-
-1=e0 bb-bc
-1=1 aa-ab-ac=ab-
bb-bc
a(a-b-c)=b(a-b-
c)
a=b
Bibliografia
Internet: www.wikipedia.pl,
http://hjkgfg.fm.interia.pl/historia.htm
Anna Osipowicz, „Lingua latina lingua nostra”,
Warszawa: wydawnictwo MAG.
Marek Kordos, „Wykłady z historii matematyki”,
wydawnictwo SCRIPT.
Wykonały:
Marlena Stalica
Magdalena Łudzik, kl. 2 ”a”
"Matematyka jest alfabetem,
przy pomocy którego
Bóg opisał wszechświat".
(Galileusz)