Prawo karne wykonawcze

Pojęcie, źródła i zasady prawa karnego wykonawczego

 Pojęcie prawa karnego wykonawczego
Prawo karne wykonawcze stanowi trzecią gałąź szeroko rozumianego
prawa karnego (prawa karnego sensu largo), obok prawa karnego
materialnego i prawa karnego procesowego. Przepisy wymienionych
dyscyplin wykazują szereg wzajemnych powiązań, tworząc z założenia
spójny system norm, których celem jest zwalczanie przestępczości.
Jednocześnie każda ze wskazanych dyscyplin realizuje ten cel za
pomocą środków i metod postępowania właściwych dla danej gałęzi
prawa.
Prawo karne wykonawcze to zespół (ogół) norm prawnych,
regulujących stosunki społeczne powstałe w konsekwencji orzeczenia,
a następnie wykonywania prawomocnych lub podlegających
wykonaniu rozstrzygnięć sądowych.
 Pojęcie prawa karnego wykonawczego
Gałąź prawa obejmująca normy prawne regulujące wykonywanie
orzeczeń wydanych:
• w postępowaniu karnym,
• w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia
skarbowe,
• w postępowaniu w sprawach o wykroczenia
oraz kar porządkowych i środków przymusu skutkujących
pozbawieniem wolności.
 Pojęcie prawa karnego wykonawczego
Przedmiotem prawa karnego wykonawczego jest:
• określenie trybu postępowania zmierzającego do wykonania orzeczonych
kar lub innych środków reakcji na przestępstwo (wykroczenie),
• nakreślenie celów, które w toku ich wykonywania powinny zostać
osiągnięte,
• wskazanie kształtu poszczególnych kar i środków oraz zasad ich
wykonywania.
Cechą charakterystyczną prawa karnego wykonawczego jest
występowanie regulacji mających charakter materialno-wykonawczy
(zasady wykonania kar i innych środków) jak i regulacji o charakterze
procesowo-wykonawczym (np.: postępowanie wykonawcze).
 Źródła prawa karnego wykonawczego
• Konstytucja RP
• Umowy międzynarodowe, w tym soft law
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz.U.
z 2021 r., poz. 53 ze zm.).
• Rozporządzenia
• Zarządzenia Dyrektora Generalnego SW
 Pojęcie zasady prawa
idea przyświecająca ustawodawcy, wartości, które uznał za
szczególnie ważne i oparł na nich konkretne regulacje; jakaś ogólna
ocena, którą da się wyinterpretować z większej grupy przepisów;
reguła (dyrektywa) postępowania, wytyczne działania.
Zasady mogą wynikać z określonych norm (normy „wyjęte przed
nawias”) lub mogą być wyinterpretowane z większej grupy przepisów.
Z uzasadnienia rządowego projektu kodeksu karnego wykonawczego:

„W celu dokonania gruntownej reformy prawa karnego wykonawczego

oraz ułatwienia jego interpretacji określa się główne zasady prawne
oraz system wartości, które stanowią podstawę nowego kodeksu
karnego wykonawczego – z 1997 r. Do podstawowych wartości (...)
należą przede wszystkim poszanowanie praw ludzkich skazanych,
humanitarne, godne, sprawiedliwe i zindywidualizowane ich
traktowanie, ochrona społeczeństwa przed przestępczością,
współdziałanie społeczeństwa w realizacji zadań polityki karnej,
minimalizacja społecznych kosztów wykonywania kar”.
 Podstawowe zasady prawa karnego
wykonawczego
• Zasada humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego (art. 4 § 1 k.k.w.);
• Zasada ustawowego ograniczania korzystania z praw i wolności jednostki (art. 4 § 2 k.k.w.);
• Zasada podmiotowego traktowania skazanego (art. 5 § 1 k.k.w.);
• Zasada podporządkowania sądowi procesu wykonywania orzeczeń (art. 11, art. 15 i szereg in. k.k.w.);
•Zasada sądowej kontroli pozasądowych organów postępowania wykonawczego (art. 7 i art. 32 i n. k.k.w.);
• Zasada współdziałania ze społeczeństwem (art. 38 i n. k.k.w.);
• Zasada elastycznej modyfikacji kar i innych środków penalnych w postępowaniu wykonawczym (art. 24
k.k.w. i szereg in. przepisów);
• Zasada indywidualizacji (art. 67 § 2 i inne przepisy k.k.w. - w odniesieniu do innych, niż kara pozbawienia
wolności, kar i środków);
• Zasada resocjalizacji (art. 53, art. 67, a także art. 173 k.k.w. i szereg innych przepisów.);
• Zasada kontynuacji podstawowych rozwiązań prawa karnego materialnego;
• Zasada kontradyktoryjności (art. 6 § 1 i art. 21 k.k.w.);
• Zasada prawa do obrony materialnej i formalnej (art. 6 i art. 8 k.k.w.);
• Zasada skargowości i działania z urzędu (art. 9 § 1 k.k.w.);
• Zasada instancyjności i kontroli (art. 20 i 20a k.k.w.)
 Zasada humanitaryzmu i poszanowania
godności ludzkiej skazanego (art. 4 § 1 k.k.w.)
• Niektórzy mówią o zasadzie humanizmu, zgodnie z którą człowiek jest najwyższą wartością.
Chodzi tu o ochronę i poszanowanie ludzkiej godności każdej osoby, również prawomocnie
skazanej. Nawet najbardziej niebezpieczny przestępca nie traci przymiotu przynależności do
rodzaju ludzkiego. W tym sensie obowiązek godnego, ludzkiego i humanitarnego traktowania
skazanego jest niezależny od rodzaju i wagi przewinienia oraz karnoprawnej reakcji na ten czyn.
• Wyrażona została w Konstytucji RP z 1997 r.:
art. 30: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i
obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz
publicznych;
art. 40: nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych;
art. 41 ust. 4: każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.
• Znajduje swoje potwierdzenie także w całym szeregu dokumentów międzynarodowych
dotyczących ochrony praw człowieka.
 Zasada humanitaryzmu i poszanowania
godności ludzkiej skazanego (art. 4 § 1 k.k.w.)
• W kodeksie karnym wykonawczym zasada ta została wyrażona w art. 4 § 1: kary,
środki karne, zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitarny,
z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Zakazuje się stosowania tortur lub
nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego.

• Przejawy tej zasady w innych przepisach kkw:

 w art. 17 kkw (zawiadomienie sądu opiekuńczego lub właściwego organu w
sytuacji, gdy istnieje potrzeba opieki nad dziećmi skazanego lub osoby chorej,
niedołężnej będącej pod opieką skazanego);
 art. 87 kkw (stanowiący o warunkach odbywania kary pozbawienia wolności przez
kobiety),
 art. 49 art. 62 i 63 art. 150, 151 i 153 kkw (przepisy, które umożliwiają odroczenie
lub przerwę w wykonywaniu kary).
Zasada ustawowego ograniczania korzystania
z praw i wolności jednostki (art. 4 § 2 k.k.w.)
• Skazany zachowuje prawa i wolności obywatelskie. Ich ograniczenie
może wynikać jedynie z ustawy oraz z wydanego na jej podstawie
prawomocnego orzeczenia.
• Przepis art. 31 ust 3 Konstytucji RP, stanowi, że ograniczenia w
zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być
ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w
demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku
publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności
publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie
mogą naruszać istoty wolności i praw.
Zasada podmiotowego traktowania skazanego (art. 5 § 1 k.k.w.)

• Skazany jest podmiotem praw i obowiązków określonych w kkw (zarówno w części ogólnej jak i szczególnej).
• Prawa skazanego (przykłady)
- prawo do inicjowania postępowania przed sądem, występowania w nim, składania zażaleń, jeżeli taką
możliwość przewiduje ustawa;
- prawo do składania wniosków, skarg i próśb do organów wykonujących orzeczenia;
- prawo zaskarżenia do sądu decyzji niektórych organów z powodu ich niezgodności z prawem;
- prawo do obrony;
- prawo zwrócenia się do sądu, który wydał orzeczenie o rozstrzygnięcie wątpliwości co do wykonania
orzeczenia lub zarzutów co do obliczenia kary.
• Podstawowym obowiązkiem skazanego jest obowiązek stosowania się do poleceń organów zmierzających do
wykonania orzeczenia.
• Obok praw i obowiązków skazanego określonych w części ogólnej kkw istnieją prawa i obowiązki związane z
wykonywaniem określonej kary czy innego środka. Prawa skazanego odbywającego karę pozbawienia
wolności określa art. 102 kkw, obowiązki zaś – art. 116 i 116a kkw.
 Zasada podporządkowania sądowi procesu wykonywania
orzeczeń (art. 11, art. 15 i szereg in. k.k.w.)
 Sformułowanie zasady podporządkowania sądowi procesu wykonywania orzeczeń pozostaje w ścisłym
związku z rozwojem prawa karnego wykonawczego. W toku ewolucji tej gałęzi prawa karnego
obserwujemy stały proces zwiększania się sfery postępowania wykonawczego oddawanej w gestię
organów sądowych. Dotyczy to zarówno podejmowanych wprost decyzji w przedmiocie wykonywania
określonych kar i środków reakcji na przestępstwo, jak i kontroli nad przebiegiem postępowania
wykonawczego.
 Zasada ta wyraża się między innymi poprzez:
- obowiązek ciążący na organach wykonawczych polegający na zawiadamianiu sąd o przystąpieniu do
wykonania orzeczenia oraz o zakończeniu jego wykonywania (art. 11 § 5 kkw),
- obowiązek wykonywania poleceń sądu wydawanych w toku postępowania wykonawczego przez Policję,
Żandarmerię Wojskową, Straż Graniczna i inne podmioty wymienione w art. 10 kkw,
- organ wykonujący orzeczenie oraz każdy, kogo orzeczenie bezpośrednio dotyczy, może zwrócić się do sądu,
który je wydał, o rozstrzygnięcie wątpliwości co do wykonania orzeczenia lub zarzutów co do obliczenia
kary (art. 13 kkw),
- sąd może zbierać wiadomości o zachowaniu się skazanego w postępowaniu wykonawczym (art. 14 i 172
§2 kkw) lub żądać od skazanego wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary (art. 60 kkw),
- w kompetencji sądu jest możliwość umorzenia bądź zawieszenia postępowania wykonawczego (art. 15
kkw),
- sąd może w każdym czasie zmienić lub uchylić poprzednie postanowienie jeżeli ujawnią się nowe lub
 Zasada sądowej kontroli postępowania
wykonawczego (art. 7 i art. 32 i n. k.k.w.)
• Zgodnie z art. 7 § 1 kkw skazany może zaskarżyć do sądu decyzję niektórych
organów postępowania wykonawczego z powodu jej niezgodności z prawem
(jeżeli ustawa nie stanowi inaczej). Chodzi tu np. o decyzje dyrektora zakładu
karnego, komisji penitencjarnej, kuratora sądowego a zatem sąd ma prawo
skontrolowania decyzji organów pozasądowych.
• Przepisy art. 32 i nast. kkw regulują tzw. nadzór penitencjarny, czyli nadzór
sprawowany przez sędziego penitencjarnego nad legalnością i prawidłowością
wykonywania kary pozbawienia wolności, ale także zastępczej kary pozbawienia
wolności, kary aresztu wojskowego, kary aresztu lub zastępczej kary aresztu, kary
porządkowej, tymczasowego aresztowania, zatrzymania, środka przymusu
skutkującego pozbawienie wolności oraz środka zabezpieczającego związanego z
umieszczeniem w zakładzie psychiatrycznym (środków o charakterze izolacyjnym).
Zasada współdziałania ze społeczeństwem (art. 38
i n. k.k.w.)
Do kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r. wprowadzono Rozdział VII (art. 38-43) zatytułowany
„Uczestnictwo społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń oraz pomoc w społecznej readaptacji skazanych”.
Na podstawie przepisów w nim zawartych w wykonywaniu kar, środków karnych, kompensacyjnych,
zabezpieczających i zapobiegawczych, w szczególności związanych z pozbawieniem wolności, mogą
współdziałać stowarzyszenia, fundacje, organizacje oraz instytucje, jak również kościoły i inne związki
wyznaniowe oraz osoby godne zaufania.

Formy uczestnictwa wymienionych podmiotów:

- uczestnictwo w podejmowaniu działań w celu zwiększenia efektywności działania organów państwowych
oraz wzmacniania praworządnego działania tych organów;
- prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, społecznej, kulturalnej, oświatowej, sportowej i religijnej w
zakładach karnych lub aresztach śledczych;
- uczestnictwo w radach oraz innych organach kolegialnych (Radzie Głównej do Spraw Społecznej
Readaptacji i Pomocy Skazanym);
- uczestnictwo w społecznej kontroli nad wykonywaniem kar, środków karnych, zabezpieczających i
zapobiegawczych;
- przedstawiciel skazanego.

Odbicie zasady współdziałania ze społeczeństwem odnaleźć możemy także w innych przepisach

regulujących postępowanie wykonawcze: art. 56 kkw (kara ograniczenia wolności) środki probacyjne (art.
66-84 kk i art. 169-176 kkw) i zabezpieczające (art. 97-98 kk), kuratorzy społeczni (art. 174 kkw).
 Zasada elastycznej modyfikacji kar i innych środków penalnych w
postępowaniu wykonawczym (art. 24 k.k.w. i szereg in. przepisów)

Zasada ta zakłada proces stałego i konsekwentnego dopasowywania treści zastosowanej

sankcji, stosowanych wobec skazanego form i metod oddziaływania do:
- zmian w zachowaniu się skazanego i to zarówno zmian korzystnych, oczekiwanych
(progresja), jak i zmian niekorzystnych, niepokojących (regresja),
- zmian okoliczności faktycznych niezależnych od skazanego.
Wprowadzane do treści orzeczenia zmiany mogą zwiększać stopień dolegliwości kary,
bądź go łagodzić, a nawet doprowadzić do jej skrócenia.
Przepis art. 24 k.k.w. w § 1 stanowi, iż sąd może w każdym czasie zmienić lub uchylić
poprzednie postanowienie, jeżeli ujawnią się nowe lub poprzednio nieznane okoliczności
istotne dla rozstrzygnięcia. Przepis § 2 zastrzega jednak niedopuszczalność zmiany lub
uchylenia poprzedniego postanowienia na niekorzyść skazanego po upływie 6 miesięcy
od dnia uprawomocnienia się postanowienia.
Inne przykłady realizacji tej zasady: formy zastępcze wykonania kar, zwolnienie
(warunkowe lub bezwarunkowe) z reszty kary.
 Zasada indywidualizacji (art. 67 § 2 i in. przepisy k.k.w. - w odniesieniu
do innych, niż kara pozbawienia wolności, kar i środków)

Zasada indywidualizacji oznacza, iż postępowanie wykonawcze powinno być procesem

dopasowanym do indywidualnych potrzeb skazanego. Zasada ta realizowana jest wyraźnie w
toku wykonywania kary pozbawienia wolności, ale także innych środków penalnych. W
odniesieniu do kary pozbawienia wolności kkw wyraźnie stanowi, że dla osiągnięcia celu
wykonywania tej kary prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych.

Organy postępowania wykonawczego w toku wykonywania orzeczeń powinny opierać się w

szczególności na analizie: danych osobowych skazanego; informacji dotyczących życia
rodzinnego skazanego; kontaktów społecznych skazanego; przyczyn i okoliczności popełnienia
przez skazanego przestępstwa; uprzedniej karalności; stopnia podatności skazanego na wpływy
podkultury przestępczej; zachowań wskazujących na możliwość występowania zaburzeń
psychicznych albo uzależnienia od alkoholu, środków odurzających lub substancji
psychotropowych; umiejętności przystosowania się skazanego do warunków i wymagań
zakładu oraz środowiska w którym przebywa; wyników badań psychologicznych, a także
psychiatrycznych.
 Zasada resocjalizacji (art. 53, art. 67, a także
art. 173 k.k.w. i szereg innych przepisów)
Idea resocjalizacji należy do dość kontrowersyjnych zagadnień.

Działalność resocjalizacyjną należy rozumieć jako zespół czynności zmierzających do zmiany

cech osobowości jednostki, tak aby była ona zdolna (na powrót) do funkcjonowania w
społeczeństwie.

Wykonanie kary ograniczenia wolności, jak wynika z art. 53 § 1 kkw, ma na celu wzbudzenie
w skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności
poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego.

Wykonywanie kary pozbawienia wolności, w myśl art. 67 § 1 kkw, ma na celu wzbudzanie w

skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w
szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego
i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa.
 Zasada kontynuacji podstawowych rozwiązań prawa
karnego materialnego w postępowaniu wykonawczym
 Zasada ta bywa nazywana bywa także zasadą realizacji w postępowaniu wykonawczym celów i funkcji kary lub
zasadą ciągłości orzecznictwa.

 Proces wykonywania orzeczeń jest ukierunkowany na stopniowe wypełnianie celów jakie w pierwszej kolejności
ustawodawca, a następnie sąd meriti (wymierzający karę) wiązali z zastosowaniem danej sankcji. Dzięki takiemu
założeniu możemy przyjąć, że system praw karnego na wszystkich jego szczeblach jest konstrukcja spójną.

 postępowanie wykonawcze wyznaczane regulacjami kkw, nie stanowi prostej kontynuacji dyrektyw wymiaru
kary zawartych w kodeksie karnym. Na etapie wykonawczym o wiele najważniejsze są cele zapobiegawcze, a
zwłaszcza wychowawcze. Ważne na etapie orzekania cele sprawiedliwościowe czy cele w zakresie społecznego
oddziaływania kary wyczerpują się zazwyczaj przez sam fakt wymiaru kary. Specyfiką stadium wykonawczego
jest okoliczność w ramach której można zrezygnować z dalszego wykonywania orzeczenia jeżeli stawiane przed
konkretna karą (środkiem reakcji na przestępstwo) zadania (cele szczególnoprewencyjne) zostały wcześniej
zrealizowane.

 zasada ciągłości orzecznictwa wyrażająca się w jedności celów orzekania i wykonywania kar, przy uwzględnieniu
zasadniczej różnicy w środkach służących do osiągania wyznaczanych celów w poszczególnych stadiach
postępowania karnego, zmierza jednakże do wspólnego mianownika jakim jest walka z przestępczością
 Zasada kontradyktoryjności (art. 6 i 21 kkw)
Zasada ta sprowadza się do trójpodmiotowości postępowania opartego na sporze dwóch stron, przed
rozstrzygającym ten spór sądem. Postępowanie oparte o zasadę kontradyktoryjności służy realizacji innych
zasad: prawdy materialnej, obiektywizmu, sprawiedliwości.

W postępowaniu wykonawczym zasada ta jest wyraźnie zaznaczona w postępowaniu przed sądem. Przed
sądem „spór toczą”:
- skazany, który zgodnie z art. 6 kkw może składać wnioski o wszczęcie postępowania przed sądem i brać w nim
udział jako strona oraz wnosić zażalenia na postanowienia wydane w postępowaniu wykonawczym oraz
- prokurator, który zgodnie z art. 21 kkw w postępowaniu przed sądem jest stroną; w szczególności może
składać wnioski, a w wypadkach wskazanych w ustawie wnosić zażalenia na postanowienia wydane w
postępowaniu wykonawczym.

W odniesieniu do postępowań incydentalnych toczących się przed organami o charakterze administracyjnym

brak jest tak jednoznacznego stwierdzenia. Wynika to ze specyfiki tych postępowań, gdzie druga strona jest
jednocześnie organem tego postępowania. Powoduje to w konsekwencji pewne ograniczenia w odniesieniu
do funkcjonowania na tym etapie zasady kontradyktoryjności. Wprowadzenie jednakże sądowej kontroli tych
decyzji stanowi gwarancję ich bezstronnej weryfikacji, gdzie już w pełni realizuje się zasada
kontradyktoryjności.
Zasada prawa do obrony materialnej i formalnej
Obrona materialna (art. 6 k.k.w.)
Obrona materialna wyraża się w tym, że skazanemu przysługują
uprawnienia, które umożliwiają mu odpieranie zarzutów i
przedstawianie własnych racji.
Obrona materialna może się urzeczywistniać poprzez realizację praw
przez skazanego, a mianowicie:
-prawa do inicjowania postępowania przed sądem, występowania w
nim, składania zażaleń, jeżeli taką możliwość przewiduje ustawa;
-prawa do składania wniosków, skarg i próśb do organów
wykonujących orzeczenia.
Zasada prawa do obrony materialnej i formalnej.
Obrona formalna (art. 8 k.k.w.)
• Obrona formalna to prawo do korzystania z pomocy i zastępstwa
obrońcy.
• W postępowaniu wykonawczym skazany może korzystać z pomocy
obrońcy ustanowionego w tym postępowaniu.
• Skazany musi mieć natomiast obrońcę, jeżeli:
- jest głuchy, niemy lub niewidomy;
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności;
- nie ukończył 18 lat;
- sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające
obronę.
 Zasada skargowości i działania z urzędu
W toku postępowania wykonawczego możemy zauważyć występowanie
obu tych (przeciwstawnych) z założenia zasad.
Przepis art. 19 § 1 kkw stanowi, że sąd orzeka na wniosek prokuratora,
skazanego albo jego obrońcy oraz z urzędu, a jeżeli ustawa tak stanowi - na
wniosek innych osób.

Zasadą rządzącą postępowaniem wykonawczym jest zasada działania z

urzędu. Uwidacznia się to zwłaszcza w odniesieniu do pojęcia tzw. stadium
wykonawczego, rozumianego jako całokształt procesu wykonania kary.
Kara jest sankcją, swoistym przymusem wymierzanym przez państwo,
proces jej wykonania musi następować z urzędu, w sposób niezależny od
woli stron, zwłaszcza skazanego.

Jednakże regulacja ta oddaje inicjatywę wszczęcia postępowania

incydentalnego także stronom tego postępowania. W tym kontekście
Zasada instancyjności i kontroli (art. 20 i 20a kkw)
Zasada ta oznacza, że zapadłe w postępowaniu wykonawczym orzeczenia podlegają
kontroli, która realizowana powinna być przez organ wyższej instancji. Zasada ta
znajduje najszersze odbicie w postępowaniu przed sądem. Jej wyrazem są przepisy art.
20 i 20a oraz inne kkw.

Z przepisów art. 20 i wynika, że środkiem zaskarżenia w postępowaniu wykonawczym

jest zażalenie, które rozpoznaje sąd wyższej instancji (w składzie jednoosobowym).
Wnosi się je do sądu, który wydał zaskarżone postanowienie; zostaje ono przekazane
bezzwłocznie zarządzeniem wraz z aktami sprawy do sądu wyższej instancji, chyba że
sąd orzekający w tym samym składzie przychyli się do zażalenia.
Zażalenie na postanowienie (czy zarządzenie) referendarza sądowego rozpoznaje sąd,
w którym wydano zaskarżone orzeczenie.
Wprowadzona regulacjami art. 20 i 20a kkw kontrola instancyjna uruchamiana jest na
wniosek osoby zainteresowanej w zreformowaniu danej decyzji.