Arte de la Lengua Tagala (1745)

SEBASTIAN DE TOTANES
 Binanggit niyang ang layunin niya sa
pagsulat ng ganitong uri ng akda ay upang
lalong makatulong sa pakikipag-unawaan
nilang mga Kastila sa mga naninirahan dito sa
Filipinas. Naniniwala siyang kapag
maipaliliwanag na mabuti sa wikang Tagalog
ang pananampalatayang nais nilang palaganapin
ang pagpapalaganap nito ay magiging mabisa.
 Tinawag niyang abcedaria ang mga
titik na Tagalog. Sinabi niyang binubuo
ito ng 17 na titik at tatlong patinig
sapagkat nagkakapalitan lamang ng tunog
ang e at i, at ang o at u. Tinumbasan niya
ng p ang f dahil walang f sa Tagalog,
gayon dir ang ll na nagiging y, ang x, z ať
j nagiging s..
Maraming pagbabagong naisama sa pagbaybay
dahil ginawang batayan ang wikang Kastila.
Iniangkop ni Totatnes sa sarili niyang wika ang
mga titik na natagpuan niya sa Tagalog. Bunga
nito, nagkaroon ng kalituhan sa pagbilang ng
mga katinig. Isa ngang kalituhan ang ginawang
pagbaybay sa mga katutubong titik na tila mula
sa wikang Kastila tulad ng c, g at v.
Hindi nakaligtaang ipaliwanag ni Totanes ang
tungkol sa titik na ng sa Tagalog na ang
pagkasulat ay ng. Binanggit na wala nito sa
wikang Kastila, at kailangang bigkasing mabuti
upang maunawaan. Ipinaliwanag din ang tungkol
sa mga di karaniwang anyo ng mga salita tulad
ng sincopas (maykaltas) sa dalahin = dalhin,
transposicion y adicion de letras (may lipat)
particula ang mga panlaping makadiwa.
Halimbawa nito ang banghay sa-an-incralan
(preterito), inaaralan (presente), aaralan (futuro),
aralan (imperativo), naaralan (preterito
plusquamperfecto) at maaralan (futuro perfecto). Ang
salitang ito'y hindi wastong Tagalog sapagkat ang
sinasabi'y tinuruan sa halip na inaralan.
Mahihinuhang ginamit ni Totanes ang salin ng aral sa
Kastila na sa Tagalog ay may ibang salitang dapat
gamitin, hindi dapat ang aral kundi turo.
 May tinawag din siyang mga modong
infinitivo, indicativo, subjunctivo't optativo.
Ipinakita niya ang mga pangbabanghay ng
pandiwa batay doon. Sa pagsusuri ng verbo ser
na tinumbasan niya ng ay, sinabi niyang kung
tutuusin talagang walang katumbas ito sa
Tagalog, sapagkat hindi gaanong mahalaga sa
pangungusap ang ay.
(5) Sa larangan naman ng nombre binanggit
ding walang kasarian ang mga ito maliban sa
iilang salita tulad ng ama, bayao, at sungayan
na nauukol sa mga lalaki at ang ina, hipag at
libay na nauukol sa babae. Ang iba pa'y mga
pambalana. Tinalakay niyang sa pamamagitan
ng mga particulang mag-, (mag-ama), ca--an
(catapangan),-an (inuman) nakabubuo ng mga
nombre.
(6) Sa larangan naman ng adverbio labinlimang uri ang
nailista niya: (1) lugor e.g. dito, (2) tiempo e.g. kagabi,
(3) deseo e.g. nawa, (4) interogativo e.g. pasasaan, (5)
prchibitivo e.g. houag, (6) responder e.g. oo, (7) receto
eg. maca sacali, ( mostrar e.g. manaa gayou, (9) juntar
e.g. pati, (10) intencion e.g. lubha, (11) similitud e.g.
capoua, (12) disimilitud e.g. iba, (13) respeto e.g.
pacundangan, (14) agradecimiento e.g. dinga salamat at
(15) cantidad e.g. halos. Pansinin ang baka ay maca, ang
mga gayon ay manaa gayon, magkarugtong ang dinga sa
halip na magkahiwalay.
(7) Sa larangan naman ng interjeccion
(pandamdam) ipinahayag niyang nagpapahayag
ito ng masidhing damdamin tulad ng aroy, bapa.
(8) Sa larangan naman ng conjuncion
(pangatnig) apat ang nailista niya: (1)
copulativa e.g. at, (2) disjunctivo e.g. o, (3)
causales e.g. porque, at (4) adversativa e.g.
biste
Sa karagdagang aralin tungkol sa mga numerales, inuri niya
ito bilang cardinales na binubuo ng mula sa sero hanggang
sa angaw (milyon);
(12) ordinales na ang pinakaunang bilang ay naona,
distributivo na ang magandang halimbawa'y ang
mensicapat (real) na di na ginagamit sa ngayon; at ang
numerales adverbiales y de tiempo tulad ng pagliwayway at
ungmaaraw na, tanghaling tiric, lliquir na o naquiquiling na
(ala una).

(13) Idinagdag pa niya ang mga paraan ng pagbilang tulad

ng cahati (2 reales), paraan ng pagsukat tulad ng caban at
gatang, sapana (1/2 tinga) at paraan ng pagsukat ng ginto
tulad ng tinga (1/2 takal), takal (10 reales de plata). Noon
marami pa silang tinatakal na ginto at gumagamit sila ng
Wala siyang binanggit tungkol sa sintaktika
ngunit sa mga halimbawang mga
pangungusap lalo na sa bahagi ng verbo
masusuri ang pagbubuo ng mga
pangungusap, tulad ng Naguin alac ang
tubig sa activo at Ang ipinaguin oiac nang
tubig sa pasivo.
 Unang-una, ang pinagbatayan niya'y ang
modelong Kastila't Latin na napakalayo ng
istruktura sa Tagalog.
Pangalawa, hindi siya katutubong
tagapagsalita ng wikang ito at pinagbatayan
lamang niya ang mga impormant na maaaring
ang iba'y di-teal na Tagalog.
Pangatlo, ang pagbabaybay ng mga
halimbawang isinagawa, gayong sinasabing
walang mga titik na ganoon sa Tagalog sa mga
halimbawa matatagpuan pa rin ang mga iyon
tulad ng paquiquitanim (pagkakaroon ng q) at
ang hovas (pagkakaroon ng v").
 Pang-apat, ang pagbabanghay niya sa pandiwang um
na nagkakaroon ng ung sa pangnagdaan at
pangkasalukuyan, tulad din ng mga naging
pagbabanghay ng mga prayleng nagsipagsuri ng
Tagalog na nabanggit na sa dakong unahan tulad ng
sungmulat, sungmusulat, ungmaral, ungmaaral. at may
dagdag) tulad ng habilinan = habinlan. Binanggit ding
walang panlahat ha tuntunin dito sapagkat ang
nagsasalita ang gagamit ng iba't ibang salita.
 May binanggit din siyang kudlit 't' at 'y' na tinawag
niyang Sinalephas. Ito'y ang nawawalang a sa at at ay
kapag ang nauunang salita ay pagtatapos sa patinig
lamang. Sa halip na sa itaas ilagay ang kudlit, sa ibaba
makalagay ang dalawang kuwit sa unahan at hulihan ng
4, at,y,.
Dalawa ang uri ng pagtutuldik na binanggit niya.
Una'y mahaba at Siyang sinasagisag ng PC na sa
Tagalog ay sarlac. Ang isa'y maikli na isinagisagisag ng
PP na tinatawag na banayad. Halimbawa aco (pc), aco
(pp).
Tinalakay din ni Totanes ang tungkol sa
ligazones (pang-angkop) na napakahalaga
dahil ito ang nagpapadulas ng pagbigkas ng
mga salita. Lima ito: ang g, ng, na, n at ay
tulad ng macasalanan + g tauo, tauo + ng
acasalanan, arac na malinaw, vicang hari, si
Juan ay nagsimba. Ang nay inakapit daw sa
nagtatapos sa patinig na nagsasaad ng pag-ari,
estilo o ugali yong ang nakalagay ay ng rin.
Marami siyang tinalakay sa pagbubuo ng mga
salita't bahagi ng isinalita. Kasama na ng bahagi
ng panalita ang tungkol sa pagbubuo ng mga
salita. Tinalakay niya ang tungkol sa (1)
preposicion (pang-ukol), (2) pronombre
(panghalip), (3) verbo (pandiwa), (4) adjetivo
(pang-uri), (5) nombre (pangngalan), (6)
adverbio (pang-abay), (7) interjeccion
(panciamdam) (8) conjuncion (pangatnig). Ang
mga numerales (pamilang) ay ginawa ang
karagdagang kaalaman.
(1) Sa larangan ng preposicion nilinaw na ang
tinatawag na cesong nominativo tulad ng si
Pedro, genetivo tulad ng kay o ni Pedro, dativo
tulad ng kay Pedro, acusativo tulad ng kay
Pedro, Vocative tulad ng Oy o ay Pedro, at
ablativo tulad ng kay Pedro. Nahahati ang
preposicion sa tinatawag na para sa
pangngalang pantanging tao at pambalana at sa
isahan at maramihan. Sa maramihan sa halip na
kina Pedro, ang nasa aklat niya'y cane.
(2) Sa larangan ng pronombre tinalakay din ang
casong nominativo (sa icao), genetivo (sa iyo, mo),
dativo (sa aquin), acusativo (sa iyo), vocativo (sa ay
o ay icao) at ablativo (sa sa iyo), sa mga pronombre
primitivos (panghalip panao), kaalinsabay ng tungkol
sa isahan, dalawahan at maramihan. Dito tinukoy din
ang kaibhan ng tayo na kasaraa ang nagsusulat at cami
hindi kasama ang nagsusulat. Ang pagbaybay naman
sa dalawa ay quita at cata. Mayroon ding nabanggit
na saatu sa datibo at acusativo na siyang sa kanila
ngunit hindi na ginagamit sa ngayon.
(3) Sa larangan naman ng tinawag niyang
abstrakto, tinalakay niya ang pagbubuo ng
mga pangngalang abstrakto tulad ng ca + banal
+ an cabanalan at pagca + hamac pagcahamac.
Gayong sa bahaging ito niya idinugtong ang
tungkol sa simple, comparativo at
superlativong kaantasan ng mga pang-uri.
(4) Sa larangan ng verbo malaki ang naiambag ni
Totanes sapagkat siya ang nakapaglista ng
pinakamaraming panlaping matatagpuan sa
wikang Tagalog. Labimpitong uri ng panlapi ang
nailista niya. Nailista niya ang mga activo at
pasibong Panlaping makadiwa.
Ang unang sampuang pinakamahalaga.
(10) Sa pagbabanghay naman ng mga
verbong nabanggit, mayroon siyang
tinatawag na preterito (pangnagdaan),
presente (pangkasalukuyan), futuro
(panghinaharap), perativo (pautos)
Preterito plusquamperfecto
(pluswanperpekto) futuro perfecto
(panghinaharap na perpekto)
12. Nilinaw niya ang tungkol sa wastong
paggamit ng dinaglat na g bilang
particula at buong nag bilang pang-abay
pamanahon. At kahit wala naman siyang
ibinigay na halimbawa, mahalaga ito
dahil sa kasalukuyan binibigyang-diin pa
rin ang kaibhan nito
13. Sa kanyang listahan ng mga panghalip
panao, wala siyang binanggit na panghalip na
dalawahang kita at kata. Kaugnay nito, hindi
dapat kaligtaan ang tungkol sa dalawahang
anyo ng panghalip panao sapagkat isa ito sa
katangian ng wikang Tagalog. Marahil ay
nakaligtaan lamang ito ni Rizal sapagkat ang
modeio niya rito'y ang mga wikang Kastila at
iba pang kariuraning wika.
May sinabi rin si Rizal na hindi lahat ng
salita'y maaaring gawing pandiwa tulad ng
paniniwala ng ilan. Maaaring hindi ito tumpak
sapagkat sa pamamagitan ng panlaping
makadiwa magiging pandiwa ang isang salita
tulad halimbawa ng tao pangngalan maaaring
maging naomao (maiiwan sa bahay dahil aalis
ang iba), maganda-pang-uri na maaaring
gumanda (bagay na nagbago ang anyo), atbp.
Sanggunian:

Mga Gramatikang Tagalog/Pilipino, 1893-1977 ni

Lydia Gonzales Garcia