Поим и значење на јавните

финансии
 Поимот „финансии“ е изведен од латинскиот збор finis - што значи
крај, додека во средниот век го добил последното значење или крајот
на договорената трансакција што обично резултира со плаќање на
одредена израз подоцна е позајмен од современите јазици, па на пр.

 Во Франција, изразот „la finance“ во еднина се користи за изразување

на финансиските активности на поединците, додека во множина
изразот „les finances“ се користи за државните приходи, а подоцна и за
државните расходи, за сите финансиски односи создадени од
активностите.

 На германски, во множина „finanzen“ го изразува истото значење како

(приходи, расходи, долгови, со еден збор општите активности на
државата.

 Англискиот термин „финансирање“ ги изразува приватните

финансиски прашања и финансиската активност на државите
 Областа на финансиите како научна дисциплина е поделена на
микрофинансирање и макрофинансирање.
 Во областа на макрофинансирањето, економските и финансиските
категории поврзани со репродукцијата и општеството во целина се
изучуваат преку:
 Монетарно финансирање - ја опфаќа монетарната активност на
централната банка (издавање пари, регулирање на количината на пари
во оптек, одржување на ценовната стабилност итн.), комерцијални
банки, осигурителни компании и други финансиски институции.
 Јавни финансии - вклучуваат финансиски процеси создадени од
државна активност поврзани со обезбедување распределба и користење
на финансиски средства за извршување на државните функции и
јавните услуги.
 Меѓународни финансии - реализирани при меѓународни трговски
трансакции
 Финансии

Макрофинансии Микрофинансии

Финансии на
Монетарни
Јавни финансии деловните
финансии
субјекти

Меѓународни
финансии
 Потребата од јавни финансии
 Неефикасност на пазарниот механизам во
обезбедувањето на некои специфични добра.
 Невозможно е сите стоки да се продаваат и купат на
пазарот. Така на пр. во случај на јавни добра врската
помеѓу производителите и потрошувачите не е
воспоставена.
 Пазарниот систем е нечувствителен во однос на
усогласување на разликите на моќ и богатство во
рамките на економијата.
 Пазарниот механизам не е во состојба да се справи
со цикличните флуктуации на економијата
 Потребата од јавни финансии
Од горенаведените причини неопходна е државна
интервенција за:
обезбедување на потребите за јавни добра
корекција на распределбата на доходот
обезбедување пожелна стапка на економски раст,
целосна вработеност, стабилност на цените итн.
регулирање на надворешните ефекти, особено на
таканаречените негативни екстерналии, загадувањето
на воздухот, водата, почвата итн.
Јавни финансии - цели на управување
 Предмет на проучување на јавните финансии се
активностите на државата и нејзините органи кои вршат
јавни функции и кои се однесуваат на собирање, распределба
и трошење на средства за остварување на економските и
социјалните цели на општеството.
 Јавните финансии ги претставуваат финансиските
активности на државата кои се манифестираат преку
буџетските приходи и расходи. Прераспределбата на БДП во
висок процент (30-50%) се врши преку државниот буџет.
 Јавните финансии не го вклучуваат јавниот сектор во
целина, туку само областа поврзана со наплатата на јавните
приходи и реализацијата на јавните расходи, односно само
буџетскиот тип на политика на јавниот сектор.
Јавни финансии - цели на управување
 Главни субјекти на финансиските активности се централната
власт, локалната власт и други органи, како што се фондовите
за социјални услуги и сл., кои вршат јавни функции.
 Главната цел (цел) на државните органи е унапредување на
благосостојбата на општеството како целина.
 Основните елементи на кои се засноваат финансиските
активности на државата се јавните приходи и расходи
меѓусебно поврзани и систематизирани во посебен систем
наречен буџет како основен инструмент на јавното
финансирање.
 Утврдувањето и остварувањето на јавните приходи, нивната
распределба и остварување е резултат на интеракцијата на
законодавната, извршната и судската власт.
 Основни функции на јавните финансии
Со помош на јавните финансии државата ги извршува
своите класични функции како што се: заштита и
одржување на јавниот ред и безбедност, заштита на
националните интереси, социјална заштита,
стабилизација на економијата во случај на
нефункционалност на пазарот, изградба на
инфраструктурни објекти, образование, итн.
Според Ричард Масгрејв, основните функции на јавните
финансии се:
Алокативна функција,
Дистрибутивна функција и
Стабилизациона функција
Основни функции на јавните финансии
Алокативна функција, значи процес во кој се
реализира распределбата на севкупните ресурси
помеѓу јавниот и приватниот сектор, со цел да се
обезбеди оптимално финансирање на снабдувањето
со јавни добра, но и да се обезбеди снабдување со
приватни добра.
Дистрибутивна функција е процес на
прераспределба на приходите и средствата меѓу
поединците и семејствата со помош на фискални
инструменти во согласност со општествените
ставови (заедницата) и значењето на правичната
распределба.
Стабилизационата функција се изразува во
користење на инструментите за јавни финансии
(јавни приходи и расходи) во услови на
неурамнотежена економија со цел стабилизирање
на економските циклуси за постигнување целосна
вработеност, стабилност на општото ниво на
цените, постигнување соодветна стапка на
економски раст, стабилна стапка на економски
развој и стабилен платен биланс
Јавните финансии се повеќе влијаат на економијата
на стабилизирачки, развоен и конјуктурен начин.
Државата преку фискалната политика и нејзините
инструменти влијае на: акумулацијата (штедењето),
вработеноста, цените, инвестициите, националниот
доход и нивната распределба итн.
 Разлика и поврзаност помеѓу приватните
финансии (приватен сектор) и јавните финансии
(јавен сектор).

Приватен сектор - се состои од домаќинства и

претпријатија.
Јавен сектор - се состои од различни јавни
институции кои произведуваат и нудат различни
јавни добра, комбинирани (мешани) и приватни
добра.
 Разлики:
 Целта на приватните финансии е профит, додека јавните
финансии се обезбедување на јавна и економска
благосостојба.
 Разлика во начинот и начинот на создавање финансиски
средства. Најголем дел од финансиските средства за
финансирање на јавните добра, државата ги остварува врз
основа на својот фискален суверенитет (задолжителни
податоци од приватниот сектор во корист на државната
каса). Приватниот сектор, од друга страна, најголем дел од
приходите ги остварува преку пазарниот механизам.
 Разлика во постапката и прописите на распределба
(остварување) на приходите и сл.
Поврзување. Јавниот и приватниот сектор се
тесно поврзани во сеопфатниот социо-
економски процес. Оваа поврзаност најдобро се
илустрира преку шематски приказ што ги
прикажува приходните и расходните текови на
приватниот сектор и јавниот сектор:
 4 6
9
3
2 Домаќинствата
1 Пазар на
5 капитал
Пазар на
производни 7
фактори
1 Пазар
Претпријатија на стоки
и услуги

10
8
2
3 11
Државата
9
 Линиите 1 и 2 го означуваат приходот што го остваруваат
домаќинствата со продажба на работна сила на пазарот на фактори.
 Во редот 3 се наведени приходите остварени од домаќинствата (надвор
од пазарот на фактори на производство) обезбедени директно од
државата (пензии, социјална помош, надоместоци за невработеност и
слично).
 Алинејата 4 ги претставува приходите на домаќинствата потрошени на
стоки (алинеја 5) и заштедите (алинеја 6).
 Линијата 5 и 7 формираат приватни залихи за потрошувачка на стоки и
инвестициски добра, додека линиите 8 претставуваат државни залихи.
 Со горенаведените трансакции се затвора кружниот тек на средства во
приватниот сектор и дел од трансакциите помеѓу приватниот и јавниот
сектор.
 Во редовите 9,10,11 се наведени државните приходи кои се остварени
при наплата на даноци (лични, добивка, ДДВ) и заеми. Овие приходи
се остваруваат преку фискални инструменти, а не преку пазарот на
фактори на производство и пазарот на стоки и услуги.
Развој и теоретски аспекти на јавните
финансии
Со презентација на формата на организираното
друштво се прикажуваат јавните расходи, односно
расходите. Од примитивната заедница до
современата држава, потребата од финансирање на
некои јавни потреби е сè поголема.

Потеклото на јавните финансии е поврзано со

појавата и функционирањето на државата и
постоењето на пари. Со создавањето на античките
држави функционирале и финансиските
институции на државата.
Два периоди се важни во развојот на јавните
финансии:

Периодот на доминација на класичните концепти

на јавните финансии (крајот на XVIII и почетокот
на XX век) и

Периодот на современи погледи на јавните

финансии (по Првата светска војна и периодот по
1930-тите)
 Класични концепти за јавните финансии
 Класичните концепти за јавните финансии се појавија во релативно
тивок период на економски просперитет на либералната ера на
капитализмот.
 Ставот на оваа теорија е дека економските активности се регулирани
со природни сили, кои автоматски иницираат економски просперитет
и рамнотежа.
 Оваа теорија, заснована на целосна економска либерализација, се
спротивставува на секаков вид на државна интервенција во
економската сфера.
 Според А. Смит, активноста на државата, како непродуктивен фактор
во општеството, треба да биде строго ограничена на реализација на
нејзините три функции:
 Територијална безбедност и заштита,
 Воспоставување и функционирање на внатрешна одбрана и судство и
 Одржување јавни работи и институции, кои поединци не би можеле да
ги извршуваат.
 Класични концепти за јавните финансии
Јавните финансии од овој период се карактеризираат со:
 Неутралност и нечувствителност во однос на определувањето на
даночното оптоварување.
 Даночното оптоварување беше разумно до 10%, во исклучителни
случаи и до 15% од општественото производство.
 Само даноците се сметаат за легитимна категорија на ресурси.
 Многу ниска искористеност на јавните заеми (само за покривање
на јавните расходи, што во иднина ќе влијае на растот на
националното богатство и даночните ресурси)
 Нереагирање на економските флуктуации
 Неутралност во примената на државните инструменти во
трговијата и производството.
 Задолжително почитување на буџетскиот биланс.
 Вредноста на јавните приходи треба да биде во согласност со
јавните расходи.
Современи концепти за јавните
финансии
 Современите теоретски концепти за јавните финансии се
појавија во период на социо-економски промени
предизвикани од Првата светска војна и економската криза
од 1929-1933 година.

 Како резултат на економската депресија, изразена во

опаѓање на производството, зголемена невработеност,
осиромашување и пораст на социјалните слоеви,
верувањето во класичната доктрина беше нестабилно.
„Невидливата рака“ не можеше да се справи со изразените
економски и социјални проблеми, кога државата беше
принудена да интервенира во надминување на кризата и
обезбедување на економска стабилност.
Современи концепти за јавните
финансии
Во овој период, јавните финансии претрпеа
суштински, квантитативни и квалитативни
промени.
Квантитативни промени - еднократно зголемување
на трошењето на јавниот сектор, кое во периодот
по Втората светска војна достигна ниво од 29% -
56% од БДП во некои земји.
Квалитативни промени - проширување и
зајакнување на улогата на јавните финансии на
економско и социјално поле (промовирање на
развој и целосна вработеност).
 Современи концепти за јавните финансии
 Врз основа на неодамнешните истражувања, беа развиени
влијанието на јавната потрошувачка на економската и социјалната
сфера, теориите за множење, теоријата на забрзувачот и филтерот.
 Теоријата на мултипликација се заснова на влијанието на јавните
инвестиции врз економската инфраструктура, вработувањето и
производството воопшто и преку нив врз економското
закрепнување на земјата.
 Акцелераторската теорија се заснова на влијанието на државата
преку државните трошења за постигнување на делумна рамнотежа
помеѓу понудата и побарувачката во одреден сектор од економијата
со нарушена рамнотежа. Ова треба да биде претпоставка за појава
на мултипликација (зголемување на инвестициите) за да се
задоволи агрегатната побарувачка.
 Теорија на филтер, според оваа теорија, државата преку јавните
расходи ги прераспределува приходите и влијае на приходите и
расходите на стопанските субјекти и другите субјекти преку
создавање на економска стабилност и просперитет.
 Современи концепти за јавните
финансии
Некои карактеристики на современите јавни финансии:
 Зголемување на учеството на јавните расходи во БДП.
 Зголемување на државниот буџет.
 Зголемување на улогата на државата и во економската и во
социјалната сфера.
 Влијанието на државата, преку фискалната политика, во
регулирањето на монетарната нестабилност.
 Даноците не се единствениот извор на државни приходи и тие
не можат да бидат неутрални, туку ефективен инструмент во
економската и социјалната политика.
 Јавното кредитирање станува постојан и важен извор на јавни
финансии.
 Буџетскиот биланс е пожелен, но не и неопходен.
 Кејнзијанската доктрина
 Реализацијата на современите концепти за јавните финансии и
формирањето на фискалната политика е поврзана со таканаречената
„кејнзијанска револуција“.
 Според Кејнз, недоволната побарувачка е иманентна појава и дека
проблемот со невработеноста како резултат на недоволната побарувачка е
постојан проблем на системот.
 Доколку основниот проблем е недоволната агрегатна побарувачка,
должност на државата е да обезбеди тоа ниво на агрегатна побарувачка што
ќе одговара на нивото на националниот доход при целосна вработеност.
 Фискалната политика, во оваа смисла, треба да се прилагоди на потребата
од создавање дополнителна побарувачка за инвестиции и побарувачка за
потрошувачка, со помош на политиката за јавни работи и зголемена
државна потрошувачка.
 Зајакнување на агрегатната побарувачка со монетарни и фискални
активности дури и над нивото на реалниот доход. Иако ова може да
предизвика инфлациски трендови, Кејнз верува дека, доколку инфлацијата
се држи под контрола, тоа не може да влијае на финансиската стабилност.
 Економија на понудата и јавните
финансии
 Сложената економска ситуација од 70-тите и 80-тите години, која
се карактеризираше со стагнација (рецесија), висока
невработеност и висока инфлација, силен раст на буџетските
дефицити, како и неефикасноста на кејнзијанската макроекономска
и фискална теорија во решавањето на ситуацијата, влијаеше на
појавата на нови економски ставови за јавните финансии.
 Теоријата за „економија на ponudata“ се засноваше на
неолиберализмот и зајакнувањето на регулаторната улога на
пазарот.
 Според оваа теорија, причините за економските нарушувања лежат
во однос на производството, а не во однос на потрошувачката и
дека треба да се преземат мерки и инструменти за стимулирање на
растот на понудата и економскиот раст преку унапредување на
фискалните и економските мерки со микроекономско влијание
наместо оние макроекономските.
 Економија на понудата и јавните финансии
 Иако позициите на теоријата за економија на понудата во
економската теорија се веќе застарени. Сепак, оваа теорија имаше
влијание врз формулирањето на нови ставови во фискалната сфера:
 Намалување на фискалното оптоварување со намалување на
високите даночни стапки и ублажување на даночната прогресија
првенствено на данок на доход.
 Проширување на даночното вклучување и даночна основа на сите
видови даноци, намалување на даночните олеснувања и
ослободувања.
 Во распределбата на вкупниот фискален товар да се префрли
важноста од даноците на доход на даноците на потрошувачите.
 Зајакнување на неутралната распределба на даночниот систем и
ублажување на редистрибутивната функција со напуштање на
политиката на примена на различни стапки и различни даночни
олеснувања за одреден сектор.
 Намалување на јавните расходи, пред се социјалните трансфери,
намалување на буџетскиот дефицит.