ગંડૂષાદિ વિધિ

Mouth gargles and other therapies

 ગંડૂષ ભેદ- Kinds of Gandusa

• ચાર ભેદ
 સ્નિગ્ધ (Lubricating)

 શમન (Palliative)

 શોધન (Purifactory)

 રોપણ (Healing)
 ગંડૂષ પ્રકાર દોષ શમન/પ્રયોગ ગંડૂષાર્થ દ્રવ્ય
સ્નિગ્ધ (lubricating) વાત (vata) મધુર-અમ્લ-લવણ
(Sweet-Sour-Salt )

શમન (Palliative) પિત્ત(Pitta) તિક્ત-કષાય-મધુર

(Bitter-Astringent-Sweet)

શોધન (Purifactory) કફ(Kapha) તિક્ત-કટુ-અમ્લ-લવણ-ઉષ્ણ

(Bitter-Pungent-Salt-Hot)

કષાય-તિક્ત (Astringent – Bitter)

રોપણ (Healing) વ્રણઘ્ન (Healing of ulcers)
 ગંડૂષાર્થ દ્રવ્ય – Liquid used

• સ્નેહ – Fats(oil,ghee)
• દૂધ - milk
• મધુયુક્ત જલ-Honey-water
• શુક્ત –fermented gruel
• મદ્ય – Wine દોષાનુસાર કલ્ક સાથે પકાવી
અથવા પાક વિના
(mixed with Kalka,
either cooked or uncooked)
• માંસરસ –Juice of meat
• ગોમૂત્ર – cow’s urine શીત અથવા ઉષ્ણ નો પ્રયોગ
• ધાન્યામ્લ -Wash of grains fermented (comfortable to touch)
by keeping overmoght
 દન્તહર્ષ –Tingling of teeth
દન્તચાલ- Shaky teeth
વાતિક મુખરોગ –Diseases of mouth caused by vata

માટે

તિલકલ્ક નું જલ (Water mixed with paste of Tila )

શીત અથવા ઉષ્ણ હિતકર( either warm or cold is good)
 ગંડૂષ ધારણ માટે તૈલ અંથવા માંસરસ નિત્ય ધારણ કરવું
( for daily used, either oil or juice or meat is good )

ક્ષાર થી ઉત્પન્ન અગ્નિ (Burning sensation local or general)

દાહ થી યુક્ત પાક (Ulceration)
આગન્તુક વ્રણ (wounds caused by foreign bodies)
વિષ (contact with poison)

ક્ષારાગ્નિ-દગ્ધ (burns by alkalies and burns by fire)

ઘૃત અથવા દૂધ નું ગંડૂષ ધારણ કરવું


 મુખમાં શીઘ્ર વિશદતા

• મધુ ગંડૂષ ધારણ મુખના વ્રણ ભરાય

દાહ અને તૃષ્ણા શાન્ત થાય

 મુખ ની વિરસતા

• ધાન્યામ્લ ગંડૂષ દૂર કરે

મુખ ની મલજ દુર્ગન્ધ

• લવણ રહિત અને શીત ધાન્યામ્લ મુખશોષ દૂર કરવા

માટે અતિશ્રેષ્ઠ
• ક્ષારયુક્ત જલ ગંડૂષ થી શ્લેષ્મ સંચય ને છિન્ન-ભિન્ન

• સુખોદક જલ ગંડૂષ થી મુખ માં લઘુતા

 ગંડૂષ વિધિ

• તેજ હવારહિત અને ધૂપયુક્ત સ્થાનમાં રોગીને બેસાડવો

• રોગી ના ગ્રીવા અને સ્કન્ધ નું સ્વેદન કરી મર્દન કરવું

• પછી રોગીએ મુખ ને ઉપરની તરફ કરી ગંડૂષ ધારણ કરવું- તેનું પાન ન કરવું

• કફથી મુખ ભરાય ત્યાં સુધી ગંડૂષ ધારણ કરવું અથવા

નાસા અને નેત્રમાં પાણી આવવા સુધી ધારણ કરવું
 ગંડૂષ અને કવલ ભેદ

• ઔષધદ્રવ ને મુખમાં ભરી લેવા પર જો મુખ ને ચલાવી ન શકાય તો તે ગંડૂષ

• કવલ માં ઉપરોક્ત થી વિપરીત – મુખ ને ચલાવી શકાય

 કવલ ના વિષય
• મન્યા
• શિરોરોગ
• કર્ણરોગ
• મુખરોગ
• નેત્રરોગ
• પ્રસેક
• કં ઠરોગ કવલ દ્વારા વિશેષ રૂપથી સાધ્ય
• મુખશોષ
• હૃલ્લાસ
• તન્દ્રા
• અરૂચિ
• પીનસ
 પ્રતિસારણ ના ભેદ અને પ્રયોગ

 પ્રતિસારણ ના ભેદ

કલ્ક રસક્રિયા ચૂર્ણભેદ

 પ્રતિસારણ ગંડૂષોક્ત ઔષધિઓ દ્વારા કફજ વિકારો માં પ્રયોગ

 મુખાપલેપ ભેદ

દોષહા વિષહા વર્ણકૃત

 વાત-કફ માં ઉષ્ણ અને પિત્ત તથા વિષમાં અતિશય શીતલ મુખાપલેપ પ્રયોગ
કરવો
 મુખાપલેપ નું પ્રમાણ

અંગુલ નો ૧/૪ ભાગ (હીનયોગ)

• ત્રણ પ્રકાર અંગુલ નો ૧/૩ ભાગ (મધ્યમયોગ)

અંગુલ નો ૧/૨ ભાગ (ઉત્તમયોગ)

 મુખાપલેપ ની અવધિ

• જ્યાં સુધી તે અશુષ્ક હોય, ત્યાં સુધી મુખાલેપ રહેવા દેવું

• શુષ્ક થવા પર તે ત્વચા ની છબી ને બગાડે

• શુષ્ક આલેપ ને ભીના કરી લગાડવા

• ત્યારબાદ આલેપ સ્થાન નું મર્દન કરવું

 મુખાલેપ ત્યાજ્ય મુખાલેપ નિષેધ

• દિવાસ્વપ્ન • પીનસ
• અધિક ભાષ્ય • અજીર્ણ
• અગ્નિ • નસ્ય બાદ
• ધૂપ • હનુગ્રહ
• શોક • અરોચક
• ક્રોધ • અનિદ્રા
 મુખાલેપ ના લાભ
વિધિપૂર્વક કરવામાં આવેલ મુખાલેપ
 અકાલ પલિત
 વ્યંગ
 વલી નો નાશ કરે
 તિમિર
 નીલિકા
 વર્ણ્ય મુખાલેપન ના લાભ

• જે મુખાલેપન થી અભ્યસ્ત છે તેની

• દૃષ્ટિ દૃઢ

• મુખમંડલ મ્લાનતારહિત,મૃદુ તથા કમલ પુષ્પ હોય છે

 મૂર્ઘતૈલ ના ભેદ
શિરાભ્યંગ ના ચાર પ્રકાર
 અભ્યંગ – Smearing oil and mild massage)
 સેક(સિંચન=પરિષેક)- Pouring oil in conti. stream
 પિચુ(તૈલયુક્ત વસ્ત્રખંડ કે કપાસખંડ – Keeping cloth
soaked in oil
 બસ્તિ(શિરોબસ્તિ)- Making the oil stand on head

 મૂર્ઘતૈલ ઉત્તરોત્તર અધિક ગુણવાન

 અભ્યંગ સેક પિચુ શિરોબસ્તિ
 અભ્યંગ ના વિષય

 રૂક્ષતા

 કં ડૂ

 મલાદિ
 પરિષેક ના વિષય

• અરૂંષિકા
• શિરોવેદના
• દાહ
• પાક
• વ્રણ
 પિચુ ના વિષય
• કે શપાતન

• સ્ફુ ટન

• ધૂપન
 બસ્તિ(મૂર્ઘતૈલ) ના વિષય

• પ્રસુપ્તિ
• અર્દિત
• અનિદ્રા
• નાસા અને મુખ શોષ
• દારૂણ તિમિર
• શિરોરોગ
• રોગીને વમનાદિ થી શુદ્ધ
• તૈલાદિ થી સ્નિગ્ધ અને સ્વેદન કરવુ
• ઉપરાંત દિવસની સમાપ્તિ થવા પર જાનુની બરાબર ઉંચા અને મૃદુ આસન પર બેસાડવો
• શિર ના માપ પ્રમાણે ગાય અથવા ભેંસ ની ૧૨ આંગળ પહોળી ચામડાની પટ્ટીને વસ્ત્રથી લપેટી
• ત્યારબાદ વ્યાધિ અનુસાર દોષ-દૂષ્ય માટે હિતકર ઔષધ સિદ્ધ કોષ્ણ સ્નેહ શિર ના
વાળ થી એક આંગળ ઉપર સુધી સ્નેહ ભરવો
 બસ્તિધારણ ની અવધિ

• શિરોબસ્તિ ના સ્નેહ ને નાસા અને મુખથી સ્ત્રાવ આવવા સુધી ધારણ કરવા
• દોષાનુસાર સ્નેહધારણ ની અવધિ
 વાતજ વિકાર – ૧૦૦૦૦ માત્રા ગણવા સુધી
 પિત્તજ વિકાર – ૮૦૦૦ માત્રા ગણવા સુધી
 કફજ વિકાર - ૬૦૦૦ માત્રા ગણવા સુધી
 સ્વસ્થ વ્યક્તિ માટે – ૧૦૦૦ માત્રા સુધી
 શિરોબસ્તિ થી મુક્ત થવા પર રોગી ના સ્કન્ધ,શિર આદિનું મર્દન કરવું

 બસ્તિસેવન નો સમય વધુ માં વધુ સાત દિવસ સુધી

 કર્ણપૂરણ વિધિ અને માન

• કર્ણ નું વેદનાહર ઔષધ-તરલ થી પૂર્ણ કરવું

• કર્ણ ના મૂલનું મર્દન કરવું
• વેદના ની શાન્તિ સુધી ધારણ કરવું
• સ્વસ્થ વ્યક્તિમાં કર્ણપૂરણ થવા પર ૧૦૦ માત્રા ગણવા સુધી ધારણ કરવું
 માત્રા નું લક્ષણ

• દક્ષિણ (યા વામ) હસ્ત ને ગોઠણ ની ચારે બાજુ ફે રવવામાં

અથવા
• આંખ ખોલવા તથા બંધ કરવામાં જેટલો સમય લાગે
તેટલા સમય ને માત્રા કહે વાય
 મૂર્ઘતૈલ લગાવવાના ફલ

• શિર પર તૈલ લગાવવાથી

• વાળ નું ખરવું
• સફે દ કે ભૂરા રંગના વાળ થવા નષ્ટ થાય
• શિરની ત્વચા ફાટવી
• શિરની વાતવ્યાધિઓ
• જ્ઞાનેન્દ્રિયો ની પ્રસન્નતા
• સ્વર,હનુ અને શિર ની બલપ્રાપ્તિ