1961 ANAYASASI

1. 27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi

ve Milli Birlik Komitesi

27 Mayıs 1960’da 38 subaydan oluşan Milli

Birlik Komitesi yönetime el koymuş, kabul
ettiği 1 sayılı kanunla 1924 Anayasasının
birçok hükmünü değiştiren geçici bir anayasa
düzeni kurmuştur.
 Bu anayasaya göre:
 Milli Birlik komitesi TBMM’nin yetkilerine sahiptir.
 Komite, yasama yetkisini bizzat, yürütme gücünü de Devlet Başkanınca
atanan ve Komite üyelerince uygun görülen Bakanlar Kurulu eliyle
kullanacaktır. MBK, bakanları denetleyip istediği takdirde onları
değiştirebilecektir.
 Düşürülen Cumhurbaşkanı, Başbakan ve bakanları, eski iktidar
milletvekillerini yargılamak üzere Yüksek Adalet Divanı kurulacaktır.
 Geçici Anayasaya göre Devlet başkanlığı makamı, Cumhurbaşkanı,
Başbakan, Başkomutan ve MBK Başkanlığı sıfatlarını kendisinde
birleştirmiştir.
 Yüksek Adalet Divanı Cumhurbaşkanını, Başbakanı, bakanları ve
Demokrat Parti milletvekillerini tutuklamış ve Divan çok sayıda ağır hapis,
ömür boyu hapis ve ölüm cezası vermiştir.
 2. Kurucu Meclis
MBK, ilk günlerden itibaren yeni bir anayasa yapma
çalışmalarına başlamış ve öğretim üyelerinden oluşan İstanbul
Komisyonunu anayasa tasarısı hazırlaması yönünde
görevlendirmiştir. Bu komisyonun tasarısı kabul görmeyince
daha sonra anayasanın temsil özelliği daha fazla olacak bir
organca hazırlanmasına karar verilmiştir. Bu amaçla MBK 13
Aralık 1960’da kabul ettiği yasa ile bir kurucu meclis
kurulmasına karar vermiştir. Ülkemizde 1960 ve 1981’de
kurulan Kurucu Meclisler, anayasayı yapmanın yanında
yasama yetkisini de kullanmıştır.
 Kurucu meclis iki kanattan oluşmuştur.
 1) Milli Birilik Komitesi
 MBK daha geniş yetkilere sahiptir. Bakanların atanması ve görevden
alınması yetkileri yine bu organın elindedir.
 2) Temsilciler Meclisi
 Temsilciler Meclisi genel oya dayanmamıştır. Üyelerin bir bölümü iki
dereceli seçimle gelen kişilerden, bir bölümü siyasi partilerin seçtiği
temsilcilerden, bir bölümü de çeşitli organlardan gelen üyelerden
oluşmuştur. Bir kısım üyeler ise doğrudan Devlet Başkanı ve MBK
tarafından seçilmiştir. Temsilciler Meclisine Demokrat Partiden üye
alınmamıştır.
 Kurucu Meclis bir süre sonra anayasayı yapmış ve Anayasa halkoyuna
sunularak % 61,5 kabul oyu ile kesinleşmiştir. Halkoylaması ile yarı
doğrudan demokrasinin bir aracı hukukumuzda yer bulabilmiştir. 15 Ekim
1961 seçimlerinden sonra TBMM 25 Ekim 1961’de toplanmış, böylece
MBK dönemi sona ermiştir.
 3. 1961 Anayasasının Temel
Özellikleri
1) Türkiye devletinin bir cumhuriyet olduğu
ilkesi tartışmasız ve görüşmesiz olarak kabul
edilmiştir.
2) Milliyetçilik kavramına yer verilmemiş,
başlangıç bölümünde Türk milliyetçiliği ve
milli devlet ilkeleri benimsenmiştir. Anayasa;
halkçılık, devletçilik ve inkılapçılık ilkelerine
yer verilmemiştir.
3) İnsan haklarına dayana devlet, demokratik devlet,
sosyal devlet, hukuk devleti gibi ilkeleri kabul
etmiştir. Bu ilkelerden hukuk devleti ilkesi gibi
bazılarının temelleri eski anayasalarımızda mevcut
iken sosyal devlet ilkesi tamamıyla bu anayasanın bir
yeniliğidir.
4) Meclisi tek yetkili organ olmaktan çıkarıp,
Anayasadaki organlardan birisi haline getirmiştir.
5)Seçmen yaşını belirtmemiş ancak seçimlere hâkim
olacak ilkeleri açıkça düzenlemiştir. Hukuk devletine
açıkça yer vermeyen 1924 Anayasasının tersine
hukuk devletinin gerekli unsurları bu anayasada
açıkça düzenlenmiştir.
6) Anayasanın üstünlüğü ilkesini daha açıkça
vurgulamış ve kanunların anayasaya uygunluğunu
denetlemek amacıyla Anayasa Mahkemesini
kurmuştur. Ayrıca hâkimlerin bağımsızlığını
sağlamak üzere Yüksek Hâkimler Kurulunu
getirmiştir.
7) Anayasa, kuvvetlerin yumuşak ayrılığını
benimsemiş ve parlamenter sistemi kabul
etmiştir. Özellikle yargı bağımsızlığı bütün
güvenceleri ile gerçekleştirilmiştir.
8) Çoğulcu toplum yapısı geliştirilmiştir. Sivil
toplum örgütlerinin geliştirilmesi sağlanmıştır.
9) Devlet iktidarının sadece yatay düzeyde değil
dikey düzeyde de paylaşılmasına önem veren 1961
Anayasası yerel yönetimleri de güçlendirmiştir.
10) Sosyal haklar ve ödevler ilk defa sistematik
olarak düzenlenmiştir.
11) Milli Güvenlik Kurulu ile Diyanet İşleri
Başkanlığı ilk kez 1961 Anayasasında
düzenlenmiştir. Sayıştay yargı içerisinde değil
yürütme içinde düzenlenmiştir.
4. 1961 Anayasasının Uygulanması
1) 12 Mart Muhtırası
1960’ların sonlarına doğru ortaya çıkmaya başlayan
siyasal şiddet ortamının ve terör eylemlerinin
önlenememesi Anayasaya yöneltilen suçlamaları
arttırmıştır. 12 Mart 1971 tarihinde Türk Silahlı
Kuvvetleri bir muhtıra vererek ordu desteğinde bir
partilerüstü hükümet kurmuş ve Anayasada
değişiklikler yapılması gündeme gelmiştir.
2) Anayasa Değişiklikleri
1961 Anayasasında 1969–1974 yılları arasında
yedi kez değişiklik yapılmıştır. Fakat bu
dönemde yapılan en önemli değişiklikler 12
Mart döneminde çıkarılan yasalar olmuştur.
Bu anayasa değişiklikleri ile:
 Yürütme güçlendirilmiştir. Buna göre:
 Bakanlar Kuruluna ilk kez kanun hükmünde kararname
çıkartma yetkisi verilmiştir.
 BK, kanuni sınırları içinde vergi ve benzeri mali
yükümlülüklerin saptanmasında yetkili kılınmıştır.
 TBMM’nin gensoru yetkisini kullanması sınırlandırılmıştır.
 Üniversite özerkliği zayıflatılmış ve TRT’nin özerkliği
kaldırılmıştır.
 MGK’nın etkisi arttırılmıştır. Kurulun yardımcılık etmek
görevi tavsiye vermek biçiminde değiştirilmiştir.
 Sıkıyönetim sebepleri arttırılmış ve askeri otorite
güçlendirilmiştir .
 Temel hak ve özgürlükler sınırlandırılmıştır. Buna göre:
 Temel hakların sınırlandırılmasında genel sınırlama sebepleri
kategorisi kabul edilmiştir.
 Bazı temel haklara özel sınırlama sebepleri getirilmiştir. Hâkim
kararı olmadan gazete toplatılabilmesi, tutuklanan kişinin en
yakın mahkemeye gönderilme süresinin 48 saate ve toplu
suçlarda onbeş güne çıkarılması, belli hallerde derneklerin
hâkim kararı olmadan faaliyetten men edilebileceği,
memurların sendika üyesi olamayacakları, üniversite öğretim
üyelerinin siyasi partilere üye olmalarının yasaklanması gibi.
 Yargı denetimine sınırlamalar getirilmiştir. Buna göre:
 Askeri Yüksek İdare Mahkemesi kurulmuş ve askeri yargının
alanı genişletilmiştir.
 Devlet güvenlik mahkemeleri kurularak bu mahkemelerin
üyelerinin atanmasında Bakanlar Kurulunun aday göstermesi
usulü benimsenmiştir.
 Anayasa Mahkemesinin anayasa değişikliklerini sadece şekil
bakımından denetleyebileceği ve Mahkemeye TBMM’de
grubu bulunmayan partilerin dava açamayacakları kabul
edilmiştir.
 Adalet Bakanının Yüksek Hâkimler Kuruluna oy sahibi olarak
katılması sağlanmıştır.