Türk İdare Tarihi

Ders 5
Konu: Osmanlı Toprak Sistemi
Okuma:Ortaylı, 2007, sf. 113-166
 Osmanlı Öncesi Balkanlar ve
Doğu Avrupa
 7. ve 10. Yüzyıllar arası Bizans Rönesansı
 11. Yy’dan itibaren Bizans’ta gerileme
 Bulgarlar
 9. Yy’dan itibaren Hıristiyanlığı kabul eden, Balkanlar’a
hakim olan Bulgar Çarlığı (1.)
 Slav/ Kiril alfabesinin kullanılmaya başlanması
 Bulgar Ortodoks Kilisesi’nin kurulması
 Feodal beylerin (Boyarlar) nüfuzunun kırılması ve merkezi
devletin güçlenmesi
 1. Bulgar Çarlığı 1018’de Bizans tarafından yıkıldı
 1185’te Bulgar Çarlığı tekrar kuruldu (2.)
 13. Asır sonunda ayaklanmalar yaşadı, zayıfladı ve bölündü
Osmanlı Öncesi Balkanlar ve
Doğu Avrupa
 Stefan Duşan zamanındaki güçlü
Sırbistan, 14. Yy sonunda parçalandı ve
beyliklere bölündü
 14. Yy’da genişleyen ve güçlenen bir
Rusya
 Osmanlı fetihleri öncesi Balkanlar ve
Doğu Avrupa bölünmüş ve huzursuz
Osmanlı İmparatorluğu: Genel Bir
Bakış
 1243 Kösedağ Savaşı sonucunda İran İlhanlıları’na
tabi bir devlet haline gelen Selçuklular’ın yerini aldı
 Uç bölgelerdeki serbestlikten yararlandı
 Önce Balkanlar’da büyüdü
 Roma, Bizans ve Abbasiler’i andıran toplumsal,
iktisadi ve kültürel bir birlik
 15.-17. Yy.lar boyu parlak bir devir
 Pax Ottomana (Osmanlı Barışı)
 18. Yy’da başlayan çöküş
 Yerini ulus devletlere bıraktı
 Neden Osmanlı Beyliği?
 Gaza Ruhu
 Batı’ya doğru ilerleme misyonu
 Uç bölgelerdeki ortam
 Savaşçı ve girişken bir yaşam tarzı
 Selçuklu ümera ve fukahasının ve teşkilat geleneğinin devam
ettirilmesi
 Demografik etkenler
 Sürekli insan yığınlarının akışı
 Kısmi asimilasyon
 Mihaloğlu
 Bizans’ın zaman zaman Osmanlı askeri yardımına başvurması
 Fethedilen yerdeki vergi ve angaryaların hafifletilmesi
 Hıristiyan halk cizye ve haraca bağlanıyor, din serbestisi
 Osmanlı Fetihleri-1
 1354 Gelibolu
 1361 Edirne
 1387 Selanik
 1396 Niğbolu Savaşı ile Bulgaristan Hakimiyeti
 I. (Yıldırım) Beyazid döneminde (1389-1402) Batı
Anadolu Beylikleri, Karaman, Kadı Burhaneddin Beyliği
fethedildi
 1402- 1413 Fetret Devri
 Timur istilası
 İran ve Memluklular gibi diğer Ortadoğu devletleri de zayıfladı
Osmanlı Fetihleri-2
 1444- Varna, 1448 II. Kosova zaferleri ile
Balkanlar’da kesin hakimiyet
 1453 İstanbul’un fethi
 1460 Mora
 1468 Karaman Beyliği’nin ilhakı
 1473 Otlukbeli Savaşı- Akkoyunlular
 1475 Kırım Hanlığı Osmanlı himayesine alındı
 1514 Çaldıran Zaferi
 1516 Merc-i Dabık, 1517 Ridaniye- Memluklar
 1526 Mohaç Zaferi- Macaristan hakimiyeti
Osmanlı‘da Din-1
 İstanbul’un fethinden sonra Batı-Doğu kiliselerinin
birleşmesine karşı çıkan Gennadios patrik ilan edildi
 Ermenilere de bir patrikhane verildi
 Bosna’da Bogomolizm
 Hz. İsa sadece peygamber
 Kilise hiyerarşisini red, manastır feodalizmine karşı direniş
 Katolik Zulmü
 Osmanlı fethinden (1463) sonra ahali İslamiyet’e dönmeye
başladı
 Arnavutluk’ta da benzer bir durum
 Osmanlı‘da Din-2
 I. Selim ve Kanuni devrinde Osmanlı
İmparatorluğu bir Sünnilik misyonu yüklendi
 Fatih döneminde Rönesans’a ilgi
 Oğlu II. Beyazid Osmanlı kurumlarını şeriata göre restore
ettirdi
 Devlette şeriat düzeni güçlendi
 Ulemanın egemenliği arttı
 1517’de Mekke Şerifi Yavuz Selim’e halifelik
alametlerini teslim etti
 Habsburglar ile Fransa ve Protestanlar arasındaki
rekabetten yararlanıldı
 Tımar Sistemi-1
 Sasaniler, Bizans, Araplar ve Selçuklular’daki sisteme
benzer
 İki temel toplumsal grup
 Yöneten (kontrol eden) ve yönetilen (üreten, itaat eden, reaya)
ayrımı
 Bir yerin vergi gelirlerinin tümünün ya da bir kısmının
hizmet karşılığı devri
 Mali, idari ve askeri amaçları olan bir sistem
 Sadece arazi geliri değil, diğer vergi kalemleri de tımara konu
olabilir
 Ülkenin bazı bölümlerinde istisnai rejimler uygulanmıştır
Tımar Sistemi-2
 Neden Tımar Sistemi?
 Bürokrasinin yetersizliği
 Vergi tahsilatı güç
 Para ekonomisine geçilememesi
 Ulaşım, haberleşme ve kayıt tutma güçlükleri
 Miri arazi
 Fetihten hemen sonra tahrir işlemleri uygulanır
 Arazinin tahmini geliri, kime dirlik olarak verileceği
 Padişah tasdiki ile geçerlilik kazanır
 Hıristiyan askerlere de verilmiştir
Osmanlı’da Arazi Türleri
1. Miri Arazi
 Has
 Padişah ve yüksek yöneticilere
 Yöneticilere kural olarak irsi olarak geçmezdi, ama
uygulamada işlemediği de oldu
 Zeamet (20.000 akçe ve üstü)
 Irsi olarak geçen sipahi dirliği
 Tımar (3.000-20.000 akçe)
2. Vakıf Topraklar
3. Özel mülkiyet, emlak topraklar
 Osmanlı’da Vergiler-1
1. Şer’i Vergiler
 Zekat
 Aşar (Öşür)
 Müslümanlardan alınan arazi vergisi
 ½, 1/10 arası
 Sipahiye verilir
 Haraç
 Hıristiyanlardan alınan arazi vergisi
 Cizye
 Baş vergisi
 Mali duruma göre değişir
 Hazineye alınır
 Tanzimat’tan sonra toplanması gayrimüslim cemaat liderlerine bırakıldı
 Osmanlı’da Vergiler-2
2. Örfi Vergiler
 Sultan fermanı ile
 Nitelik ve miktarları bölgelere göre farklı
 Her sancağa ait kanunnamelerle düzenlenir
 Dirlik sahipleri para veya hizmet olarak toplar
 Örn: Hıristiyanlardan baş vergisi: İspençe
3. Zamanla ortaya çıkan diğer vergiler
 Örn: Tapu resmi
 Zamanla artmış, yolsuzluk ve usülsüzlüğe neden olmuştur
4. Olağanüstü durum (Avarız) vergileri
 Zamanla sürekli hale geldi
 Tımar sistemi bozulunca sürekli arttı, Tanzimat ile kaldırıldı
 Stratejik hizmet yapanlar ve madde üretenlere bazı muafiyetler
Osmanlı’da Toplumsal Sınıflar
 Yöneten ve yönetilen
 Yöneten, vergilerden muaf
 Askeri Sınıf
 Saray
 Divan
 Merkezi hükümet memurları
 Beylerbeyi, sancakbeyi ve hane halkları
 Ulema sınıfı
 Yönetilen
 Şehir esnafı
 Kırsal bölgelerdeki tarımsal üreticiler
 Silah taşımak ve yönetime katılmak yasak
 Osmanlı’da Kırsal Hayat
 Bizans-İran, Bizans-Arap çatışmaları, Moğol İlhanlı
istilası
 Köyü ve köylüyü harap etti
 Anarşi artmış, insanlar kalelere çekilmiştir
 Yollar emniyetsiz
 Anadolu’nun kolonizasyonu
 Göçebelerin toprağa yerleştirilmesi
 Sipahi yolsuzlukları
 Türkmen göçebe ve köylülerin isyanları
 Örn: Celali isyanları
 Vakıf ve zaviye köyleri
 Ruhani feodalizm
 Manastırlara bırakılan köyler
 17. Yy. ve Sonrası
 Ateşli silahların gelişmesi
 Ticaret yollarının kayması
 Gümüş para enflasyonu
 15. Yy sonu
 İltizam sisteminin yaygınlaşması
 16. Yy’dan itibaren köylü, vergisini nakdi olarak vermeye zorlandı
 Yerel nüfuz gruplarının oluşması
 Tarımsal zenginlik artmadığı için güçlü bir burjuva grubu ortaya
çıkmamıştır
 Absentee landlords
 Atlantik ekonomisinin etkileri
 Ticareti yasak hammaddeler dışarıya çıkmaya başladı
 Ülkeye ucuz mamul madde girmeye başladı
Ordu
 Başlangıçta Osmanlı ordusunun asıl kuvveti
aşiret düzeninden gelen atlılardı.
 Ayrıca çiftçi halktan gönüllü olarak gelen yayalar
vardı, bunlar Türk unsurdandı.
 Sonrasında Ordunun Unsurları
1. Eyalet Ordusu
 Anadolu ve Rumeli tımarlı ordusu
2. Kapıkulu askeri (Yeniçeriler)
3. İmtiyazlı emirliklerden gelen yardımcı
kuvvetler
 Ordu
 Osmanlı ordusu, Avrupa’daki ilk daimi
düzenli orduydu.
 Kılıçlı kalkanlı atlılar değil, toplu ve tüfekli bir
ordudur.
 Zamanla önemli iktidar odaklarından biri
olmuştur.
 İktidar mücadelelerinde araç olmuştur.
 Padişahları tahtından indirmiştir.
OSMANLI TÜFEKLERİ
Devşirme Sistemi
 I. Bayezid Devrinden (14. yy), 17. Yy sonuna kadar
sürmüştür.
 Memluklardan alınan bir sistemdir.
 Orada harpte veya satın alınan esirler devşirme olurken
Osmanlı’da daha sistematik bir seçim ve eğitim vardır.
 Osmanlı’da
 Harp esirleri
 Para ile alınan esirler
 Osmanlı’ya tabi ülkelerden rehin gönderilen çocuklar
 Belli bölgelerden toplanan çocuklar, güvenilir kişilerden
oluşan ve devşirme emini başkanlığındaki komisyonlar
tarafından devşirilirdi.
Devşirme Sistemi
 Aslen Hıristiyanlar seçilirdi ama Bosna ve
Arnavutluk’tan Müslüman çocuklar da alınırdı.
 Kimler devşirilemez?
 8 yaşından küçük çocuklar Zengin ailelerin, ayan
ve eşrafın çocukları
 Şehir uşakları, manastır öğrencileri ve bir zenaatle
uğraşanlar
Devşirme Sistemi
 16. Yy’da yılda ortalama 3000 kişi
 En zeki ve becerikliler Enderun’a
 Kalanlar, dil, din ve kültür öğretimi için
Anadolu ve Rumeli’deki yakın köylere
 Sonra da Yeniçeri ocaklarına
Yeniçeriler
 Belirli bir yaştan önce evlenemezlerdi.
 Terfiler liyakata göre
 16. Asır sonlarından itibaren Anadolu ve
Rumeli halkı ile Türkler de devşirildi.
 Görev yerleri
 İstanbul’da padişaha yakın
 İstanbul semt karakollarında polis olarak
 İmparatorluğun çeşitli kale ve kentlerindeki
garnizonlarda
 İstanbul ve Edirne civarındaki padişah haslarında
 Osmanlı Denizciliği
 Kanuni devrinden sonra Akdeniz’de kuvvetli bir
donanma oluşturulmuştur.
 Açık deniz donanması ve ince donanma (Tuna ve
Fırat üzerinde)
 Özellikle Cezayir ve Tunus kaynaklı korsanlık
faaliyetleri ile desteklenmiştir.
 Teknik gelişiminde Akdeniz’in denizci milletlerinden
yararlanmıştır.
 16. Yy boyunca Doğu Akdeniz’de deniz üstünlüğü
sağlanmıştır.
Osmanlı Denizciliği
 En büyük amir: Kapdan-ı Derya
 Çoğunlukla vezir rütbesindedir, divana katılır.
 12 Adalar ve Kıbrıs 11 Sancak şeklinde ona
bağlıdır.
 1571 İnebahtı yenilgisi ile donanma rekabet
gücünü kaybetmiştir.
 19. Yy’da, özellikle Abdülaziz döneminde,
donanmanın ıslahatı başlıca dış borçlanma
sebeplerinden biri olmuştur.