હરિયાળી શાળા

સક્ષમ શાળા
ઉદ્દે શ્યો
ઉદ્દે શ્યો
હરિયાળું પર સત્ર
ગ્રીન સ્કૂ લોને વ્યાખ્યાયિત કરતા ત્રણ સૂચકાંકો પર સમજણ
કે ળવવી:
• હવા
1 • હરિયાળી જગ્યા અને જમીનનો ઉપયોગ
• ઊર્જા

દરેક સૂચક હે ઠળ વિષયોના ક્ષેત્રો પર ધોરણો અને વિશિષ્ટતાઓ પર

2
સમજણ કે ળવવી.

મારી સક્ષમ શાળા બનાવવા માટે ગ્રીન સ્કૂ લ હે ઠળની કામગીરી

3 સુધારવા માટે શાળા કક્ષાએ લેવાતી શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિઓ અને
પગલાં વિશે જાણવા માટે

હવા
હરિયાળી
● સ્વચ્છ ઇન્ડોર હવાની અવરજવર
● રસોઈ, પરિવહન વગેરે દ્વારા થતા
ઉત્સર્જનને નિયંત્રિત કરો
ધ્યેયો
હરિયાળી જગ્યા અને ઊર્જા
જમીનનો ઉપયોગ
● જૈવવિવિધતા અને જમીનના સ્વાસ્થ્યને ● ઊર્જા મૈત્રીપૂર્ણ વ્યવહાર અપનાવવા
મહત્તમ બનાવવા માટે જમીનનો સર્વોત્તમ ● ક્રિયાઓ કે જે કાર્બન ફૂ ટપ્રિન્ટ
ઘટાડવા અને ચોખ્ખી-શૂન્ય ઉત્સર્જન
ઉપયોગ કરો
તરફ દોરી જાય છે
● ઇન્સ્યુલેશન અને નીચા તાપમાનને
વધારવા માટે શાળા ડિઝાઇન
● સમુદાય ટકાઉપણું પ્રત્યે સંવેદનશીલ
 હરિયાળી જગ્યા અને
હવા જમીનનો ઉપયોગ ઊર્જા

● હરિયાળી ● ઊર્જા કાર્યક્ષમતા- સંરક્ષણ

● ઇન્ડોર/એમ્બિયન્ટ ● જમીન સંરક્ષણ ● નવીનીકરણીય ઉર્જાનો ઉપયોગ
હવાની ગુણવત્તા ● જૈવવિવિધતા

● શાળાના ઉત્સર્જનમાં
ઘટાડો
 હવા

સ્વચ્છ હવા: સ્વચ્છ હવા જે શ્વાસમાં લેવા માટે સલામત છે. આઠ પ્રદૂષકોથી મુક્ત આસપાસની હવા- પાર્ટિક્યુલેટ
મેટર (10 µm કરતાં ઓછું કદ) અથવા (PM10), પાર્ટિક્યુલેટ મેટર (2.5 µm કરતાં ઓછું કદ) અથવા
(PM2.5), નાઈટ્રોજન ડાયોક્સાઇડ (NO2), સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ (SO2), કાર્બન મોનોક્સાઇડ (CO),
ઓઝોન (O3), એમોનિયા (NH3), અને લેડ (Pb).
હવા

શૂન્ય ઉત્સર્જન: ચોખ્ખી-શૂન્ય કાર્બન શાળાની ઇમારત તેની અસાધારણ ઉર્જા કાર્યક્ષમતા દ્વારા વર્ગીકૃત થયેલ છે, જ્યાં વીજ
પુરવઠો, પછી ભલે તે સાઇટ પર હોય કે ઑફ-સાઇટ, ફક્ત નવીનીકરણીય સ્ત્રોતોમાંથી મેળવવામાં આવે છે. તદુપરાંત,
બિલ્ડિંગના બાંધકામ અને દૈ નિક કામગીરીમાં ઉપયોગમાં લેવાતી સામગ્રી અને સંસાધનો ઓછામાં ઓછા કાર્બન ફૂ ટપ્રિન્ટ
વગરના હોવા જોઈએ. શાળા સમુદાય માટે તેની દૈ નિક કામગીરીના ભાગ રૂપે નીચાથી શૂન્ય કાર્બન ઉત્સર્જનના નિર્માણમાં
પરિણમે એવા વ્યવહારમાં સક્રિયપણે જોડાય તે આવશ્યક છે.
 સ્વચ્છ હવા
● ઉદ્યોગો, ટ્રાફિક વગેરેથી ઉચ્ચ અવાજનું પ્રદૂષણ. [WHO 65 ડેસિબલ (dB)થી ઉપરના અવાજને ધ્વનિ પ્રદૂષણ
તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરે છે]
● આદર્શ હવા ગુણવત્તા સૂચકાંક (AQI) 100 કરતા ઓછો હોવો જોઈએ
AQI Remark કલર કોડ સંભવિત સ્વાસ્થ્ય અસરો

0-50 Good ન્યૂનતમ અસર

51-100 Satisfactory સંવેદનશીલ લોકોને શ્વાસ લેવામાં સામાન્ય તકલીફ

Standards

101-200 Moderate ફે ફસા અસ્થમા અને હૃદયના રોગો વાળા લોકોને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ
હવા

201-300 Poor લાંબા સમય સુધી સંપર્કમાં રહે વાથી મોટાભાગના લોકોને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થાય છે

301-400 Very poor લાંબા સમય સુધી સંપર્કમાં રહે વા પર શ્વસન સંબંધી બીમારી થાય છે

401-500 Severe તંદુરસ્ત લોકોને અસર કરે છે અને જે પહે લેથી બીમાર છે તેમને ગંભીર અસર કરે છે

(MoEFCC, કે ન્દ્રીય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ અનુસાર) અને WHO

 વાયુ પ્રદૂષણ શા માટે સમસ્યા છે?

sdv
વાયુ પ્રદુષણની અસરોથી બાળક વધુ સંવેદનશીલ હોય છે
વાયુ પ્રદુષણ બાળકો અને કિશોરો માટે વધુ સંવેદનશીલ હોય છે
તેઓ વધુ પ્રદૂષિત હવા લે છે
ફે ફસા અને અંગોના વિકાસ પર અસર
નબળી રોગ પ્રતિકારક શક્તિ
ઝડપી શ્વાસ દર
મોં દ્વારા શ્વસન
જમીનની નજીક
AIR
હવા

પુખ્ત વયના લોકો માટે એક્સપોઝર અલગ છે

જ્યારે તેઓ માં ના ગર્ભ માં હોય
શાળા, બાળ-મંદિર અને ક્રીડાગણ
શાળા અને શાળા પછીની પ્રવૃત્તિઓમાં મુસાફરી કરવી
બહાર વધુ સમય વિતાવવો
શારીરિક રીતે વધુ સક્રિય હોય
કે વી રીતે પ્રદૂષણ બાળકો અને કિશોરોને અસર કરે છે
જન્મ સમયે ઓછું વજન
અસ્થમા અને ફે ફસાના કાર્યમાં ઘટાડો
શ્વસન ચેપનું જોખમ
કાન સબંધિત રોગો
નાક અને આંખ સબંધિત રોગો
શરીરના વજનના કિલો વિકલાંગતા વ્યવસ્થિત જીવન વર્ષ જોખમ પરિબળને કારણે થતા રોગના પારણ નું માપ
 સ્વચ્છ હવા

● વર્ગખંડોમાં CO2 મોનિટરિંગની ખાતરી કરવી.

● યાંત્રિક રીતે વેન્ટિલેટે ડ જગ્યાઓમાં તાજી હવાનો પુરવઠો સુનિશ્ચિત કરો. 800 ની નીચે CO2 સ્તર જાળવવા માટે ક્રોસ
વેન્ટિલેશનને પ્રોત્સાહન આપીને, વર્ગખંડના બે રવેશ પર બારીઓ/ઓપનિંગ્સ આપીને.
Standards
હવા
 સ્વચ્છ હવા

એક LUX ચોરસ મીટર દીઠ એક લ્યુમેન બરાબર છે, જે પ્રકાશના સ્ત્રોતની તેજની ગણતરી કરે છે. તેથી, 1
LUX = 1 લ્યુમેન / m2

જગ્યાઓ સ્પેસ લાઇટ LUX લેવલની ગ્લેર ઇન્ડેક્સની મર્યાદા

વર્ગખંડ-સામાન્ય 300-500 LUX 16

Standards

કોરિડોર 70 --
હવા

પુસ્તકાલય (વાંચન/અભ્યાસ) 300-500 LUX 16

કાફે ટે રિયા 100 --

સ્ટાફ રૂમ 150 --

 મોટા વૃક્ષો, નાના વૃક્ષો અને
પ્રદૂષિત હવાના પ્રતિરોધક તરીકે

ઝાડીઓ સમાવિષ્ટ ત્રિ-

સ્તરીય પદ્ધતિમાં વૃક્ષારોપણ
કરવામાં આવશે.

ઘોંઘાટ અને વાયુ પ્રદૂષણથી

બફર બનાવવા માટે ગાઢ
શાળાની આસપાસ વૃક્ષોAIR

છત્ર અને પહોળા

પાંદડાવાળા ઊંચા વૃક્ષો (જે
SCHOOL ઝડપથી વધે છે જેમ કે જાવા
પ્લમ, લીમડો, વડ; Co2
ઘટાડવા માટે - વાંસ,
પીપળો, ખજૂર, તુલસી,
આલ્ફાલ્ફા, કૂ વરપાઠું
વગેરે)
શૂન્ય ઉત્સર્જનની દિશા તરફ

1. ખોરાક: શાળાના MDMs, આનો અર્થ

એ છે કે માત્ર ચોક્કસ ખાદ્ય
ઉત્પાદનોના કાર્બન ફૂ ટપ્રિન્ટનું ઑડિટ
કરવા સાથે ખાદ્ય કચરો, ખાતર,
પોતાની શાકભાજી ઉગાડવી વગેરેનું પણ
કાળજીપૂર્વક સંચાલન કરવું.

2. પરિવહન: ઈ-સ્કૂ લ બસોનો વધુ મોટા

પ્રમાણમાં ઊર્જા સંગ્રહના સ્ત્રોત તરીકે
ઉપયોગ કરી શકાય છે અને આ
શાળાની ઈમારતોની છત પર સ્થાપિત
સૌર પેનલ્સમાંથી તેમની શક્તિ પણ
મેળવી શકાય છે. નજીકની રહે ણાંક
વસાહતોમાં આવશ્યક સેવાઓને વીજળી
સપ્લાય કરવા માટે કુ દરતી આફતો અને
ગ્રીડ નિષ્ફળતાના સમયે પણ
ઇલેક્ટ્રિક બસોનો ઉપયોગ કરી શકાય
છે.
બેન્ચમાર્કિંગ પ્રશ્ન

પ્રશ્ન 32 થી 41

● વાયુ પ્રદૂષણ, ધ્વનિ પ્રદૂષણની હાજરી

● વાયુ પ્રદૂષણની અસરો
● ઇન્ડોર એર ક્વોલિટી (કુ દરતી પ્રકાશ અને વેન્ટિલેશન)
● ઉત્સર્જન (રસોઈ, પરિવહન)
 હરિયાળી જગ્યા અને
હવા જમીનનો ઉપયોગ ઊર્જા

● એમ્બિયન્ટ એર ગુણવત્તા ●
●
● હરિયાળી ઊર્જા કાર્યક્ષમતા- સંરક્ષણ
શાળાના ઉત્સર્જનમાં ઘટાડો ● નવીનીકરણીય ઉર્જાનો ઉપયોગ
● જમીન સંરક્ષણ
● જૈવવિવિધતા
 હરિયાળી જગ્યા અને જમીનનો ઉપયોગ
હરિયાળી જગ્યા અને જમીનનો ઉપયોગ

હરિયાળી જગ્યા અને જમીનનો ઉપયોગ: હરિયાળી જગ્યા આબોહવા સ્થિતિસ્થાપક

વૃક્ષો/પાક/છોડના વાવેતર દ્વારા શાળાઓ માટે ઉપલબ્ધ જમીનના મહત્તમ ઉપયોગ પર ધ્યાન
કે ન્દ્રિત કરે છે અને કાર્યક્ષમ પ્રણાલી સાથે આખું વર્ષ વૃદ્ધિને સરળ બનાવે છે.
 હરિયાળી જગ્યાથી બાળકોને
કે વી રીતે ફાયદો થાય છે?
હરિયાળી જગ્યા અને જમીનનો ઉપયોગ
 કઈ સામગ્રી
હરિયાળી જગ્યા અને જમીનનો ઉપયોગ

જમીનને આવરી લે
છે તે બાબત શા માટે
જરૂરી છે?

32° 52°-60° 40°

 બેન્ચમાર્કિંગ પ્રશ્નો
● બિલ્ડિંગ ફૂ ટપ્રિન્ટને બાદ કરતાં સાઇટ એરિયાનો ઓછામાં ઓછો 20% વિસ્તાર હરિયાળો હોવો જોઈએ.
કુ લ હરિયાળો વિસ્તાર (લૉન, ઝાડની છાયા, ઝાડીઓ અને અન્ય વનસ્પતિઓ સહિત)
વ્યક્તિ દીઠ 10-12m2 હોવો જોઈએ.
● તાપમાન નિયંત્રણ: અભેદ્ય સપાટી કે જે સૂર્યના સંપર્કમાં આવે છે, જેથી ગરમીની અસર ઓછી થાય અને બાળકોને
અને જમીનનો ઉપયોગ

આરામદાયક સૂક્ષ્મ આબોહવા મળે તે માટે વૃક્ષોનો છાંયડો હોય.

● જૈવવિવિધતા: વૃક્ષોની વિવિધતા (દે શી /દુષ્કાળ સહનશીલ) અને પ્રાણીઓની પ્રજાતિઓ
Standards

● ટર્ફ/લૉન એરિયાના ઉપયોગને કુ લ ખુલ્લા વિસ્તારના 15% સુધી મર્યાદિત કરો (બિલ્ડિંગ ફૂ ટપ્રિન્ટ સિવાય).
● જમીનની ગુણવત્તા: રાસાયણિક ખાતરોનો ઉપયોગ
હરિયાળી જગ્યા
 હરિયાળી જગ્યા અને
હવા જમીનનો ઉપયોગ ઊર્જા

● એમ્બિયન્ટ એર ગુણવત્તા ● હરિયાળી ● ઊર્જા કાર્યક્ષમતા- સંરક્ષણ

● શાળાના ઉત્સર્જનમાં ઘટાડો ● જમીન સંરક્ષણ ● નવીનીકરણીય ઉર્જાનો ઉપયોગ
● જૈવવિવિધતા
 ઊર્જા

ઊર્જા : ઇલેક્ટ્રિફાઇડ શાળાઓ એવી છે જે વિશ્વસનીય વીજ પુરવઠાથી સજ્જ છે , પંખા અને લાઇટ જેવા
આવશ્યક ઉપકરણોની યોગ્ય કામગીરીની ખાતરી કરે છે. આ વધુ સારી શૈક્ષણિક વાતાવરણમાં ફાળો આપે છે
અને સમગ્ર શિક્ષણના પરિણામોમાં વધારો કરે છે.
ઊર્જા

સ્વચ્છ અને પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા : ઊર્જા -કાર્યક્ષમ શાળાઓ એવી સંસ્થાઓ છે જે પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા
સ્ત્રોતોનો ઉપયોગ કરીને , વર્ગખંડોમાં કુદરતી પ્રકાશને શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ કરીને, કાર્યક્ષમ
વેન્ટિલેશનની ખાતરી કરીને , અને ઉચ્ચ ઊર્જા કાર્યક્ષમતા BEE રેટ દ્વારા પ્રમાણિત
ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરીને કાર્બનરહિત (net zero) ઉત્સર્જન પ્રાપ્ત કરવાને પ્રાથમિકતા આપે
છે .
શ્રેષ્ઠ ઊર્જા વપરાશ

શ્રેષ્ઠ ઊર્જા વપરાશ મૂલ્યોની ગણતરી તમામ વિવિધ ઊર્જા સ્ત્રોતોને ધ્યાનમાં રાખીને કરવી જોઈએ, જેમાં એમડીએમ,
પરિવહન (આવરણ માટે , સંસાધન સંપાદન વગેરે), શાળા ઇમારત અને અન્ય પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે.

શ્રેષ્ઠ ઊર્જા વપરાશ પ્રાપ્ત કરવા માટે , ટકાઉ ઊર્જા સ્ત્રોતો અને પદ્ધતિઓ અપનાવવી જોઈએ.
 ઊર્જા

● કાર્યક્ષમ વપરાશની ખાતરી

કરવા માટે ઊર્જા મૂલ્યાંકન.
● દિવસની શાળામાં ઊર્જાનો
આદર્શ વપરાશ 7-8
MJ/દિવસ/વ્યક્તિ
ધોરણો
ઊર્જા

(1.944- 2.22
KWh/દિવસ/વ્યક્તિ) કરતા
ઓછો હોવો જોઈએ.
 ઊર્જા

● કાર્યક્ષમ વપરાશની ખાતરી

કરવા માટે ઊર્જા મૂલ્યાંકન.
● દિવસની શાળામાં ઉર્જાનો
આદર્શ વપરાશ 7-8
MJ/દિવસ/વ્યક્તિ
ધોરણો
ઊર્જા

(1.944- 2.22
KWh/દિવસ/વ્યક્તિ) કરતા
ઓછો હોવો જોઈએ.
 ગણતરી
ઊર્જા #15: શાળામાં વ્યક્તિ દીઠ દરરોજ કે ટલી ઊર્જાનો
વપરાશ થાય છે?
a) 7-8 મેગાજ્યૂલ્સ /દિવસ/વ્યક્તિ
કરતાં ઓછા
b) 7-8 મેગાજ્યૂલ્સ/દિવસ/વ્યક્તિ
કરતાં વધુ
ઊર્જા

એકમો = બે મહિનામાં 572

વિદ્યાર્થીઓ + સ્ટાફ = 100
ઊર્જા ગણતરી: પરિવહન

ઉદાહરણ: શાળા બસનો ઉપયોગ કરીને શાળામાં અને શાળાથી પરિવહન.

દરરોજ એક બસ દ્વારા મુસાફરી કરાયેલ સરેરાશ અંતર: 25 કિ.મી

કુ લ બસોની સંખ્યા: 3
દરરોજ તમામ બસો દ્વારા મુસાફરી કરાયેલ કુ લ અંતર: 75 કિ.મી
વપરાયેલ બળતણનો પ્રકાર: ડીઝલ
બસની સરેરાશ ઇંધણ કાર્યક્ષમતા: આશરે 5 કિમી/લી
દિવસ દીઠ કુ લ બળતણ વપરાશ: 5 x 75 = 375 લી
બળતણ વપરાશનું ઊર્જામાં રૂપાંતર (ડીઝલ = 45.6 MJ/L) = 375 x 45.6 = 17100 MJ/L
દિવસ દીઠ કુ લ ઊર્જા વપરાશ: 17100 MJ/L

જો વિદ્યાર્થીઓ અને સ્ટાફની સંખ્યા = 100, તો પરિવહનમાંથી સરેરાશ ઊર્જા વપરાશ 17100/100 = 171
MJ પ્રતિ વ્યક્તિ છે.
ઊર્જા ગણતરી : મધ્યાહન ભોજન

મધ્યાહન ભોજનના ઉત્પાદન માટે ઊર્જાનો વપરાશ રાંધવા માટે વપરાતા બળતણના પ્રકાર પર આધાર રાખે છે.

●રાંધવા માટે વપરાતા બળતણનો પ્રકાર: _______ (દા.ત.: લાકડું, કોલસો, એલપીજી વગેરે)
●ઇંધણનો માસિક સરેરાશ વપરાશ: _______ કિગ્રા અથવા લી
●દૈ નિક સરેરાશ = માસિક સરેરાશ/૨૪ (કામના દિવસોની સંખ્યા)
●ઉપર આપેલા કોષ્ટકમાંથી કે લરીફિક મૂલ્યનો સંદર્ભ લો
●માસિક સરેરાશ x કે લરીફિક મૂલ્ય (તે બળતણનું) = MJ માં દર મહિને વપરાયેલી ઊર્જા
●દૈ નિક સરેરાશ x કે લરીફિક મૂલ્ય (તે બળતણનું) = દરરોજ એમજેમાં વપરાશમાં લેવાયેલી ઊર્જા

દિવસ દીઠ ઊર્જાનો વપરાશ/વ્યક્તિઓની સંખ્યા= મધ્યાહન ભોજનમાં વ્યક્તિ દીઠ દિવસ દીઠ MJ માં ઊર્જા
વપરાશ
 ઊર્જા કાર્યક્ષમતા
● બ્યુરો ઓફ એનર્જી એફિશિયન્સી (BEE) દ્વારા શાળામાં તમામ લાઇટ અને પંખા LED અને કાર્યક્ષમતા સ્ટાર લેબલ ધરાવે છે.
● કાર્યક્ષમ વપરાશની ખાતરી કરવા માટે ઊર્જા મૂલ્યાંકન.
● દિવસની શાળામાં ઊર્જાનો આદર્શ વપરાશ 7-8 MJ/દિવસ/વ્યક્તિ (1.944- 2.22 KWh/દિવસ/વ્યક્તિ) કરતા ઓછો હોવો
જોઈએ.
● શાળાઓએ વીજળી અને બળતણ માટે રિન્યુએબલ એનર્જી સ્ત્રોતને શક્ય તેટલું સ્થાપિત કરવું અને જાળવવું.
ધોરણો
ઊર્જા

ખાસ નંબર

3-સ્ટાર કરતા ઓછા રેટિં ગવાળા ચાહકોની કુ લ સંખ્યા (A)

3-સ્ટાર કરતા ઓછા રેટિં ગવાળી ટ્યુબ લાઇટની કુ લ સંખ્યા (B)

કે મ્પસમાં ભારે મશીનરીની કુ લ સંખ્યા જેમ કે એર કં ડિશનર યુનિટ, રેફ્રિજરેટર, ગીઝર, વોટર પંપ (C)

કે મ્પસમાં અન્ય ઉપકરણો (જેમ કે કમ્પ્યુટર, મોનિટર, પ્રિન્ટર, ટે લિવિઝન, પ્રોજેક્ટર) ની કુ લ સંખ્યા (D)
 ઊર્જાના નવીનીકરણીય સ્ત્રોતો

પૃથ્વી દ્વારા પ્રાપ્ત થતી સૌર ઊર્જા

વિશ્વની વ્યાપારી ઊર્જાના વપરાશ
કરતાં 15,000 ગણી વધારે છે અને
વિશ્વના જાણીતા કોલસો, ગેસ અને
લિગ્નાઈટ કરતાં 100 ગણી વધુ છે.
તો સૌર ઊર્જા તરફ જાઓ અને તેનો
ઊર્જા

ઉપયોગ વધારો !!
બેન્ચમાર્કિંગ પ્રશ્નો
● વપરાશ
● કાર્યક્ષમતા - 3 સ્ટાર રેટે ડ
● સંરક્ષણ પ્રથાઓ
● પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા
ક્રિયાઓ
સક્ષમશાળા બનાવવા માટે આ ત્રણ હરિયાળા વિસ્તારોમાં
આપણી શાળાઓને સુધારવા માટે આપણે શું પગલાં લઈ શકીએ
?

હરિયાળી જગ્યા અને

હવા જમીનનો ઉપયોગ ઊર્જા
 ● ક્ષમતાયુક્ત ઇકો ક્લબ/પર્યાવરણ પ્રયોગશાળા
● મોટા વૃક્ષો, નાના વૃક્ષો અને ઝાડીઓ ધરાવતી ત્રિ-સ્તરીય પદ્ધતિમાં વૃક્ષારોપણ કરવામાં આવે તેની ખાતરી કરો .
મૂળ/દુષ્કાળ સહનશીલ છોડની જાતોને પ્રોત્સાહન આપો.
● હરિયાળી અને બાળ-મૈત્રીપૂર્ણ જગ્યાઓને પ્રોત્સાહન આપો .
● વિદ્યાર્થીઓને છોડ અપનાવવા પ્રોત્સાહિત કરો ; કે મ્પસમાં નર્સરીને પ્રોત્સાહન આપો; તેના વિશે વિદ્યાર્થીઓને
શિક્ષિત કરવા માટે છોડને લેબલિંગ કરાવો.
● વ્હાઇટબોર્ડ્સ પસંદ કરો ; અથવા લખેલું લૂછવા માટે ભીના કપડાનો ઉપયોગ કરો.
હરિયાળી શાળા માટે ના પગલાઓ

● ક્રોસ વેન્ટિલેશનની ખાતરી કરો (જ્યારે શક્ય હોય ત્યારે), વર્ગખંડની બારીઓ અને દરવાજા ખુલ્લા
રાખો.
● મુસાફરી માટે જાહેર પરિવહન, ચાલવા અથવા સાયકલ ચલાવવાના ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપો.
● બગીચામાં ઉપયોગમાં લેવા માટે શાળામાં ખાતરની વ્યવસ્થા વિકસાવો.
● ઊર્જા કાર્યક્ષમ તકનીકોનો સમાવેશ કરો અને શાળા કે મ્પસમાં સોલાર પેનલ્સ અને વિન્ડ ટર્બાઇન જેવા નવીનીકરણીય
ઊર્જા સ્ત્રોતો અપનાવો.
● ઊર્જા સંરક્ષણ લક્ષ્ય સાથે ઊર્જા સંરક્ષણ કાર્ય યોજના વિકસાવો (ઉદાહરણ તરીકે : 5-10% ઘટાડો).
● શાળા માટે પંખા અને AC યુનિટ જેવા નવા ઉપકરણો ખરીદતી વખતે, ઊર્જા કાર્યક્ષમ મોડલ પસંદ કરો.
 બાળકોની સહભાગીતા
● બાળકો દરરોજ હવાની ગુણવત્તાનું અવલોકન કરી શકે છે અને સારી ગુણવત્તાવાળા હવાના
દિવસો અને ખરાબ ગુણવત્તાવાળા હવાના દિવસોમાં તફાવત ઓળખી શકે છે. શાળામાં AQI
શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓ માટે પ્રવૃત્તિઓ

સ્તર દર્શાવો.
● પ્રદૂષણ સંબંધિત વિષયો પર નાટક, ચર્ચા અને પોસ્ટર મેકિં ગનું આયોજન કરો.
● વિદ્યાર્થીઓ જૈવવિવિધતા વિશે જાણવા માટે કે મ્પસમાં વિવિધ છોડ અને પ્રાણીઓને ઓળખી
શકે છે.
● વિદ્યાર્થીઓ ‘એક છોડ અપનાવી શકે છે ’ અને તેને ઉગતા જોઈ શકે છે.
● વિદ્યાર્થીઓને જાહે ર હરિયાળી જગ્યાઓ - ઉદ્યાનો વગેરેનો ઉપયોગ કરવા પ્રોત્સાહિત
કરો.
● ઊર્જા સંરક્ષણ કાર્ય યોજના વિકસાવો
● લાઇટ સ્વીચો માટે 'સ્વીચ ઓફ' લેબલ બનાવવા માટે બાળકોને સામેલ કરો.