‫مضمون‪ :‬نظام سیاسی اسالم‬

‫استاد‪ :‬جاسر احمد‬

‫جلسه چهارم‬
 ‫مبحث دوم‪ :‬تاریخ افکار سیاسی نزد مسلمانان‬
‫دین مبین اسالم‪ ,‬همانگونه که سایر امور مربوطه به بشر را تنظیم نموده است‪ ،‬در عرصۀ سیاست‬
‫و تشکیل حکومت نیز اصول و قواعد فراوان وضع نموده است‪.‬‬
‫از دید اسالم پروردگار انسان را به حیث اشرف مخلوقات آفریده و خودش به وی آموزش داد و‬
‫مالئکه را دستور داد تا به آدم علیه السالم سجدۀ تعظیم نمایند‪ ,‬سپس به سبب تخلفی که از او صورت‬
‫گرفت اورا به زمین فرو فرستاد‪ ,‬اما زندگی اولی آدم علیه السالم و ذریت وی هیچگاه مانند‬
‫حیوانات وحشی طوریکه بسیاری از دانشمندان غربی به تصویر می کشند نبود‪ ,‬درست است که‬
‫بشر با مرور زمان تجارب فراوانی کسب کرد‪ ,‬و همواره زندگی وی در نتیجۀ تجربه از گذشته‬
‫پیشرفت و انکشاف می کند‪ ,‬اما این حدس و گمان که گویا بشر در آغاز زندگی خود مانند حیوان‬
‫هیچ چیز را نمی دانست ناشی از عقیدۀ تطور می باشد‪ ,‬و با دین اسالمی بلکه با همه ادیان آسمانی‬
 ‫ادامه‪...‬‬
‫سازگاری ندارد؛ زیرا در فکر اسالمی بشر اشرف مخلوقات است در جنت آفریده شد و قبل‬
‫از نازل شدن به زمین از سوی پروردگار راجع به آنچه که ضرورت داشت آموزش دید‪ ,‬و‬
‫زمانیکه به زمین نازل شد‪ ,‬هم تجربۀ زندگی جنت را با خود داشت و هم تعلیم الهی را‪ ,‬و هم‬
‫برای تنظیم زندگی وی وحی الهی به او نازل می شد‪.‬‬
‫وحی الهی در کنار فطرت سالم بشری‪ ،‬و قوۀ عاقله ضامن بود که انسان در همان مراحل‬
‫اولی زندگی خود خدا شناس‪ ،‬و حق شناس زندگی نماید مگر کسانی که در نتیجۀ وساوس‬
‫نفس و شیطان از صراط مستقیم منحرف میگردد‪.‬‬
‫بنابرین سیاست مداران مسلمان تاریخ فکر سیاسی اسالم را از ابتدای آفرینش انسان دانسته‪,‬‬
 ‫ادامه‪...‬‬
‫و ریشه فکر سیاسی اسالم را به زمانی مرتبط میدانند که خالق متعال برای مالئکه در مورد‬
‫خالفت انسان در روی زمین خبر داد‪ ,‬چنانچه هللا متعال میفرماید‪َ« :‬وِإْذ َقاَل َرُّبَك ِلْلَم اَل ِئَك ِة ِإِّني‬
‫َج اِع ٌل ِفي اَأْلْر ِض َخ ِليَفًة‪[ »...‬سورة البقرة]‪.‬‬
‫ترجمه‪« :‬زمانی (را یاد آوری کن) که پروردگارت به فرشتگان گفت‪ :‬من در زمین جانشینی‬
‫می آفرینم»‪.‬‬
‫و خلیفه در یک تعریف کسی است که قانون و احکام الهی را در روی زمین تطبیق نماید‪ ,‬او‬
‫ماموریت دارد تا در ساختار سیاسی‪ ,‬و اجتماعی جامعه احکام الهی را جزء برنامۀ اساسی‬
‫خود قرار دهد‪.‬‬
 ‫ادامه‪...‬‬
‫این خالفت از آدم علیه السالم شروع و تا آخرین پیامبر و بعد از آن کسی که در مسیر آنها‬
‫قدم بگذارد دوام می نماید؛ زیرا در طول تاریخ پیامبران الهی بخاطر مبارزه در مقابل ظلم و‬
‫طاغوت ها مبعوث گردیده اند‪.‬‬
 ‫تاریخ مختصر حکومت اسالمی‬
‫نظامی که در مدینه توسط رسول هللا ﷺ ایجاد گردید‪ ،‬از سال اول هجری تا سال‬
‫‪11‬هجری توسط شخص رسول هللا ﷺ رهبری گردید‪ ,‬و بعد از آن توسط خلفای راشدین‬
‫به ترتیب (حضرت ابو بکر صدیق رضی هللا عنه از سال ‪13 -11‬هـ) بعد توسط حضرت‬
‫عمر بن الخطاب رضی هللا عنه از سال (‪23-13‬هـ) بعد توسط حضرت عثمان بن عفان‬
‫رضی هللا عنه از سال (‪35-23‬هـ) و بعد توسط علی بن ابی طالب رضی هللا عنه از سال‬
‫(‪40-35‬هـ) رهبری و اداره گردید‪.‬‬
‫بعد از خلفای راشدین خالفت امویان روی کار آمد که از سال (‪132-41‬هـ) دوام کرده‪ ,‬و‬
‫دوران خالفت امویان از حضرت معاویه رضی هللا عنه آغاز گردید و ‪14‬نفر از خلفای اموی‬
‫حکومت کردند‪ ,‬بعد از دورۀ اموی ها خالفت عباسی ها روی کار آمد و از سال (‪-132‬‬
‫‪656‬هـ) دوام کرد و مجموعا ‪ 37‬نفر از خلفای عباسی ها حکومت کردند‪.‬‬
 ‫ادامه‪...‬‬
‫بعد از سقوط خالفت عباسی ها توسط مغل ها حکومت های کوچک محلی در اکناف مختلف‬
‫جهان اسالم ایجاد گردید تا اینکه ترک های عثمانی بخاطر اقامت دوباره ی خالفت اسالمی‬
‫همت نمودند و دوباره خالفت اسالمی را در تاریخ ‪1230‬م احیا نمودند و ‪ 42‬نفر از خلفای‬
‫عثمانی حکومت کردند تا اینکه باالخره خالفت عثمانی ها توسط مصطفی کمال اتاتورک در‬
‫سال ‪1924‬م ملغا گردید‪ ،‬و در ترکیه (مرکز خالفت عثمانی ها) حکومت سیکوالر اعالن‬
‫گردید‪ ,‬که تا هنوز هم متأسفانه ادامه دارد‪.‬‬
 ‫گونه های نظام های سیاسی‬

‫در طول تاریخ نظام های سیاسی مختلف توسط بشر مطرح و تطبیق شده است که مشهور‬
‫ترین آنها عبارت است از‪ :‬نظام شاهی‪ ،‬نظام اشراف‪ ،‬نظام دیکتاتوری‪ ،‬نظام دیموکراسی‪،‬‬
‫نظام جمهوری که هر کدام اینها قرار ذیل به شکل مختصر معرفی می گردد‪.‬‬
 ‫مبحث اول‪ :‬نظام شاهی‬
‫نظام شاهی گونۀ از نظام حکومت داری است که در آن قدرت از طریق وراثت در نسل حاکم‬
‫انتقال می یابد‪ .‬رئیس دولت به نام پادشاه یاد می شود‪ ,‬و تا که زنده است در مسند قدرت باقی‬
‫می ماند مگر در موارد خیلی استثنائی که خود تنازل می نماید‪ ,‬و یا قوای عقلی خود را از‬
‫دست بدهد‪.‬‬
‫در این نوع نظام ها پادشاه عموما واجب االحترام و غیر مسؤول پنداشته می شود‪ ,‬در گذشته‬
‫اکثریت کشور های جهان توسط سالطین‪ ,‬و پادشاهان اداره می گردید به استثنای حکومت‬
‫اسالمی در مدینۀ منوره که رؤسای آن با بیعت از سوی مردم به مسند قدرت تکیه می زند و‬
‫از سوی رعیت تحت نظارت و مؤاخذه قرار می گرفتند‪ ,‬و صالحیت های شان محدود به‬
‫احکام شریعت اسالمی بود‪ ,‬و این در واقع شریعت اسالمی بود که حکومت می کرد و حاکم‬
‫مسلمان فقط مسؤول تطبیق آن بود‪.‬‬
 ‫ادامه‪...‬‬

‫نظام شاهی نظر بر تراکم قانونی قدرت در دست شاه به شاهی مطلقه‪ ،‬شاهی‬
‫محدود‪ ،‬و شاهی مشروطه (شاهی پرلمانی) تقسیم می شود‪.‬‬
 ‫الف) نظام شاهی مطلقه‬
‫نظام شاهی مطلقه‪ :‬عبارت از نظامی است که پادشاه تمام قدرت سیاسی را در اختیار دارد‪،‬‬
‫و هیچ قانون‪ ،‬و یا نظامی قدرت او را محدود نکرده است‪ ،‬به عبارت دیگر قوۀ مقننه‪،‬‬
‫اجرائیه‪ ،‬و قضائیه همه در اختیار پادشاه است‪ ،‬و به شکل منحصر از آن استفاده می کند‪.‬‬
‫نمونه ی بارز آن نظام های سلطنتی غربی در قرون وسطی است‪ .‬از لویس چهاردهم شاه‬
‫فرانسه‪ ,‬نقل می شود که می گفت‪" :‬دولت یعنی من" هرچند از نگاه عملی احیانا قدرت مطلقۀ‬
‫شاه به سبب ضعف نظام شاهی‪ ,‬و نیاز شاه به مؤلفه های قدرت در درون سلطنت به شکل‬
‫خودی محدود می گردید که از آن به نام "خود محدودیتی" یاد می شود‪.‬‬
 ‫ب) نظام شاهی محدود‬
‫نظام شاهی محدود‪ :‬نظامی است که قدرت سیاسی را تماما در دست پادشاه نیست‪ ,‬بلکه‬
‫حسب قانون مدون و یا عرف الزام آور قدرت و صالحیت های پادشاه محدود گذاشته است‪.‬‬
‫قانون اساسی ‪1791‬م فرانسه که نخستین قانون اساسی بعد از انقالب کبیر فرانسه به شمار‬
‫می رود با پذیرش اعالمیۀ حقوق بشر و شهروند ‪1789‬م به حیث مقدمه خود در واقع‬
‫قدرت پادشاه را محدود ساخت و او را ملزم به رعایت قانون نمود‪.‬‬
 ‫ج) نظام شاهی مشروطه‬
‫نظام شاهی مشروطه به نظام های گفته می شود که در کنار پادشاه به حیث رئیس دولت مردم‬
‫نیز در قدرت از طریق نمایندگان شان در پارلمان سهیم هستند‪ .‬هرچند انتقال قدرت از پادشاه‬
‫به نمایندگان مردم به شکل تدریجی و آهسته آهسته صورت گرفت تا حدی که در بسیاری از‬
‫کشور های سلطنتی پادشاه فقط به حیث یک سمبول و رمز باقی ماند مانند‪ :‬نظام شاهی‬
‫انگلستان‪ ,‬جاپان‪ ,‬بلژیک‪ ,‬ناروی و آمثال آن‪.‬‬
‫در این نظام ها قدرت بین پادشاه و پارلمان تقسیم می گردد‪ .‬پادشاه اگرچه مسؤولیت سیاسی‬
‫در برابر پارلمان ندارد اما قوۀ مجریه در برابر نمایندگان مردم به تدریج مسؤولیت سیاسی‬
‫کسب نموده اند‪ ,‬و به اساس آن نمایندگان مردم می توانستند که وزیر متخلف و یا هیأت‬
‫وزراء را (حکومت) را با دادن رأی عدم اعتماد برکنار نمایند‪.‬‬
 ‫مبحث دوم‪ :‬نظام اشراف‬
‫حکـومت اشـراف نـوعی از حکـومت اسـت کـه در آن قـدرت بـه دسـت گـروهی از اعیـان و افاضـل جامعـه قـرار دارد کـه‬
‫ت حکومـت مـی کنند‪.‬ـ و یا بـه عبارت دیـگر حکوـمت ـبهترـین ها‪.‬‬
‫آنهـا باـالی اکثری ـ‬
‫افالطـون و ارسـطو این نـوع حکـومت را نسـبت بـه حکـومت دیموکراتیـک بهـتر می دانسـتند؛ چـون از دیـد آنهـا قـدرت هـر‬
‫ط بـر اـین کـه گـروه‬ ‫عمـو ـم ـمـر ـد ـم باشـد ـ ـمشـرـو ـ‬
‫ن هـای ـجا ـمعـه بـاشـد ـبـهـت ـر ـاسـت نـسـبت ـبـه ـاـین کـه بـ ـه ـدسـت ـ ـ‬
‫گـاه ـبـه ـدسـت بـهـتـریـ ـ‬
‫ف و ـاصـول بـاشـنـد‪ ,‬ـوـلی اگـر ـاز ـآن ـعـدول نـمـودـه رـو بـهـ فسـاـد ـبیـاورنـد حکـوـمت آـنهـا بـدتـر اـز نظـام‬ ‫ـافـاضـل ـجا ـمعـه پا ـبنـ ـد شـر ـ‬
‫ت اولیـغراشـی یا حـکوـمت ـاقلیـت نامیده اند‪.‬‬ ‫حکـوم ـ‬ ‫ت آن ـرـا به ناـم ـ‬
‫ن صور ـ‬ ‫مردمیـ ـیا ـدیموکرـاتیک مـی گردـد کـه ـد ـر ای ـ‬
‫امـا از لحـاظ عملی‪ ,‬اکـثرا اقلیـتی کـه بـه عنـوان اشـراف‪ ,‬و یـا اعیـان جامعـه قـدرت را در دسـت می داشـتند عمال افاضـل‬
‫ت می بو ـدنـد کـه حقـوق عمـوم مـردم را نقض می‬
‫اخالق نمی ـبودنـد‪ ,‬بلکـه صـاحبان ثـروـت‪ ,‬و قـدر ـ‬
‫جا ـمعـه از لحـاظ فهـم‪ ,‬ـ‬
‫کردنـد‪ ,‬ـبنابـرین بـا مرـور زمان خصوصا در جـریان ـانقالب ـکبیـر فرنسـا این اـصطالح معـنی منفی به خود گرفت‪.‬‬
‫از لحـاظ تـاریخی اکـثرا گـروه اعیـان‪ ,‬یـا اشـراف یکجـا بـا پادشـاه قـدرت را اعمـال می کردنـد‪ ,‬و این نظـام در قلب نظـام‬
‫سلطنتی تطبیق می گردید‪.‬‬
 ‫مبحث سوم‪ :‬نظام دیکتاتوری‬
‫نظام دیکتاتوری‪ :‬به نظامی گفته می شود که قدرت سیاسی در انحصار فرد معین مانند‪:‬‬
‫پادشاه‪ ,‬و یا گروه معین مانند‪ :‬یک حزب سیاسی‪ ,‬و یا اردو قرار دارد‪ ,‬و این فرد یا گروه‬
‫ارادۀ شان را بر ملت جبرا تحمیل می نمایند‪ ,‬غالبا فرد دکتاتور از طریق انقالب‪ ,‬کودتا‪ ,‬و‬
‫زور قدرت را تصاحب می نماید‪ .‬احیانا از طریق مشروع به قدرت می رسد‪ ,‬ولی بعدا قدرت‬
‫را در انحصار خود قرار میدهد‪ .‬نظام های دیکتاتوری اشکال مختلف دارد مانند‪ :‬دیکتاتوری‬
‫ایدلوژیک که در آن یک فرد‪ ,‬یا گروه قدرت را در انحصار می گیرد‪ ,‬و دیدگاه شامل راجع‬
‫به چگونگی زندگی ملت در ذهن دارد‪ ,‬و با توسل به جبر و زور دیدگاه خود را بر مردم‬
‫تحمیل می کنند مانند‪ :‬نظام کمونیستی ستالین در روسیه‪ ,‬و نظام فاشیست هتلر در آلمان‪.‬‬
‫شکل دوم نظام دکتاتوری عبارت است از نظام دکتاتوری غیر ایدلوژیک‪ ,‬در این نوع نظام‬
‫حاکم قدرت را در انحصار می گیرد اما طرز خاص زندگی را بر مردم تحمیل نمی کند‪.‬‬
 ‫ادامه‪...‬‬
‫نوع دیگـری از نظـام هـای دیکتـاتوری نظـام هـای اسـت کـه ظـاهر آن دیموکراتیـک اسـت‪ ,‬قـانون‬
‫اساسـی دارد‪ ,‬قـوه هـای مقننـه‪ ,‬مجریـه‪ ,‬و قضـائیه دارد و مطـابق تیـوری تفکیـک قـوای در ورق‬
‫(قـوانین) قـدرت میـان این قـوه هـای تقسـیم شـده اسـت‪ .‬امـا در عمـل تمـام قـدرت بـه دسـت یـک فـرد یـا‬
‫یک گروه قرار دارد مانند‪ :‬بسیاری از نظام های دیموکراتیک در کشور های عربی‪.‬‬
‫با وجودیکـه نظـام هـای دیکتـاتوری غالبـا بـه نفـع جامعـه نمی باشـد‪ ,‬امـا احیانـا اگـر شخصـی کـه‬
‫قـدرت را در انحصـار دارد‪ ,‬ذهن بـاز‪ ,‬قلب مهربـان‪ ,‬و فکـر عـالی داشـته باشـد ممکن اسـت‬
‫جامعه را به شکل خوب رهبری نماید‪.‬‬
 ‫مبحث چهارم‪ :‬نظام دیموکراسی‬

‫الف) مفهوم دیموکراسی‪:‬‬

‫اصطالح دیموکراسی به معنای حاکمیت مردم توسط مردم طبق خواست مردم به کار می‬
‫رود‪.‬‬
‫در نظام دیموکراسی حاکمیت مطلق‪ ،‬یا سیادت از آن مردم است‪ .‬مردم به حیث عالی ترین‬
‫مقام قدرت قرار دارند که به شکل مستقیم‪ ،‬و یا از طریق نمایندگان شان قدرت را اعمال می‬
‫کنند‪.‬‬
‫از آنجائیکه مردم دیدگاه های مختلف در قسمت چگونگی ساختن قوانین و تطبیق دارند‪،‬‬
‫بنابرین در دیموکراسی به دیدگاه اکثریت مردم اعتبار داده می شود‪ .‬از این لحاظ دیموکراسی‬
‫به معنی حکم اکثریت قابل تفسیر است‪.‬‬
 ‫ادامه‪...‬‬
‫ب) اشکال دیموکراسی‪:‬‬
‫قابل ذکر است که دیموکراسی با اعتبارات مختلف قابل تقسیم است‪ .‬یکی از این تقسیم بندی‬
‫ها به اساس میزان حمایت حقوق اقلیت ها صورت گرفته است‪ .‬به این اساس دیموکراسی به‪:‬‬
‫دیموکراسی لیبرال‪ ،‬و دیموکراسی غیر لیبرال تقسیم می شود‪.‬‬
‫مشهور ترین شکل دیموکراسی در عصر حاضر دیموکراسی لیبرال است‪ .‬در این نوع‬
‫دیموکراسی اکثریت قدرت مطلقه در چگونگی ادارۀ دولت ندارند بلکه قدرت آنها مقید به‬
‫حقوق طبیعی مردم به شمول حقوق‪ ,‬و آزادی های اقلیت ها می باشد‪ .‬به عبارت دیگر قدرت‬
‫مطلقۀ پارلمان در کشور های دیموکرات لیبرال پایان یافته است‪ .‬بنابرین حد اقل از لحاظ‬
‫تیوری اکثریت حاکم نمی تواند قوانینی را تصویب نمایند که حقوق طبیعی و بشری اقلیت ها‬
‫در آن نقض شود‪ .‬هرچند از لحاظ عملی بسیاری از نظام های دیموکرات لیبرال در تحقق این‬
‫شعار به ویژه در قسمت مسلمانان ناکام مانده اند‪.‬‬
 ‫ادامه‪...‬‬
‫نگاهی به برخورد دوگانۀ کشور های غربی‪ ,‬اسرائیل‪ ,‬هندوستان و غیره با اقلیت های‬
‫مسلمان دلیل اثبات کنندۀ این ادعا است‪ ,‬مثال‪ :‬منع حجاب‪ ,‬اجبار دختران مسلمان به پوشیدن‬
‫لباس آب بازی‪ ,‬و شرکت در کالس آب بازی مختلط با پسران‪ ,‬اخذ جبری اطفال مسلمان از‬
‫خانواده های شان و تسلیم آنها به خانواده های مسیحی‪ ,‬وضع محدودیت باالی مساجد و غیره‬
‫نمونه های بارزی از این تخطی ها بی شمار می رود‪.‬‬
‫اما دیموکراسی غیر لیبرال‪ ،‬به نظام اکثریتی اطالق می شود که در قانون اساسی آن حمایت‬
‫از حقوق اقلیت ها شرط گذاشته نشده است‪ .‬در این نظام هرچه اکثریت تصمیم گرفت همان‬
‫می شود‪.‬‬
‫تقسیم بندی دوم دیموکراسی از لحاظ کیفیت دخالت مردم در اعمال قدرت است‪ .‬این حیث‬
‫دیموکراسی به (مستقیم) و (غیر مستقیم) و (نیمه مستقیم) تقسیم می شود‪.‬‬
 ‫ادامه‪...‬‬
‫دیموکراسی مستقیم‪ ،‬به رژیمی گفته می شود که مردم مستقیما حاکمیت را اعمال می کنند‪ .‬این‬
‫نوع دیموکراسی از لحاظ عملی در کتله های کوچک بشری ممکن است‪ ,‬اما در نظام های سیاسی‬
‫ممکن نیست چون عمال هیچگاه تمام مردم همواره نمی توانند حاضر شوند و در روند قانون‬
‫گذاری مشارکت نمایند‪.‬‬
‫دیموکراسی غیر مستقیم‪ ,‬به نظامی گفته می شود که مردم حاکمیت را از طریق نمایندگان شان‬
‫اعمال می کنند‪ .‬یعنی مردم برای خویش نماینده انتخاب می کنند و نمایندگان آنها قانون می سازند‪,‬‬
‫در تشکیل قوۀ مجریه‪ ,‬و احیانا قضائیه سهم می گیرند‪ ,‬و بر آن نظارت می کنند‪ .‬پارلمان ها نمونه‬
‫بارز این نوع دیموکراسی است‪.‬‬
‫دیموکراسی نیمه مستقیم‪ ,‬در این نوع نظام هر دو شکل مشارکت مردم در حاکمیت وجود دارد‪.‬‬
‫اصوال حاکمیت از طریق نمایندگان مردم اعمال می شود‪ ,‬اما در موارد مهم مانند تصویب یا‬
‫تعدیل قانون اساسی عموم مردم مشارکت می نمایند از طریق همه پرسی‪ ,‬و امثال آن‪.‬‬
‫پایان جلسه‪..‬‬